Cuộc phiêu lưu cuối cùng của Feynman (phần 2)

ách sạn Bel Air, ẩn mình giữa khu nhà dân đẹp nhất của Los Angeles. Những người Xô Viết đến Los Angeles vào một tối thứ Bảy, và TS. Keller đã ra đón họ ở sân bay. Ngay lập tức thấy rõ vì sao Điều 21 của nghị định thư nhấn mạnh, “Với phái đoàn chính thức của Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô, khách sạn và vé máy bay phải là hạng nhất”: vòng bụng của Kapitsa ít nhất là 127cm! Pyotr Kapitsa, bố của Andrei, đã đoạt giải Nobel vật lý năm 1978 về những nghiên cứu của ông vào những năm 1930.1 Yêu cầu đầu tiên của Andrei với Keller là giúp ông ta lấy tiền bằng điện tín từ một nhà băng Thụy Điển. Trong khi gia đình Kapitsa thư giãn ở khách sạn vào ngày Chủ nhật, tôi dẫn Basilov đi quanh Los Angeles. Khi chúng tôi đi loanh quanh các vùng lân cận đa dân tộc, tôi có thể thấy là Vladimir đang sốt ruột: anh ấy muốn thực hiện mục tiêu của mình, đó là bơi ra từ bờ phía đông của Thái Bình Dương (anh ấy đã từng bơi ở gần Vladivostok), nên chúng tôi đi về phía bãi biển Venice và bơi ào một cái ở vịnh Santa Monica chẳng sạch sẽ gì vì ô nhiễm. 1. Rất nên đọc tóm tắt tiểu sử đặc sắc của Kapitsa bố trong Bách khoa toàn thư Britannica (xuất bản lần thứ 15) 12 - 243 Tối hôm đó, giám đốc Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên, TS. Black và vợ ông, TS. Black (Vợ ông cũng có bằng tiến sĩ.) chiêu đãi những người Xô Viết. Ngày hôm sau, thứ Hai, gia đình Kapitsa được dẫn đi xem xưởng nghề của hai nhiếp ảnh gia nổi tiếng Harold và Erica Van Pelt. Trong khi đó, Basilov tới viện Bảo Tàng để bắt đầu bàn về cuộc triển lãm. Tối hôm đó tới lượt nhà Feynman chiêu đãi những người Xô Viết. Bắt chước Bảo tàng, Gweneth thuê hai người chủ hàng ăn cao cấp, lấy ra bộ đồ ăn bằng bạc đẹp nhất của mình, và chuẩn bị cả ngày cho bữa ăn. Chiều muộn, tôi lái xe của bố vợ đến khách sạn. (Xe của tôi quá nhỏ và không có điều hòa.) Tôi gõ cửa phòng Basilov, đánh thức anh giữa giấc ngủ sâu. Trong khi Vladimir mặc quần áo, tôi sang phòng bên để gọi gia đình Kapitsa. Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô mặc một chiếc áo sơ-mi ngắn tay cũ có thể là sản phẩm của K-Mart những năm 60. Nhìn thấy tôi với sơ-mi trắng và cra-vat quấn quanh cổ, Kapitsa hỏi, “Anh có nghĩ là Giáo sư Feynman sẽ không vui nếu tối nay chúng tôi ăn mặc không trang trọng lắm?” “Không có vấn đề gì đâu”. Tôi trả lời một cách vui vẻ. Tôi gọi điện ngay cho Tù trưởng và nói với ông tin vui này. Basilov xuất hiện ngay – áo khoác và cra-vat – và chúng tôi lái xe về Pasadena. Trên đường đi, chúng tôi trao đổi đôi chút về Tuva. Tôi định nói, “Tại sao ông lại đẩy chúng tôi sang Phim Xô Viết?” nhưng đã kịp giữ miệng: có thể Kapitsa sẽ tự mình giúp chúng tới tới được Tuva – giờ ông đã tự chuyển việc ấy đến California. Điều đó sẽ tùy thuộc vào việc ông ấy ăn ý với Richard tới mức nào. Được khích lệ bởi cách ăn mặc xuề xòa của Kapitsa, tôi nhắc đến ước muốn của Feynman được đến thăm Tuva như một người bình thường hơn là một khách VIP. 244 - R I C H A R D F E Y N M A N Kapitsa mỉm cười. “Để bảo vệ danh tính của Feynman, chúng tôi có thể làm cho ông ấy một visa dưới cái tên Fenimore Cooper”,1 ông ấy nói, lưu ý sự tương tự về tên gọi giữa Tù trưởng và một nhà văn Mỹ (tôi chưa bao giờ nghe về nhà văn này, tôi ngượng ngùng thừa nhận.) Buổi tối đã diễn ra tuyệt vời. Với sự vui vẻ của Gweneth, Kapitsa kể dài dòng những câu chuyện khó tin về các cuộc thám hiểm tới châu Phi và Nam Cực, các cuộc phiêu lưu ở Alaska (ông ta đã ở đó với tư cách cố vấn của một tập đoàn xây dựng đường ống Alaska), và chuyến thăm của ông tới một cơ sở tầng đất cái đóng băng vĩnh cửu ở – một nơi không ngờ tới – Arizona. Chỉ một lần này, Feynman đành phải đệm theo “Thật sao?” và “Thật khó tin!” Andrei và Richard ngay lập tức trở thành bạn. Họ bàn về đủ vấn đề, kể cả những trải nghiệm không mấy dễ chịu của Richard ở Italia và Phần Lan với các đoàn khoa học Xô Viết đầy những mật vụ KGB. “Viện Hàn lâm Khoa học đã từng bị Mafia Moscow điều khiển”, Andrei nói. “Nhưng giờ thì khá hơn rồi. Chúng tôi đã tống khứ hết mật vụ KGB”. Tôi lưu ý rằng mặc dù Brezhnev đã bắt Sakharov đi đày ở Gorky, Viện Hàn lâm Khoa học chưa bao giờ rời bỏ Sakharov, vẫn trả ông lương hưu hàng tháng và giữ nguyên căn hộ cũng như nhà nghỉ của ông dành đợi ông trở về. Feynman vẫn cứ không thoải mái với ý tưởng chính thức thăm Moscow và gặp các nhà khoa học, ngay cả sau khi đã thăm Tuva. “Tuy nhiên có một số nhà khoa học mà tôi rất quan tâm đến công trình của họ”, ông nói. 1. James Fenimore Cooper (1789-1851) là nhà văn nổi tiếng người Mỹ, chuyên viết tiểu thuyết lịch sử - ND 12 - 245 “Ông có thể gặp riêng họ”, Andrei đáp lời “Ralph đã nói với tôi rằng ông muốn đến thăm Tuva một cách lặng lẽ thế nào. Chúng tôi thậm chí đã bàn tính việc cấp cho ông một visa dưới cái tên Fenimore Cooper!” Tù trưởng rất thích ý tưởng này. Mọi người mỉm cười – kể cả Basilov, anh ấy chỉ chực chìm lại vào giấc ngủ sâu của mình. Khi lái xe đưa những người Xô Viết trở lại khách sạn, tôi hỏi họ muốn xem gì ở California – Công viên Quốc gia Yosemite chẳng hạn? “Tôi vẫn luôn muốn được xem Yosemite”, Andrei nói. “Chúng tôi sẽ rất, rất vui nếu có thể đến đó”. “Tôi sẽ nói với Bảo tàng và cố thu xếp việc này”, Tôi đáp lời. “Chúng tôi cũng muốn xem Oakland”, Andrei nói. “Oakland? Tôi chẳng biết thứ gì ở Oakland ngoài Quảng trường Jack London”. “Đó chính là cái mà chúng tôi muốn nhìn thấy. Jack London rất nổi tiếng ở Liên Xô”. “Tôi có thể hiểu được điều đó”, tôi nói, cố lấy lại khí thế sau cái lần để lộ ra sự thiếu hiểu biết đáng xấu hổ trước đây của mình. “Tôi đã đọc Tiếng gọi nơi hoang dã khi còn ở trung học phổ thông”. Hôm sau tôi gọi cho Bộ phận Xô Viết ở Bộ Ngoại giao, và được biết là chúng tôi có thể đưa những người Xô Viết đi bất cứ đâu trong nước Mỹ, miễn là chúng tôi thông báo nơi sẽ đến. Thế là tôi gọi điện cho Bảo tàng và được chấp nhận để đưa gia đình Kapitsa tới Yosemite và Oakland. Hôm sau TS. Keller và tôi dẫn những người Xô Viết đi quanh Disneyland. Andrei ghi lại mọi thứ vào chiếc máy quay Sony Video 246 - R I C H A R D F E Y N M A N 8 mà ông ấy đã mua ở Nhật trong một chuyến đi gần đây. Trong khi chúng tôi bàn luận về các hệ video, Andrei kể lại nguyện vọng của cậu em trai Sergei của mình. Cậu này phụ trách một chương trình tivi về khoa học thường thức cho thanh thiếu niên ở Liên Xô và muốn tìm một bộ chuyển đổi cho cái anten đĩa vệ tinh của mình để có thể thu được các kênh trên dải Ku mới. Gia đình Kapitsa thường xuyên xem các đài truyền hình Mỹ và Tây Âu, ghi lại các chương trình của BBC và các đài khác trên các máy thu video đa hệ của họ. (Hai hôm sau tôi đã tìm thấy một bộ chuyển đổi như vậy.) Vào thứ Sáu mọi người đi sang USC để tham dự hội thảo do giáo sư Seaman tổ chức. Thật tiếc, Owen Lattimore không thể có mặt: ông đã bị đột quỵ vài tuần sau cuộc phỏng vấn với Andre Singer, và không thể nói được. Vì thế, Richard Feynman là chủ tịch danh dự duy nhất của hội thảo. Lời khai mạc của ông, đọc trong bữa sáng thuộc chương trình làm việc, đã điểm lại một cách ngắn gọn những sự kiện dường như không tưởng đã dẫn đến cuộc tụ hội quốc tế đó. Trong khi TS. Keller đọc lời chào mừng riêng của mình, Basilov, ngồi bên trái tôi, nhoài người sang và nhờ tôi giúp anh ta một việc: theo phép xã giao Nga, khi một người nói về người khác một cách trịnh trọng thì người nói phải dùng tên riêng và tên đệm, chứ không dùng họ. Ví dụ, Basilov gọi Kapitsa, sếp của mình, là “Andrei Petrovich”. Basilov không nhớ tên đệm của bà Kapitsa, và quá ngượng để hỏi bà điều đó. Là một người Mỹ, tôi có thể gọi bà ấy là “bà Kapitsa” mà không bị cho là bất lịch sự. “Bà Kapitsa”, tôi nói, “Tôi rất muốn được biết tên đệm của bà”. “Ồ, được thôi”, bà trả lời, “anh có thể cứ gọi tôi là Eugenia – hay Zhenia, nếu anh thích”. 12 - 247 Tôi cười thầm khi nghĩ đến sự thất vọng của Basilov về kế hoạch khó xử của mình. Dù sao, tôi nghĩ là mình gắng giúp anh ta thì tốt hơn, nên tôi nói. “Cảm ơn bà, Eugenia. Tôi biết tên đệm của chồng bà là Petrovich; tôi chỉ muốn biết là với trường hợp của phụ nữ thì thế nào”. “Tên đệm của tôi là Alexandrovna”, bà nói. “Tên của bố tôi là Alexander”. “Tôi hiểu”, tôi nói, nháy mắt với Basilov, anh ấy chỉ hơi gật đầu ra hiệu. Sau bữa sáng, những người tham gia hội thảo đi ngang qua phố sang Bảo tàng. Tù trưởng khá mệt nên tôi đưa ông về nhà. Tối hôm đó có buổi tiếp đãi chính thức tại gia đình Black dành cho những người tham gia hội thảo. Có nữ tiếp viên, nơi đỗ xe, giải trí bằng một cặp balalaika, và rất nhiều trứng cá, bánh blintze, và những món ngon khác của Nga – chưa nói đến một lượng dư dả vodka và các thức uống có cồn khác. Trong số nhiều món quà tặng cho các vị khách danh dự có chiếc “Chìa khóa vào Hạt”, thật quá phô trương. Richard dành gần cả buổi tối để nói chuyện với Giáo Sư Li Youyi của Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Trung Quốc về lịch sử và khoa học Trung Quốc. Tù trưởng rất quan tâm đến việc làm thế nào mà Trung Quốc đã tiến bộ rất sớm về khoa học như thế, nhưng sau đó lại bị lún sâu vào mê tín. Ông đã đọc khá nhiều về vấn đề này, và TS. Li rất vui. Họ cũng nói về Tuva. TS. Li cho biết có khoảng vài ngàn người Tuva sống ở dãy Altai, phía cực bắc của Sinkiang, gần biên giới Mông Cổ, và nói chắc rằng ông ấy có thể sắp xếp cho chúng tôi một chuyến đi đến nơi đó. Khi Richard kể với tôi về tin này, tôi 248 - R I C H A R D F E Y N M A N nói, “Tuyệt! Những người Tuva ở Sinkiang có lẽ ít bị phá phách bởi những người bên ngoài hơn là những người Tuva ở trong Tuva. Và trên đường đi lên phía bắc từ Ürümchi, chúng ta có thể dừng lại và đặt một đài kỷ niệm cho trung tâm thực thụ của châu Á”.1 Khi Phoebe và tôi chuẩn bị rời buổi chiêu đãi, tôi hỏi gia đình Kapitsa xem hôm sau họ thích tham dự hội thảo ở USC, hay đi xem vài danh thắng ở Los Angeles. Câu trả lời được nhấn mạnh là: họ muốn được xem các danh thắng – nhất là Bảo tàng J. Paul Getty. 1. Nếu độc giả không để ý, xin xem lại chú thích ở trang 88. Nhà tổ chức quốc tế các triển lãm bảo tàng đang thưởng thức một cốc nước đá cùng trợ lý của mình tại buổi tiếp đón các khách VIP Xô Viết. (Được sự cho phép của Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên hạt Los Angeles.) 12 - 249 Tôi biết rằng thường thì muốn vào Bảo tàng Getty phải đăng ký trước. Các phòng trưng bày của bảo tàng này được đặt trong một bản sao của một biệt thự Roman, được xây trên đỉnh một khu để xe. Vì thế, khi tôi đến đón gia đình Kapitsa vào ngày hôm sau, tôi đã nói họ mang theo “Chìa khóa vào Hạt”. Khi chúng tôi đến Bảo tàng Getty, bảo vệ hỏi tên tôi. Tôi nói. “Leighton”. “Tôi không thấy tên ông trong danh sách đăng ký, ông Leighton”, anh ta nói. “Tôi không có thời gian để đăng ký”, tôi nói. “Vừa tối hôm qua các vị khách mới hỏi tôi xem liệu họ có thể thăm bảo tàng tuyệt vời của các anh không. Họ đến từ Liên Xô, và sẽ ở Los Angeles chỉ vài ngày.” “Tôi rất tiếc, nhưng nếu không đăng ký trước thì các ông không thể vào”. Tôi lấy ra chiếc chìa khóa cầu kỳ từ cái hộp trang trọng của nó. “Cái này có giúp được gì không?” Tôi hỏi. “Vào đi”, người bảo vệ nói với một thái độ không dễ chịu lắm. “Hãy bảo những người Nga nên biết sống hòa thuận”. Kapitsa cười. Hôm sau, tất cả những người tham gia hội thảo được đưa đi thăm Santa Catalina, một hòn đảo nằm cách Los Angeles 25 dặm về phía tây nam, ở đây USC có một trạm nghiên cứu. Thuyền đi mất chín mươi phút qua biển nước sóng vỗ bập bềnh. Mặt trời chọc thủng tầng mây khi chúng tôi rời thuyền và đi về nhà hàng dùng bữa trưa đã được đặt trước. Chúng tôi không thể không để ý đến một nhóm đàn ông hoạt náo đang ngồi uống bia phía ngoài trên một sàn gỗ rộng. Tất cả bọn họ 250 - R I C H A R D F E Y N M A N đều mang các bộ đồ cao bồi – mũ, quần, ủng, đinh thúc ngựa – cứ như trong phim ảnh. Nhưng khi tôi nghe lỏm được câu chuyện của họ thì tôi đã lặng đi vì kinh ngạc: không phải tết dây da thuộc hay quăng dây bắt các con vật, mà họ nói về lãi suất, bất động sản, và những đầu tư gần đây nhất trên phố Wall. Trong đám cao bồi thành thị này nổi lên hai nhân vật đặc biệt. Một là anh chàng râu mép rậm người Mexico-Mỹ, tự hào về tài sản của mình, mang cái mũ to vành rộng – giống như Pancho Villa.1 Người kia, một người có tuổi, trông như ông ta vừa kết thúc một ngày thăm dò khoáng sản vất vả, đang huyên thuyên một câu chuyện điên rồ nào đó, làm mọi người cười nghiêng ngả, thì bỗng nhiên ông ta nhìn thấy Tù trưởng và nói, “Này Dick!” Khuôn mặt của Richard sáng lên. “Zorth!” ông kêu to. Đó là Jirayr Zorthian, một nghệ sĩ Altadena lập dị mà Richard đã quen biết nhiều năm. Cuộc hội ngộ không thể đẹp hơn ngay cả nếu nó đã được sắp đặt từ trước. Trong khi Kapitsa thích thú quay video về những dấu vết còn lại này của nền văn hóa du mục châu Mỹ, Basilov đứng nghiêm chụp ảnh cùng một cao bồi gầy yếu đang hôn vào má anh. Những chàng cao bồi bảo thủ về chính trị ngay lập tức trở thành những nhà ngoại giao công dân, rút các đồ trang trí trên mũ của họ ra để trao đổi. Những chiếc mũ cao bồi của nửa tá thành viên Los Caballeros giờ được trang trí thêm bằng những chiếc ghim từ Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô. 1. Tên thật là Jose Doroteo Arango Arambula (1878-1923), một lãnh tụ cách mạng của Mexico - ND 251 Thư mời đến rồi Trên đường quay về từ đảo Catalina, Andrei Kapitsa đã hứa rằng chính ông ấy sẽ lo liệu để Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô sắp xếp chuyến đi Tuva cho Richard, Glen và tôi – cùng với Gweneth Feynman, Phoebe Kwan và Thomas Luehrsen. Ông đề nghị mỗi người chúng tôi viết họ tên đầy đủ và ngày tháng năm sinh của mình; chúng tôi có thể gửi sau cho ông danh sách chi tiết những danh thắng muốn đến thăm ở Tuva. Chúng tôi sẽ đi vào tháng Năm hoặc tháng Sáu năm 1988. Vì Richard vẫn còn mệt sau cái hôm ở Catalina nên ông đã rút lui khỏi chuyến đi tới Yosemite và Oakland. Gweneth cũng ở nhà do cảm thấy sức khỏe của chồng mình không được tốt. Khi Phoebe và tôi về lại Los Angeles, chúng tôi được biết Richard đã trải qua phẫu thuật ung thư – lần thứ 4. Nhưng Tù trưởng đã nhanh chóng hồi phục trở lại: một bác sĩ trẻ đã thử nghiệm một kỹ thuật mới – tiêm gây tê ngoài màng cứng – cho phép Richard thở 13 252 - R I C H A R D F E Y N M A N một cách dễ dàng mặc dù có chấn thương ở bụng, nhờ thế tránh được những biến chứng thường gặp, trong đó có viêm phổi. Sau một tuần, ông đã được ra viện. Một hoặc hai ngày sau, chúng tôi nhận được một lá thư – viết bằng chiếc máy chữ Tuva – từ người bạn thư từ lâu nay của chúng tôi, Ondar Daryma: Gửi Ralph, Ra sao sống anh? Đặc biệt-quan tâm cái gì? [Có gì mới?] Tuva-tới bao giờ đến anh? Ai-tất cả đến-sẽ? Khi đến, anh những góc đẹp của Tuva-đưa tới chúng tôi. Từ nơi hướng tới đó anh gia đình tôi-cùng, bạn bè-cùng gặp sẽ. Các suối nước nóng của Tuva, những vùng đất lịch sử, những người chăn dắt (ngựa, bò, lạc đà), và những người thợ săn mang chúng tôi. Anh cá nhân những người bạn-cùng Tuva liên quan bộ phim màu – quay đã được biết đến đã hoàn thành? Nó cuối mùa hè này, bắt đầu mùa thu – làm xong có thể tốt .[Có vẻ như Ondar đã nghe về chuyến đi làm phim của chúng tôi và nghĩ rằng nó vẫn sẽ diễn ra!] Ông Richard Feynman-tới, Glen Cowan-tới, và gia đình anh-tới nguồn-từ con Sông Lớn (Yeinsei) những lời chào ấm áp đổ đầy tôi. Anh-tới mạnh như-thép sức khỏe, hạnh phúc, sống lâu, hòa bình vì tất cả các bên-cùng thành công chúc tôi. Đường-tới tốt mang đi tới-của anh chúc chúng tôi! Gặp mặt-tới lời chào! Lớn-với [cảm ơn] đổ đầy tôi! Daryma Ondar Kish – Chalaevich. Được khích lệ bởi những lời của Ondar, Tù trưởng đi bộ hằng ngày cùng với bạn của mình từ Kyzyl tới Shagonar, rồi tới Chadan, và cuối cùng là đi suốt cả con đường tới Teeli, lần này tưởng tượng 13 - 253 là người bạn trên thư từ của chúng tôi giới thiệu chúng tôi với những người thợ săn và những người chăn gia súc dọc trên đường đi. Trong ít tuần, Richard đã trở lại dạy ở Caltech. Trong khi đó, TS. Keller đưa những người Xô Viết tới Denver (điểm dừng tiếp theo trong tua Những người Du mục), và tới Washington, D.C., tại đây cuộc triển lãm sẽ kết thúc ở Smithsonian vào đầu năm 1990. Khi quay về, Keller đã rất bực mình: Kapitsa đã nhất định đòi phải sớm nhận được tiền chi tiêu hằng ngày – bằng tiền mặt – từ túi của Keller. Mặc dù sau này Keller sẽ được thanh toán lại, ứng xử thô thiển của Kapitsa đã làm xấu thêm quan hệ với chủ nhà: ông ta đã không thông báo cho khách sạn Bel Air về chuyến đi của mình tới Yosemite và Oakland, làm cho Bảo tàng phải trả thêm bốn đêm khách sạn – cộng với vài bữa ăn 150 đôla đặt mang tận phòng. Đỉnh điểm là, một nhân viên FBI đột nhiên xuất hiện và hỏi Keller về việc Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô thăm Oakland, nơi có kho tàng của quân đội và là một trung tâm tiếp tế lớn của hải quân. Mặc dù tôi đã nhắc Keller rằng Bộ Ngoại giao nói là không có vấn đề gì, nhưng FBI thì vẫn chưa yên đâu. Dù sao, từ góc độ của chúng tôi, Kapitsa đã cho chúng tôi một bảo đảm chắc chắn nhất rằng chúng tôi sẽ đến được Tuva – với sự chi trả của Viện Hàn lâm Khoa học, không ít hơn! Đầu tháng Mười một, Phoebe và tôi nhận được một lá thư của Lamin, vừa trở về từ Nhật. Những giấy tờ chính thức của chúng tôi được gửi kèm: Chúng tôi có thể tới Novosibirsk và đi tiếp đến Tuva bất cứ lúc nào trước ngày 27 tháng Giêng 1988. Nếu chúng tôi muốn đi vào mùa hè năm 1988 thì chúng tôi phải bắt đầu lại quá trình nộp hồ sơ ngay lập tức. 254 - R I C H A R D F E Y N M A N Bởi vì chúng tôi đã nhận được lời hứa của Kapitsa rằng tất cả chúng tôi sẽ cùng đi tới Tuva, nên tôi lịch sự từ chối lời mời của Lamin về chuyến đi mùa đông 1987 – 88. Tuy nhiên, tôi đã nói rằng nếu chuyến đi hứa hẹn của Kapitsa không thành, thì Phoebe và tôi sẽ vui mừng được thăm Novosibirsk vào mùa hè 1988. Vào ngày 7 tháng Mười hai năm 1987, tôi nhận được bức điện báo sau đây. QUYẾT ĐỊNH BAN ĐẦU VỀ GIẤY MỜI CỦA CÁC ANH ĐÃ XONG. TS. BASILOV ĐÃ THĂM TUVA VÀ GẶP NHỮNG NGƯỜI CÓ LIÊN QUAN ĐẾN CHƯƠNG TRÌNH. TÔI HY VỌNG TRONG THÁNG MƯỜI HAI CÁC ANH SẼ NHẬN ĐƯỢC GIẤY MỜI CHÍNH THỨC. NHỮNG LỜI CHÚC TỐT ĐẸP NHẤT VÀ CHÚC RICHARD MẠNH KHỎE. GỬI LỜI CHÀO TỐT ĐẸP NHẤT TỚI MM. FEYNMAN VÀ FEBE. KAPITSA. Sau khi gửi lời cảm ơn của chúng tôi tới Andrei và Eugenia, tôi gọi điện cho Chris Sykes. “Nếu anh muốn nói chuyện với chúng tôi trước khi chúng tôi biết chắc rằng mình sẽ đi được, thì anh nên đến sớm”. Sykes trả lời, “Tôi vẫn chưa tìm được chút tiền nào để làm phim, nhưng dù sao tôi cũng sẽ qua, ngay sau Năm mới”. Trong khi đó, ngay trước Giáng Sinh, tôi nhận được một lá thư (bằng tiếng Nga) từ Tuva: Gửi Ralph, Một người đồng nghiệp của Daryma đang viết cho anh từ Kyzyl. Ông ấy đã cho tôi xem các lá thư của anh. Tôi đã nói chuyện với 13 - 255 Vainshtein, ông nói rằng bộ phim của tôi, Những Bài hát của Tuva, sẽ được chiếu ở triển lãm này. Tôi muốn biết về triển lãm này. Hãy viết cho tôi, nếu anh có thể. Tôi đang bận nghiên cứu âm nhạc dân gian Tuva và tôi nghiên cứu hát giọng họng. Trước đây không lâu, một nhà âm nhạc dân tộc của Mỹ, Theodore Levin, đã đến cùng với nhiếp ảnh gia Karen Sherlock từ Wisconsin. Tôi đã cùng họ thu thập được nhiều chất liệu, và chúng tôi sẽ đưa vào một đĩa chung, Liên Xô-Mỹ. 1 Nhân dịp này tôi chúc anh một Giáng sinh vui vẻ. Zoya Kyrgysovna Kyrgys. Trở lại hồi 1982, tôi nhớ Levin, liên quan với David Hykes và Đội hợp ca Hòa âm. Levin cuối cùng cũng đã đến được Tuva! Tôi gọi điện cho Levin và hỏi xem bằng cách nào anh ấy đã làm được điều đó. Levin có quan hệ rộng rãi ở Moscow, đó là nhờ việc sắp xếp các tua hòa nhạc cho các nhạc sĩ Mỹ tại Liên Xô. Anh là thành viên của hiệp hội nhạc sĩ Xô Viết và có tài khoản ngân hàng tiền Rúp. Tôi nghĩ, lần này, mấy người Mỹ đã có thể đến được Tuva qua Moscow. Levin đã nói rằng người Tuva vẫn chưa quen với những người nước ngoài, và họ đã quét sơn lại theo đúng nghĩa đen một khách sạn ở nội đô Kyzyl cho anh ấy và Sherlock. Chỗ nào họ đi đến cũng giống như một làng Potemkin2: mọi thứ đã được sắp xếp trước, chẳng có gì là tự nhiên cả. “Chúng tôi dự định quay lại vào mùa hè tới”, anh ấy nói. “Tôi nghĩ lần này chúng tôi sẽ có thể đến được 1. Bản ghi âm này (băng và CD) có tên Tuva: Những giọng hát từ Trung tâm châu Á, xuất hiện năm 1990 dưới nhãn hiệu Smithsonia/Folkways (danh mục catalog SF – 40017) 2. Một thành ngữ Nga, ngụ ý một làng ngụy tạo, được dựng lên chỉ để gây ấn tượng - ND 256 - R I C H A R D F E Y N M A N những vùng hẻo lánh, giờ thì chúng tôi đã vượt qua được những khó khăn trong chuyến đi đầu tiên”. Tôi hỏi tại sao anh ấy lại mang theo một thợ ảnh. “Chúng tôi đang chuẩn bị một bài báo cho National Geographic”, anh ấy nói. (Sau này tôi được biết rằng Levin đã chịu cùng số phận như chúng tôi đã chịu: anh ấy bị lừa bởi một cây bút thuộc biên chế của Geographic, bài báo của người này lại viết về một vùng lân cận – lần này đó là Siberia.) Vào cuối tháng Giêng 1988, Chris Sykes đến từ London để phỏng vấn Richard. Tù trưởng thường hay bị mệt và đôi khi chán nản. Nhưng khi ông bắt đầu nói về Tuva thì cảm giác đau ốm của ông biến mất. Gương mặt ông sáng lên, đôi mắt ông lấp lánh, lòng nhiệt thành với cuộc đời của ông rất dễ lây lan sang người khác. Xen giữa những câu chuyện, chúng tôi gõ vài nhịp cũ quen thuộc trên những chiếc trống của mình.1 Dường như với mọi người quanh ông, sự khó chịu và tình trạng ốm yếu của Richard là thuộc về tâm lý. Dù vậy, hai ngày sau khi Sykes hoàn thành việc quay phim, Tù trưởng đã đến gặp bác sĩ nội khoa của mình. “Ngay cả nếu đó là vấn đề tâm lý thì làm vài xét nghiệm cũng chẳng hại gì”. Bác sĩ Kim nói. Khi kết quả được trả về, Bác sĩ Kim nói, “Giáo sư Feynman, tốt hơn hết là ông hãy đến UCLA”. Chưa đầy một tuần sau, thời gian sống mượn thêm của Tù trưởng đã hết. Ông đã qua đời vào ngày 15 tháng Hai – trùng với Mardi Gras của năm 19882. Tôi tưởng tượng linh hồn của con người hài 1. Phỏng vấn này đã trở thành “Cuộc săn tìm Tahnu Tuva” trên BBC và “Cuộc phiêu lưu cuối cùng của một thiên tài” trên PBS. Một phỏng vấn khác của Sykes về Feynman, “Niềm vui khám phá”, có thể xem với thời gian hạn chế trên Trao đổi Tuva, ww.tuvatrader.com (xem “Niềm vui khám phá”, NXB Trẻ 2009). 2. Mardi Gras là ngày cuối cùng trước khi bắt đầu 40 ngày chuẩn bị cho Lễ Phục sinh theo truyền thống của những người Âu Mỹ – ND 13 - 257 hòa này tạt vào Rio dự một đêm vũ hội trên con đường đi đến nơi đặc biệt ấy trong trái tim chúng ta. Tin về cái chết của Feynman đến Moscow khá muộn. Vào đầu tháng Ba, Gweneth nhận được một lá thư đề ngày 19 tháng Hai, 1988. Phần tiêu đề của lá thư được trang trí với hai hình bán thân của Lenin. Lá thư viết: Thưa Giáo sư R. P. Feynman, Tôi có vinh hạnh lớn được mời ông, vợ ông và bốn đồng nghiệp của ông đến thăm Liên Xô như các vị khách của Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô. Tôi đã được viện sĩ thông tấn của Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô, Giáo sư A. P. Kapitsa, cho biết rằng ông muốn đến thăm nước cộng hòa Tuva và làm quen với những thắng cảnh ở đó. Chúng tôi cho rằng thời gian thuận tiện nhất cho chuyến đi như vậy là khoảng tháng Năm và tháng Sáu năm nay. Chuyến đi của ông sẽ mất khoảng ba đến bốn tuần. Tôi hy vọng rằng trong chuyến đi của mình ông sẽ bố trí được thời gian để gặp các đồng nghiệp Xô Viết ở Novosibirsk và Moscow, những người chắc chắn biết rõ về những hoạt động cũng như các công trình của ông và sẽ rất vui được gặp ông. Xin lưu ý rằng Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô sẽ chi trả các phí tổn cho ông và đồng nghiệp của ông trong thời gian lưu lại ở Liên Xô. Chân thành, Viện sĩ E. P.Velikhov. 259 Lời kết Giống như Magellan1, Richard Feynman đã thực hiện chuyến đi cuối cùng của mình trong tâm trí và trái tim của chúng ta. Qua nguồn cảm hứng mà ông mang lại cho những người khác, ước mơ của ông đã tự trở thành hiện thực. Câu chuyện Tuva vẫn tiếp nối, ngay cả lúc này khi tôi đang viết. Thật khó để biết được nên kết thúc việc kể câu chuyện này ở đâu, nên tôi sẽ chỉ tóm tắt một vài điểm chính: Vainshtein khuyến khích những người còn lại chúng tôi nhận lời mời của Viện Hàn lâm. Nhưng khi chúng tôi thông báo cho Velikhov và Kapitsa nhiều lần về mong muốn thăm Tuva của mình, các tin gửi đi của chúng tôi không có hồi âm. Sau này tôi nghe được từ Basilov rằng sẽ phải làm một giấy mời khác. (Điều này đã chẳng bao giờ xảy ra.) 1. Ferdinand Magellan, nhà thám hiểm người Bồ Đào Nha, được xem là người đầu tiên đi vòng quanh thế giới - ND 14 260 - R I C H A R D F E Y N M A N Phoebe và tôi quyết định nhận lời mời riêng của Lamin tới thăm Novosibirsk vào tháng Sáu. Chúng tôi đi theo đường qua Nhật, dừng lại ở Nara để gặp Vainshtein tại cuộc triển lãm Con đường Tơ lụa cực lớn đáng giá 82 triệu đôla đang diễn ra ở đó, trước khi “nhảy” sang Novosibirsk qua Niigata, Khabarovsk, và Bratsk. Sau ba ngày gọi điện bằng thẻ từ nhiều bạn bè của anh ấy trong Đảng, Lamin – một trong các chủ nhà của Nixon trong chuyến đi “Tranh luận Bếp núc” năm 1959 của ông ấy tới Liên Xô – đã thành công trong việc kiếm cho chúng tôi giấy phép đến thăm Kyzyl, cùng với vé máy bay đi tới đó. Đó là một trải nghiệm đáng ngại – không phải là một cuộc diễn tập vô trách nhiệm, mà là cách lái xe của Lamin: trong khi chúng tôi lảo đảo lao về phía trước qua những con phố đầy khách bộ hành; Lamin bấm còi và lắc nắm tay trước những đám đông lật đật dạt ra hai bên, chỉ vừa kịp không đâm vào các em bé và các babushka1. Tôi ngờ rằng chẳng một người dân bình thường nào có thể khởi kiện một quan chức cấp cao của Đảng về tội ngộ sát, nếu như chuyện đó xảy ra. Chúng tôi bay qua dãy núi Sayan trên một chiếc máy bay nhỏ có tên là Yak 40, đầy những học sinh về nhà nghỉ hè ở Tuva. Trong tiếng ầm ầm của động cơ máy bay, một cô gái Tuva thực sự đã hiểu được vốn tiếng Tuva học được từ cuốn Cụm từ và Thành ngữ Tuva của tôi, khi cô ấy hỏi tôi mấy giờ rồi (bằng tiếng Nga). Hoạt động của chúng tôi ở Tuva bao gồm: xem bò, lạc đà và tuần lộc – trong một bộ phim tuyên truyền; chiêm ngưỡng các tòa nhà quen thuộc ở nội đô Kyzyl, gồm cả tòa nhà chính phủ mới (khuyết cái ô tô ở phía trước); gặp gỡ các nhân vật khác nhau người địa phương, tận dụng cơ hội này họ chỉnh đốn trật tự thứ bậc trong địa phận; thăm Trại hè thiếu nhi (ở đó chúng tôi đã nhận được cùng sự chào đón 1. Cụ bà trong tiếng Nga – ND 14 - 261 nồng nhiệt như đã từng làm Samathan Smith ngạt thở); và đi qua mấy cái lều tròn của những người chăn cừu – thế là chúng tôi được một chính trị gia chiêu đãi trong một căn lều tròn, dựng lên chỉ dành cho chuyến thăm của mình. Chúng tôi đang nhìn thế giới theo cách mà ngài phó tổng thống làm: nếu tôi không nghiền ngẫm lâu như thế mỗi bản đồ và mỗi cuốn sách về Tuva mà tôi có thể tìm được, thì tôi có thể đã nghĩ rằng chúng tôi đã thực sự nhìn thấy nơi ấy!1 Cùng người bạn qua thư của mình, Ondar Daryma, chúng tôi đi thuyền ngược dòng sông Yeinsei tới Toora Khem và sau đó đi xe buýt tới hồ Azas, một khu nghỉ dưỡng mới mà chương trình giải trí buổi tối ở đây cho giới trẻ Tuva bao gồm các phim Bruce Lee lồng tiếng Anh rồi sau đó tiếng Nga. Đi dạo trong khu rừng bên cạnh, chúng tôi tụt từ con đường chính xuống một suối nước khoáng. Những chiếc khăn tay và những dải vải – gợi nhớ về Armenia và Hàn Quốc – trang trí ở bụi rậm và cây cối gần đó. Ondar lặng lẽ cầu nguyện các linh hồn sở tại trước khi uống thứ nước trị bệnh. Trở lại Kyzyl chúng tôi đứng trước Chén Thánh của mình, đài kỷ niệm “Trung tâm châu Á”. Nó như nấm mộ của Richard vậy. Một khoảnh khắc đau nhói trong tim khác là khi chúng tôi bước vào Nhà hát kịch Kyzyl, Tù trưởng và tôi đã mơ là sẽ được chơi trống ở nơi đây. Chiếm trọn phần sàn dưới của phòng chờ bằng đá cẩm thạch trắng là một dụng cụ khác thường dường như được làm riêng cho Tù trưởng: những cái bát và dây xích bằng đồng dẫn nước tuần tự xuống các rãnh một cách chầm chậm và đều đặn – đó là đồng hồ nước. 1. Nếu như mô tả các hoạt động của chúng tôi dường như quá vắn tắt, thì đó là vì chuyến đi khai mào của chúng tôi đã bị méo mó một cách thậm tệ giống như chuyến đi của Ted Levin: mặc dù khách sạn ở nội đô Kyzyl không có cái mùi của một lớp sơn mới, nhưng khắp nơi vẫn có cái không khí của một làng Potemkin. Mô tả chính xác và đầy đủ hơn về Tuva ngày nay có thể tìm trên www.FoTuva.org 262 - R I C H A R D F E Y N M A N Ở phòng chờ tầng trên, chúng tôi được thưởng thức một chương trình âm nhạc dân gian không chính thức của các nghệ sĩ địa phương, bao gồm trống – múa shaman – và vài tiết mục hát giọng họng. Chính anh chàng đóng vai “Dersu Uzala” (Maxim Munzuk) cùng với vợ anh hát một bài ngăn ngắn nghe giống như “There’s Hole in the Bucket, Dear Liza” bằng tiếng Tuva. Sau chương trình tôi bắt tay Munzuk, quay về phía các diễn viên khác và khán giả, đọc đúng cái câu hoa mỹ bằng tiếng Tuva mà chắc là nó đã quen thuộc với anh ấy: “Từ tận đáy lòng tôi chào mừng các anh chị, chúc các anh chị thành công trong công việc, dồi dào sức khỏe, và hạnh phúc trong cuộc sống!” Mọi người cười và vỗ tay. Rất may là, họ đã không đáp lại lời nào, vì chắc chắn tôi sẽ chẳng hiểu gì. Chúng tôi đến thăm Ondar và gia đình ông (vợ, con gái, con trai, con dâu, và cháu trai) ở căn hộ giản dị của họ. Câu “Căn hộ của ông có bao nhiêu phòng?” xuất hiện trong đầu, cũng như câu trả lời: “Tôi có một căn hộ ấm cúng”. Đúng là Kyzyl còn thiếu nhà ở. Ondar hát cho chúng tôi nghe những bài hát Tuva trong khi vợ ông đãi chúng tôi món mỡ đuôi cừu. Sau khi cho chúng tôi xem thư, sách, và ảnh – có cả bức chụp ở lễ cưới của chúng tôi – mà ông đã nhận được từ xứ California xa xôi, Ondar giới thiệu với chúng tôi bức khắc đá con bò đực chính tay ông làm. Đa tài và hiểu biết sâu rộng văn hóa dân gian, Daryma rõ ràng là đang chiến đấu trong một cuộc thập tự chinh đơn độc để gìn giữ văn hóa Tuva. Giờ thì tôi hiểu được vì sao ông đã viết cho chúng tôi và khuyến khích nỗ lực của chúng tôi trao đổi bằng tiếng Tuva. Khi Phoebe và tôi đến thăm viện của Ondar, TNIIYaLI, có người đã hỏi chúng tôi rằng vì sao chúng tôi đến thăm Tuva. Tôi đã viện 14 - 263 đến lời giải thích có vẻ chính thống rằng, cuộc triển lãm Những người Du mục, có chứa nhiều hiện vật Tuva, sắp đến California – điều mà những người Tuva hoàn toàn không biết: cũng như các lần trước, khi cuộc triển lãm đến Nhật, Phần Lan và Thụy Điển (đều do các quan chức ở Moscow và Leningrad áp tải), Viện Hàn lâm Khoa học cứ thế trưng dụng các chất liệu từ Tuva và các bảo tàng địa phương ở khắp Liên Xô mà không hề nói rằng các chất liệu này sẽ được đưa ra nước ngoài. Khi chúng tôi sắp rời viện của Ondar, ai đó ấn vào tay tôi địa chỉ của một người Nga đã rời khỏi Kyzyl năm 1929 và hiện đang sống ở Bell – chưa đầy mười dặm từ nội đô Los Angeles. Vậy là có người đến từ Tuva đang sống ở California – chỉ có điều, bà ấy đã quá già để có thể lái xe, và vì thế, chẳng bao giờ có cơ hội nhìn thấy cái biển số xe TOUVA của tôi. Nhà nhân chủng học người Anh, TS. Caroline Humphrey cũng đã đến được Tuva mùa hè năm đó. Bà làm một bộ phim có tên là Những người chăn gia súc của Mongun Taiga cho đài truyền hình Granada ở Anh. Cùng khoảng thời gian đó, TS. Basilov đưa giám đốc của Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên và những người bạn của ông ấy đi thăm Leningrad, Moscow, Turkmenia, và Uzbekistan – một chuyến đi miễn phí thể theo nghị định thư. Vì một lý do nào đó, Basilov cuối cùng cũng phát điên lên với sếp của Keller giống như Keller đã phát điên lên với sếp của Basilov. Vào ngày 9 tháng Mười một năm 1988, Tuva xuất hiện trên trang nhất của tờ Christian Science Monitor trong một bài báo có tiêu đề “Cải tổ ở các tỉnh”. (Tuva lại xuất hiện ở phần tin tức – lần này là ở trên báo chí khắp thế giới – vào mùa hè và thu năm 1990, khi xảy ra một loạt các cuộc bạo loạn chống Nga.) 264 - R I C H A R D F E Y N M A N Vào ngày 4 tháng Hai năm 1989, “Những người Du mục: Chủ nhân của thảo nguyên Âu-Á” mở cửa tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên ở Los Angeles. Tin tức truyền thông – bao gồm trọn một trang trên Times – đã làm sống mãi một huyền thoại rằng các “ông lớn” gặp nhau và rồi mọi thứ đâu vào đấy như được phù phép. Thực tế lại khác đi một cách sống sượng: Khi đến nơi, TS. Basilov không được giám đốc bảo tàng tiếp đón như những người Thụy Điển đã tiếp đón chúng tôi ở Göteborg; thay vào đấy, anh ấy đã bị đẩy thẳng vào công việc chuẩn bị cho triển lãm. Basilov đã làm việc với cường độ cao tới mức vào thời điểm khi anh kết thúc, anh đã sắp xếp lại – trước sự thất vọng của các nhà thiết kế Bảo tàng – nội dung của tất cả các ngăn trưng bày. Người dịch Catalog triển lãm Những người Du Mục Âu-Á là Mary Fleming Zirin, một dịch giả siêu hạng vào thời điểm đó.1 Tua thuyết minh của triển lãm do Omar Sharif đọc (được chọn vì vai diễn Genghis Khan của anh ấy, mặc dù đa phần mọi người nhớ tới anh với vai Bác sĩ Zhivago); kịch bản rõ ràng của anh ấy được viết bởi một trong những tên hề từ California. Tiếng cười chân thật của Richard về những trò ngớ ngẩn thú vị trên thế giới dội qua đầu tôi. Logo của triển lãm là tấm đồng lớn từ thời Scynthia thể hiện một con báo đang cuộn lại – di vật mà Vainshtein đã nói với chúng tôi rằng ông đã khai quật được ở Tuva. Một hiện vật trưng bày nổi bật nữa là tác phẩm chạm khắc bằng vàng cực kỳ tinh tế thể hiện một con lợn lòi đực đang cắn một người thợ săn, còn con chó của người 1. Gần đây nhất bà đã dịch và chú giải The Cavalry Maiden của Nadezhda Durova, do Indiana University Press xuất bản năm 1988. Dịch thuật của bà và chính cuốn sách đã nhận được những lời nhận xét tuyệt vời; câu chuyện có thể trở thành một bộ phim lớn. 14 - 265 này lại đang cắn con lợn – di vật mà Richard đã đọc thấy trên tờ Los Angeles times mười một năm về trước. Một thành viên bất ngờ của đoàn khách Xô Viết là TS. Yuri Aranchyn, giám đốc Viện Nghiên cứu Khoa học về Ngôn ngữ, Văn học và Lịch sử của Tuva. Ông là người Tuva đầu tiên thăm California. Không giống những người khác trong phái đoàn Xô Viết, ông không mua máy quay video bằng số tiền mà ông nhận được từ Bảo tàng theo nghị định thư; thay vì vậy, ông đã mua cho vợ mình một cái áo lông thỏ của Pháp. (Lông thú – ngày trước thường được dùng làm đồ cống nạp cho các lãnh chúa Trung Quốc và các Hoàng tử Mông Cổ, còn ngày nay “thường đứng đầu ở các cuộc bán đấu giá quốc tế”, theo tờ Đời sống Xô Viết – rõ ràng là không sẵn có ở Tuva.) Trong một lần đi mua sắm ở khu vực hàng may mặc, đặc trưng đa quốc gia của Los Angeles thể hiện đặc biệt rõ: trong khi tôi đang đọc giá tiền bằng tiếng Tuva cho TS. Aranchyn, một người chủ hiệu nói với tôi, “Anh nói tiếng Thổ à? Tôi đến từ Azerbaijan, Iran”. 1 Rồi, một người đàn ông châu Phi đứng ở góc phố bán túi đựng đồ nghe lỏm những người Xô Viết đang nói chuyện. Anh ấy đã nói với họ – bằng tiếng Nga, thứ tiếng mà anh ta đã học được ở Đại học Patrice Lumumba ở Moscow. Việc mua sắm thật sự không dễ dàng với một số vị khách. Một người Moscow lớn tuổi đã tổng kết tình hình kinh tế của hai cường quốc một cách tuyệt hay với vốn tiếng Anh hạn chế của bà: “Ở Liên Xô, không đủ đồ – vấn đề nan giải. Ở Mỹ, quá nhiều đồ – vấn đề nan giải!” 1. Tiếng Thổ được dùng ở Azergaijan, nằm hai bên biên giới Xô Viết – Iran. Tiếng Thổ được dùng từ Istanbul tới Baku, Samarkand, Kyzyl và xa hơn nữa 266 - R I C H A R D F E Y N M A N Christian Axel-Nilsson và vợ ông đã từ Thụy Điển đến Los Angeles để xem triển lãm. (Đó là chuyến đi Mỹ đầu tiên của họ.) Tôi lái xe đưa họ cùng Aranchyn tới San Francisco qua Solvang (Một khu định cư Đan Mạch gần nông trại của Ronald Reagan) và Esalen (không đến gần chỗ tắm khỏa thân), ở đây Aranchyn đã rất vui khi nhìn thấy một cái lều tròn. Khi ông nhìn vào bên trong, tôi tự hỏi, liệu có ai trong số những người đang ngồi trên những chiếc gối trong lều đã dám tưởng tượng xem vị khách này từ đâu đến – Mông Cổ chăng? Cuối cùng, Basilov đã tự mình có được trải nghiệm Esalen ở một hội thảo chuyên đề về shaman do anh ấy và Michael Harner, một lãnh tụ tinh thần của người Hindu từ New York, đồng tổ chức. Lamin không đến được Los Angeles – có lẽ là chỗ của ông đã được chuyển cho Aranchyn, một người Tuva, vì chính Lamin đã đưa tới Tuva những người để lộ ra thông tin về cuộc triển lãm sẽ tới California. Tuy nhiên, Lamin không bị thua thiệt hoàn toàn: cuối cùng ông tới Denver, ở đó ông đã có một bài nói vô bổ về tình hình của người du mục ở Liên Xô ngày nay. Sau khi thăm California vào tháng Sáu năm 1989 (theo lời mời riêng), một người Tuva đã thu xếp cho Gweneth Feynman, Glen Cowan và những người khác đến thăm Tuva (cũng theo lời mời riêng) vào mùa hè 1990. Nhưng, vào ngày 31 tháng Mười hai năm 1989, Gweneth đã qua đời vì ung thư. Vào tháng Mười một năm 1989, Phoebe và tôi đến Washington tham dự buổi khai mạc “Những người Du mục” ở Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Quốc gia của Smithsonian (Hóa ra là nhà thực vật học Mỹ, có tên là Stanwyn Shetler, đã từng thăm Tuva cùng Elias và Murray – người mà tôi không thể lần ra được – đã làm việc ở Bảo 14 - 267 tàng này.) Ted Levin và Giáo sư Krueger, tác giả của cuốn Cẩm nang Tuva, cũng có mặt. Kế hoạch về các cuộc tiếp xúc tiếp theo với Tuva đã được bàn luận, và tiếp tục mở rộng: Levin đề xuất một hội nghị về hát giọng họng ở Kyzyl để ghi nhớ sinh nhật lần thứ 75 của Tù Tấm đồng Scythia từ thế kỷ thứ 8 trước Công Nguyên đã trở thành logo của triển lãm Những người Du mục: Chủ nhân của Thảo nguyên Âu-Á. Tấm đồng – có quai bằng da ở phía sau để đeo vào ngựa – đã được khai quật ở Tuva (Với sự cho phép của Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên của hạt Los Angeles. Ảnh do Dana Levy chụp.) 268 - R I C H A R D F E Y N M A N trưởng (tháng Năm, 1993); Krueger đã được mời tới thăm TNIIYaLI để viết một cuốn Cụm từ và thành ngữ Tuva-Anh; và một đội kỵ sĩ Tuva hát giọng họng có thể sẽ xuất hiện vào Ngày Năm mới trong cuộc Diễu hành Hoa Hồng. Giáo sư William A. Shear của Đại học Hampden-Sydney đã đặt tên cho một loài động vật nhiều chân được tìm thấy trên vùng núi Tuva là Diplomaragna feynmani. Bí ẩn của nhà thám hiểm kỳ cục người Anh, người đã dựng đài kỷ niệm đầu tiên cho “Trung tâm châu Á”, nhích thêm một bước gần tới lời giải: theo một nguồn tin Tuva, tên của ông là TS. Proctor. Ralph và Alan Leighton được TS. Aranchyn mời đi thăm khắp Tuva vào mùa hè năm 1991 với mục đích viết về vùng đất này. Kế hoạch đang được Những người bạn của Tuva chuẩn bị là đặt một tấm bia tưởng niệm Richard Feynman tại đài kỷ niệm “Trung tâm châu Á” ở Kyzyl. 269 Suy ngẫm 2000 Trước tiên, một lưu ý về Lời kết. Giọng văn của phần này u buồn, còn hình thức của nó – tôi không biết vì sao lại thành như vậy – thì quá lộn xộn. Với lần xuất bản có bổ sung này tôi quyết định cứ để phần đó như cũ, bởi vì nó phản ánh tâm trạng của tôi trước cái chết của Feynman. Nếu tôi ý thức được lời bình luận được xem là của Cervantes “Tis holier to journey than to arrive”1, thì tôi có thể nhận ra sớm hơn rằng, thành công trong cuộc phiêu lưu này không phụ thuộc vào việc có thực sự đặt chân đến Tuva hay không. Và có thể dễ dàng tin rằng, với một trí tưởng tượng sinh động như vậy, Feynman đã “thực hiện hành trình” tới Tuva khi ông qua đời. Cha tôi, Robert B. Leighton, người đã làm nhiều điều khác biệt trong đó có việc biên tập bộ Các bài giảng về vật lý của Feynman (The Feynman Lectures on Physics), thường kể lại Feynman có thể diễn đạt các quá trình vận động kỳ bí của tự nhiên một cách 1. Vinh quang là hành trình chứ không phải đích đến. 270 - R I C H A R D F E Y N M A N sinh động như thế nào cho một cử tọa bị hút hết hồn để rồi họ trải nghiệm hết “A ha!” này đến “A ha!” khác, vừa cười vừa vỗ tay hoan hô. Rồi, sau khi bài giảng đã kết thúc, họ rời giảng đường, gãi đầu và nói, “Ông ấy đã làm việc đó như thế nào nhỉ?!” Trước Tuva, tôi chưa từng có những từ chính xác để mô tả một người chỉ đường nhìn xa trông rộng tới cái thế giới mà nó điều hành thế giới đời thường của chúng ta. Nhưng giờ thì tôi đã có: Feynman là một shaman – một shaman của vật lý. Feynman không phải là shaman duy nhất trong câu chuyện này: ngay sau khi Liên Xô sụp đổ vào năm 1991, những shaman bắt đầu lộ diện ở Siberia. Năm 1992 xuất hiện bộ phim tài liệu của Bỉ, Những người thông tuệ: Các Shaman của Tuva, trong đó vai chính không phải ai khác mà chính là người bạn qua thư của chúng tôi, người thu thập chuyện dân gian trong cuộc thập tự chinh đơn độc để bảo tồn văn hóa Tuva, Ondar Daryma! Tôi nhớ lại những ngày khi hai anh chàng chơi trống ở California mong ước được đến Tuva, trong khi người đồng cảm của họ ở Tuva lại đang ước được chơi trống của mình. Có lẽ khám phá tuyệt vời nhất mà chúng tôi có được trong chuyến đi của mình là “hát giọng họng”, một truyền thống của Tuva cho phép một chàng cao bồi đơn lẻ có thể hát đồng thời hai, ba, thậm chí bốn nốt. Khi chúng tôi đang nghiền ngẫm số tháng Mười một năm 1984 của tạp chí Đời Sống Xô Viết, một nhạc công mù chơi nhạc blues, người gốc Cape Verdian đã nghe thấy những âm thanh thần bí của hát giọng họng Tuva trên radio sóng ngắn ở San Francisco. Thoạt đầu, Paul Pena nghĩ rằng một cái diode ở radio của mình bị hỏng, cho đến khi anh ấy nhận ra rằng âm thanh cao vút mà mình nghe được trên radio có giai điệu. 14 - 271 Cuộc phiêu lưu của Pena cũng tuyệt vời như, nếu không nói là hơn, cuộc phiêu lưu của Feynman – và nó đã được các nhà làm phim Roko và Adrian Belic ghi lại bằng video, và được Lemon DeGeorge ghi bằng CD. Hãy vào www.GhenghisBlues.com để biết thêm về bộ phim đã đoạt giải thưởng cũng như về đĩa CD bổ ích ấy. Trước khi tôi nói với bạn lời tạm biệt trên chuyến đi riêng của bạn, cho phép tôi buộc lại mấy cái đuôi lỏng lẻo ở phần Lời kết. Vào mùa hè 1991, anh trai tôi Alan Leighton và tôi đã lặp lại hành trình của Otto Mänchen-Helfen trong chuyến đi theo lời mời của TS. Yuri Aranchyn, ông cũng đã giúp chúng tôi được phép đặt một tấm granit màu đen hình tam giác ở đài kỷ niệm “Trung tâm của châu Á”, trên bờ sông Yenisei ở Kyzyl. Dưới ảnh của Feynman là dòng chữ: RICHARD FEYNMAN 1918 – 1988. NHỮNG NỖ LỰC CỦA ÔNG ĐỂ ĐẾN ĐƯỢC ĐIỂM NÀY TRÊN VÙNG ĐẤT MƠ ƯỚC CỦA ÔNG ĐÃ TRUYỀN CẢM HỨNG CHO NHỮNG NGƯỜI KHÁC ĐẶT CHÂN TỚI ĐÂY.1 Một chính biến bất ngờ dẫn đến sự sụp đổ của Liên bang Xô Viết đã xảy ra ở cuối chuyến đi của chúng tôi vào tháng Tám năm 1991. (Trong những tuần tiếp theo, tấm bia đá tưởng niệm đã bị những kẻ phá hoại đập vỡ.) Sau khi chính biến lặng đi, Tuva đã tái khẳng định dạng thể văn hóa của mình một cách nhanh chưa từng thấy. Những ngày hội cổ truyền, bao gồm Shagaa (Năm mới theo Lịch Mặt trăng) và Naadym (Lễ hội giữa hè) giờ đã được cử hành một cách chính thức. 1. Ghi chép của tôi về chuyến đi đó, một bài có tên “Lều, Bò và máy Fax” có thể tìm thấy trên trang chủ của Những người bạn của Tuva (www.FoTuva.org) và được đưa vào như một phụ lục trong cuốn Chuyến đi tới Tuva của Otto Munchen-Helfen do Alan Leighton dịch. Cuốn sách có thể tìm thấy trên www.tuvatrader.com 272 - R I C H A R D F E Y N M A N Vào tháng Chín năm 1992, Dalai Lama thăm Tuva. Là nhà lãnh đạo nước ngoài đầu tiên đến thăm Tuva kể từ Genghis Khan, ông đã cầu nguyện cho lá cờ mới của Tuva. Nhà lãnh đạo tinh thần của Phật giáo Tây Tạng đã nói với những người Tuva đang khát khao độc lập chính trị rằng, nếu Tây Tạng có được quyền tự trị trong lòng Trung Quốc như Tuva đang có trong lòng Liên bang Nga, thì người dân của ông cũng đã bằng lòng lắm rồi. Và vào tháng Sáu năm 1994, Tổng thống Nga Yeltsin thăm Tuva – nhà lãnh đạo Nga đầu tiên làm việc này – mang theo sự hỗ trợ về kinh tế. (Cuộc tranh cử tổng thống đang diễn ra sôi nổi nhất.) Kết quả của hai chuyến thăm đó, mọi tình cảm dành cho sự độc lập hoàn toàn của Tuva dường như đã bị nguội đi. Tuy vậy, Hiến pháp Tuva (được đa số phiếu thông qua ở Tuva) vẫn có một điều khoản cho phép Tuva đơn phương rút ra khỏi Liên bang Nga – một điều khoản mà Nga thừa nhận một cách không chính thức với điều kiện phải hiểu rằng điều khoản này sẽ không được thực thi, bởi vì Hiến pháp của Liên bang Nga, được đa số thông qua ở Nga (nhưng không phải ở Tuva), nghiêm cấm sự ly khai đơn phương của bất kỳ vùng lãnh thổ nào. Mùa hè vừa qua, tôi đưa gia đình mình tới Hungary để xem Nhật thực Toàn phần châu Âu năm 1999 – thật tuyệt vời. Trong tuần tiếp theo chúng tôi đi lên hướng bắc đến Slovakia, rồi theo hướng đông dọc dãy núi Carpathian hướng về biên giới giữa Ba Lan và Ukraine – tới vùng đất bị lãng quên của Ruthenia, ngay tây bắc của Bukovia và Bessarabia huyền thoại. Một buổi tối, chúng tôi bắt gặp tiếng vọng từ quá khứ xa xôi khi chúng tôi nghe dân làng địa phương từ Hervartov xướng những lời cầu nguyện tối của nhà thờ Uniat (nhà thờ này có những nghi thức giống như Chính Thống giáo, nhưng thừa nhận quyền tối cao 14 - 273 của Rome) trong ngôi nhà thờ bằng gỗ giản dị và tao nhã của họ. Hôm sau chúng tôi đi sâu hơn vào Ruthenia, vùng Tuva này của châu Âu cách đều các biển Baltich, Đen, và Adriatic. Làng nối tiếp làng quay trở lại kỷ nguyên đã qua, khi mà bỗng nhiên – ở thị trấn Medzilaborce – chúng tôi được chào đón bằng một cặp hộp đựng súp của Campbell cực lớn ở bên ngoài một dinh thự to màu trắng, Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại của gia đình Warhol. Bảo tàng được xây dựng với sự tài trợ của những người thân của biểu tượng Mỹ (người có thể nói cả tiếng Ruthenia) Andrej Varhola – phần đông chúng ta gọi ông là Andy Warhol! Cảnh tượng ấy làm sống lại một ảo tưởng mà tôi đã ôm ấp vài năm nay: lái chiếc xe Dodge Tradesman 1975 của Feynman – cái xe mà trên nó khắp nơi đều có các giản đồ Feynman – tới Tuva, nhờ thế những người hành hương có thể tìm thấy một phần sự hiện diện của Feynman ở nơi ấy. Nghe được điều này, anh trai tôi, Alan, đã đề xuất một ý tưởng hay hơn về một đài tưởng niệm Feynman ở Tuva, một đài tưởng niệm sẽ tồn tại ít nhất là một thiên niên kỷ. Hiện thời tôi muốn giữ bí mật việc này, nhưng nó sẽ hoàn thành trước kỷ niệm một trăm năm ngày sinh của Feynman vào 2018. Trong khi chờ đợi, tôi cần phải lái chiếc xe của Feynman từ gần Bolinas, nơi nó đã ngủ đông suốt mấy năm qua, xuống San Andreas Fault tới Los Angeles và đỗ bên ngoài một căn lều tròn lớn màu trắng được gọi là Mark Taper Forum, nơi đây một vở kịch dựa trên câu chuyện sống của Richard Feynman (và cuốn sách này) sẽ được mở màn vào tháng Ba năm 2001, với Alan Alda đóng vai chính. Rồi tiếp theo là tới Washington D.C., ở đây vào cuối năm Smithsonian sẽ tổ chức một buổi triển lãm về những người đoạt giải Nobel. 274 - R I C H A R D F E Y N M A N Thời điểm cuối năm 1999 đã cận kề, và tôi sẽ sớm gặp nhóm kỵ sĩ “Ondar và Những con Đại bàng của Tuva”, đã được chọn để cưỡi ngựa xuôi Đại lộ Colorado vào Ngày 1 tháng Giêng 2000. Được dẫn dắt bởi bậc thầy hát giọng họng Kongar-ol Ondar, một cựu binh của cuộc thi Diễu hành Hoa Hồng ở Pasadena, những hậu duệ này của đạo quân Genghis Khan bao gồm hai võ sĩ đấu vật – một người tự xưng là “Kẻ Hủy diệt” theo một biểu tượng “thuần Mỹ” khác, Arnold Schwarzenegger, trong bộ phim mới nhất của anh ấy, End of Days, phần biểu diễn hát giọng họng của Ondar đóng vai trò chính. Và cuộc phiêu lưu vẫn đang tiếp diễn . Đây là bức tranh Richard Feynman (1918 – 1988) trong trang phục của một nhà sư Ladakhi do Sylvia Posner, một họa sĩ Pasadena, thể hiện. (Bộ trang phục, lấy mẫu từ những bức ảnh trong National Geographic, đã được Gweneth, vợ của Feynman, may để dùng cho một dạ hội y phục. Nếu những hạn chế về địa lý cho phép, ông đã có thể ăn mặc như một Lama đến từ Tannu Tuva.) 14 - 275 Nền bức tranh là phong cảnh của Los Alamos, ở đó Feynman làm việc cho dự án Manhattan trong thời gian Thế chiến thứ hai. Cái khóa để mở mang cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng. Ở tay phải của ông là một “Giản đồ Feynman”, cái mà Feynman đã sáng tạo ra như một kiểu ký hiệu để giúp ông nhớ được ông đang ở đâu trong một phép tính phức tạp. Những giản đồ như vậy đã giúp các nhà vật lý trên khắp thế giới mở khóa những bí mật của tự nhiên. (Giản đồ ở đây mô tả một cách mà hai electron có thể di chuyển qua không gian và thời gian: một electron bức xạ một photon – biểu thị bằng đường gợn sóng – còn electron kia hấp thụ nó.) Bức tranh này cùng với những tư liệu có liên quan đến Feynman và Tuva có thể tìm thấy trên www.Feynman.com/Trader. M ụ c l ụ c Mở đầu 5 1 Làm gì có nước nào như vậy 9 2 Bốn mươi lăm tuyết rơi Tôi 15 3 Những giai điệu bí ẩn 39 4 Chào Tù Trưởng! 67 5 Chúng tôi xuất hiện ở Trung tâm Châu Á 81 6 Ba người Mỹ tới được Tuva 101 7 Gặp gỡ ở Moscow 119 8 Các Đại sứ nghiệp dư 151 9 Bọn hề hay những kẻ lừa đảo 173 10 Hiệp ước Keller 197 11 Chuyến đi được sắp xếp 217 12 Những chàng cao bồi Catalina 239 13 Thư mời đến rồi 251 14 Lời kết 259 Suy ngẫm 2000 269 CUỘC PHIÊU LƯU CUỐI CÙNG CỦA FEYNMAN Ralph Leighton Nguyễn Văn Liễn - Nguyễn Trần Hương Ly dịch _____________________ Chịu trách nhiệm xuất bản: Giám đốc - Tổng biên tập NGUYỄN MINH NHỰT Biên tập & sửa bản in: TRẦN NGỌC NGÂN HÀ Bìa: BÙI NAM Trình bày: ĐỖ VẠN HẠNH _____________________ NHÀ XUẤT BẢN TRẺ 161B Lý Chính Thắng - Quận 3 - Thành phố Hồ Chí Minh ĐT: 39316289 - 39316211 - 38465595 - 38465596 - 39350973 Fax: 84.8.8437450 - E-mail: hopthubandoc@nxbtre.com.vn Website: CHI NHÁNH NHÀ XUẤT BẢN TRẺ TẠI HÀ NỘI Số 21, dãy A11, khu Đầm Trấu, p. Bạch Đằng, q. Hai Bà Trưng, Hà Nội ĐT: (04)37734544 - Fax: (04)35123395 E-mail: chinhanh@nxbtre.com.vn Công ty TNHH Sách điện tử Trẻ (YBOOK) 161B Lý Chính Thắng, P.7, Q.3, Tp. HCM ĐT: 08 35261001 - Fax: 08 38437450 Email: info@ybook.vn Website: www.ybook.vn