Luận văn Các trường hợp vô hiệu của hợp đồng thương mại : Lý luận, pháp luật và thực tiễn tài phán

u từ đây và hợp đồng lại không kèm kiểu mẫu cụ thể của sản phẩm gia công. Khi hàng hóa đã gia công được một nửa A phát hiện sản phẩm gia công không đúng ý định ban đầu, nhưng rõ ràng ở đây B không hề có ý lừa dối, chỉ mong muốn và nghiêm túc giao kết hợp đồng với A. Hợp đồng đang được tiến hành nghiêm túc thì không thể hủy hợp đồng và nghĩa vụ xác định thực chất công việc của đối tác trước khi giao kết hợp đồng là nghĩa vụ của A. Và như đã phân tích do Điều 131 Bộ luật dân sự Việt Nam 2005 không qui định rõ nội dung của giao dịch nên không thể yêu cầu thay đổi nội dung giao dịch. 2.2.7 Hợp đồng vô hiệu do người kí hợp đồng không đúng thẩm quyền  Người có thẩm quyền giao kết hợp đồng thương mại trong doanh nghiệp Theo quy định của Luật doanh nghiệp 2005 thì người đại diện theo pháp luật của công ty là người có thẩm quyền ký kết các hợp đồng kinh doanh thương mại. Đại diện là một hoạt động phổ biến trong các lĩnh vực có sự phân công lao động đối với sản xuất, phân phối hàng hóa và dịch vụ. Đại diện theo pháp luật là người được pháp luật quy định hoặc ghi nhận khả năng được là đại diện bởi một sự kiện pháp lý đã được quy định, là sự thống nhất của các thành viên ghi trong điều lệ của tổ chức đó. Nội dung này cũng được qui định trong Luật doanh nghiệp 2005.  Người có thẩm quyền ký kết hợp đồng trong từng loại hình doanh nghiệp  Công ty trách nhiệm hữu hạn hai thành viên trở lên Điều 46 Luật doanh nghiệp: “Chủ tịch hội đồng thành viên hoặc Giám đốc hoặc Tổng Giám đốc là người đại diện theo pháp luật của công ty theo qui định tại Điều lệ công ty” và Điểm e Khoản 2 Điều 55 Luật doanh nghiệp có qui định rằng: Giám đốc hoặc Tổng giám đốc có quyền “ký kết các hợp đồng nhân danh công ty, trừ trường hợp thuộc thẩm quyền của Chủ tịch hội đồng thành viên” SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 32 Khoản 2 Điều 59 Luật doanh nghiệp: “Hợp đồng, giao dịch vô hiệu và bị xử lý theo qui định của pháp luật khi được giao kết không đúng quy định tại khoản 1 điều này”(1)  Công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên Hội đồng thành viên nhân danh chủ sở hữu công ty, còn Chủ tịch công ty nhân danh chủ sở hữu, đều “tổ chức thực hiện các quyền và nghĩa vụ của chủ sở hữu công ty; có quyền nhân danh công ty thực hiện các quyền và nghĩa vụ của công ty; chịu trách nhiệm trước pháp luật và chủ sở hữu công ty về việc thực hện các quyền và nhiệm vụ được giao theo qui định của Luật này và pháp luật có liên quan”( Khoản 1 Điều 68 và Khoản 1 Điều 69 Luật doanh nghiệp 2005) Điểm e Khoản 2 Điều 70 Luật doanh nghiệp: Giám đốc hoặc Tổng giám đốc có quyền: “ký kết các hợp đồng nhân danh công ty, trừ trường hợp thuộc thẩm quyền của Chủ tịch hội đồng thành viên hoặc Chủ tịch công ty” Hợp đồng của công ty do người đại diện giao kết, nhưng hợp đồng, giao dịch đó vẫn bị vô hiệu nếu được giao kết không đúng qui định tại Khoản 1 Điều 75 Luật doanh nghiệp(2)  Công ty cổ phần Như chúng ta đã biết, nền kinh tế thị trường được thúc đẩy bởi động lực lợi nhuận. Vì thế, các chủ thể tham gia các quan hệ kinh tế phải luôn tính toán để làm sao đạt được lợi nhuận tối đa. Việc đàm phán và ký kết các hợp đồng không là ngoại lệ. Bởi lẽ đó, các chủ thể phải được hoàn toàn tự do quyết định ký với ai, khi nào ký, trên những điều kiện nào họ cần ký hợp đồng. Vậy ai là người có thẩm quyền giao kết hợp đồng trong công ty cổ phần? Khoản 1 Điều 166 Luật doanh nghiệp qui định: “Trường hợp điều lệ công ty không qui định Chủ tịch hội đồng 1 Luật doanh nghiệp VIệt Nam 2005 Điều 59 Khoản 1: “Hợp đồng, giao dịch giữa công ty với các đối tượng sau đây phải được Hội đồng thành viên chấp thuận: a) Thành viên, người đại diện theo uỷ quyền của thành viên, Giám đốc hoặc Tổng giám đốc, người đại diện theo pháp luật của công ty; b) Người có liên quan của những ngưòi qui định tại điểm a khoản này; c) Người quản lý công ty mẹ, người có thẩm quyền bổ nhiệm người quản lý công ty mẹ; d) Người có liên quan của những ngưòi qui định tại điểm c khoản này;” 2 Luật doanh nghiệp Việt Nam 2005 Điều 75 Khoản 1“Hợp đồng, giao dịch giữa công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên là tổ chức với các đối tượng sau đây phải được Hội đồng thành viên hoặc Chủ tịch công ty, Giám đốc hoặc Tổng giám đốc và Kiểm soát viên xem xét quyết định theo nguyên tắc đa số, mỗi người một phiếu biểu quyết: a) Chủ sở hữu công ty và người có liên quan của chủ sở hữu công ty; b) Người đại diện theo uỷ quyền, Giám đốc hoặc Tổng giám đốc và Kiểm soát viên; c) Người có liên quan của những người qui định tại điểm b khoản này; d) Người quản lý chủ sở hữu công ty, người có thẩm quyền bổ nhiệm những người quản lý đó; e) Người có liên quan của những người qui định tại điểm b khoản này.” SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 33 quản trị là người đại diện theo pháp luật thì Giám đốc hoặc Tổng giám đốc là người đại diện theo pháp luật của công ty” “Giám đốc hoặc Tổng giám đốc là người điều hành công việc kinh doanh hằng ngày của công ty; chịu sự giám sát của Hội đồng quản trị và chịu trách nhiệm trước hội đồng quản trị và trước pháp luật về việc thực hiện các quyền và nhiệm vụ được giao” (Khoản 2 Điều 166 Luật doanh nghiệp 2005) Yếu tố bản chất của hợp đồng giúp các bên có được sự lựa chọn thích hợp. Chỉ khi các chủ thể thấy lợi ích của họ có thể được đáp ứng, họ sẽ tham gia ký kết hợp đồng. Luật doanh nghiệp 2005 và điều lệ công ty qui định rất chặt chẽ về việc giao kết hợp đồng trong công ty cổ phần. Theo đó Khoản 1,2,3 Điều 120 nói rằng: “Hợp đồng, giao dịch giữa công ty với các đối tượng phải được Đại hội đồng cổ đông hoặc Hội đồng quản trị chấp nhận” Khoản 4 Điều 120 Luật doanh nghiệp: “Hợp đồng, giao dịch bị vô hiệu và xử lý theo qui định của pháp luật khi được giao kết hoặc thực hiện mà chưa được chấp thuận theo qui định tại Khoản 2 và Khoản 3 điều này”(1)  Công ty hợp danh Thành viên hợp danh “nhân danh công ty tiến hành các hoạt động kinh doanh các ngành, nghề kinh doanh đã đăng ký; đàm phán và ký kết hợp đồng, thoả thuận hoặc giao ước với những điều kiện mà thành viên hợp danh đó cho là có lợi nhất cho công ty” (Điểm b Khoản 1 Điều 134 Luật doanh nghệp 2005)  Doanh nghiệp tư nhân “Chủ doanh nghiệp tư nhân có toàn quyền quyết định đối với tất cả hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp” và “chủ doanh nghiệp tư nhân là đại diện theo pháp luật của doanh nghiệp” (Điều 143 Luật doanh nghiệp) Luật doanh nghiệp 2005 qui định các loại hình doanh nghiệp (công ty trách nhiện hữu hạn, công ty cổ phần, công ty hợp danh) đều có tư cách pháp nhân. Và, mỗi pháp nhân phải có người đại diện theo pháp luật để xác lập, thực hiện mọi giao dịch dân sự vì lợi ích của người được đại diện, nhưng chỉ được thực hiện trong phạm vi đại diện. Điều 145 Khoản 1 Bộ luật dân sự 2005: “Giao dịch dân sự do người không có thẩm quyền xác lập, thực hiện không làm phát sinh quyền, nghĩa vụ đối với người đại diện, trừ trường hợp người đại diện hoặc người được đại diện đồng ý”. Phạm vi đại diện theo ủy quyền được xác lập theo sự ủy quyền. Nếu giao dịch vượt quá phạm vi đại diện thì người đã giao dịch với người đại diện có quyền đơn phương chấm dứt thực hiện, hoặc hủy bỏ giao dịch đối với phần vượt quá phạm vi đại diện, hoặc hủy bỏ toàn bộ giao dịch và yêu cầu bồi thường thiệt hại. Trong trường hợp người đại diện và người giao dịch với người đại diện cố ý xác lập hoặc thực hiện giao dịch vượt quá phạm vi đại diện mà gây thiệt hại cho người được đại diện thì phải chịu trách nhiệm liên đới bồi thường thiệt hại. 1 Tham khảo Luật doanh nghiệp Việt Nam 2005 Điều 120 SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 34 Cho nên, khi giao dịch với công ty phải hiểu rõ nội dung hoạt động, điều lệ của công ty được đăng kí công khai với cơ quan Nhà nước để tránh bị thiệt hại vì hợp đồng bị tuyên bố vô hiệu khi giao kết với người không phải là đại diện hoặc người được người đại diện uỷ quyền của công ty. Ngoài ra, khi có mối quan hệ nhất định với các thành viên công ty hoặc với công ty thì phải tuân theo các qui định, trình tự thủ tục nhất định khi giao kết hợp đồng để tránh phải bồi thường thiệt hại phát sinh, hoàn trả cho công ty các khoản lợi thu được từ việc thực hiện hợp đồng, giao dịch bị vô hiệu. Một trong những yếu tố chi phối mạnh mẽ quyền tự do kinh doanh là quyền tự do ký kết các hợp đồng. Đây là yếu tố thể hiện khá rõ nét quyền tự chủ của doanh nghiệp mặc dù không phải là yếu tố duy nhất. Có thể nói hợp đồng là hình thức pháp lý cơ bản của việc xác lập các mối quan hệ trong doanh nghiệp và các mối quan hệ giữa doanh nghiệp với các chủ thể khác. Quan hệ về sử dụng lao động giữa bản thân doanh nghiệp với người lao động được xây dựng trên cơ sở hợp đồng. Mối quan hệ giữa các công ty đối vốn với cổ đông của chúng cũng hình thành trên cơ sở hợp đồng. Hợp đồng được sử dụng đặc biệt phổ biến trong quan hệ giữa các doanh nghiệp với nhau và giữa doanh nghiệp với khách hàng. Do bản chất là sự thỏa thuận giữa các bên nhằm xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt các quyền và nghĩa vụ pháp lý, nên hợp đồng được coi là công cụ quan trọng của việc điều chỉnh các quan hệ kinh tế thị trường. Trong bất kỳ hệ thống pháp luật của nền kinh tế thị trường nào, hợp đồng cũng được coi là xương sống của hệ thống pháp luật kinh tế. Tuyệt đại đa số các giao dịch kinh tế thị trường đều được thực hiện thông qua các hợp đồng. Do đó, trong thực tiễn kinh doanh hiện nay, thị trường có rất nhiều biến động, giá cả không ngừng tăng cao, nên các doanh nghiệp nên thận trọng trong việc soạn thảo và giao kết hợp đồng, hơn nữa nên tham khảo ý kiến của các chuyên gia để bổ sung thêm những điều khoản qui định chặt chẽ về giá cả, hệ số trượt giá, cách thức bồi thường thiệt hại, giải quyết tranh chấp ra sao để hạn chế thua lỗ có thể dẫn đến nguy cơ phá sản. 2.3 Hậu quả pháp lý của hợp đồng vô hiệu Khi giao kết hợp đồng, các bên phải tôn trọng các điều kiện theo qui định của pháp luật. Thực tế cho thấy, nhiều hợp đồng đã không tôn trọng một trong những điều kiện này và bị tuyên bố vô hiệu. Theo pháp luật của Việt Nam cũng như của nhiều nước: “hợp đồng vô hiệu không làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của các bên kể từ thời điểm xác lập…các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận; nếu không hoàn trả được bằng hiện vật thì phải hoàn trả bằng tiền, trừ trường hợp tài sản giao dịch, hoa lợi, lợi tức thu được bị tịch thu theo qui định của pháp luật. Bên có lỗi gây thiệt hại phải bồi thường” (Điều 137 Bộ luật dân sự Việt Nam 2005 ). Tất cả các hành vi khiến hợp đồng vô hiệu: giả tạo, lừa dối, đe dọa … nếu đủ yếu tố cấu thành tội phạm thì sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Điều bất ngờ là mặc dù các biện pháp chế tài tỏ ra khá nghiêm khắc, thời hiệu để yêu cầu thực hiện các biện pháp này là hai năm kể từ ngày xác lập giao dịch. Hai năm đúng là ngắn, càng ngắn hơn trong điều kiện thời hiệu được tính từ ngày xác SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 35 lập giao dịch chứ không phải từ ngày phát hiện hành vi vi phạm. Nếu một bên biết mình bị bên kia vi phạm hơn hai năm sau khi xác lập giao dịch thì sẽ không có quyền khởi kiện. Đồng thời, vấn đề “hoàn trả cho nhau những gì đã nhận” còn rất nhiều vấn đề đáng quan tâm. Trong một số trường hợp, việc hoàn trả bằng hiện vật không thể thực hiện được vì nhiều lý do như tài sản đã được tiêu thụ, bị mất, bị bán lại cho người khác. Theo pháp luật của Anh, Êcốt và Ailen, khi không thể hoàn trả được bằng hiện vật, quyền yêu cầu tuyên bố vô hiệu hợp đồng không còn nữa. Tuy nhiên theo pháp luật của các nước Châu Âu lục địa, trong những trường hợp như vậy, hợp đồng vẫn có thể bị tuyên bố vô hiệu và việc hoàn trả được thanh toán bằng giá trị tương đương. Giải pháp này cũng được thừa nhận trong một số Bộ quy tắc về hợp đồng. Ví dụ, theo Điều 4:115 của Bộ nguyên tắc Châu Âu về hợp đồng, “nếu việc hoàn trả bằng hiện vật không thể thực hiện được thì hoàn trả bằng một khoản tiền hợp lý”. Tương tự, theo Điều 3.17 Bộ nguyên tắc về hợp đồng thương mại quốc tế của Unidroit: “những gì không thể hoàn trả được bằng vật chất thì phải được hoàn lại bằng giá trị”. Khi không thể hoàn trả bằng hiện vật, việc hoàn trả bằng giá trị cũng được thừa nhận ở Việt Nam. Theo Điều 137, Khoản 2 Bộ luật dân sự Việt Nam 2005 “nếu không hoàn trả được bằng hiện vật thì phải hoàn trả bằng tiền”(1) Như vậy, cũng như pháp luật của nhiều nước, theo pháp luật Việt Nam, khi hợp đồng bị tuyên bố vô hiệu, các bên phải hoàn trả cho nhau những gì đã nhận và “nếu không hoàn trả được bằng hiện vật thì phải hoàn trả bằng tiền”. Bộ luật dân sự quy định như vậy nhưng lại không nêu rõ khi nào “không hoàn trả được bằng hiện vật” và “hoàn trả bằng tiền” được hiểu là bao nhiêu. Khoản tiền phải hoàn trả do không hoàn trả được tài sản bằng hiện vật cần được xác định như thế nào? Kinh nghiệm trong pháp luật nước ngoài cho thấy đây là một vấn đề không đơn giản. Theo Bộ nguyên tắc châu Âu về hợp đồng viện dẫn ở trên, trong trường hợp như trên thì cần phải trả một khoản tiền “hợp lý”. Khi nào thì có thể coi đây là một khoản tiền “hợp lý”? Bộ nguyên tắc trên không cho lời giải đáp. Do văn bản pháp luật không quy định rõ hai khái niệm này nên, trong thực tế, Tòa án Việt Nam đã giải quyết theo hướng buộc các bên thực hiện hợp đồng bị tuyên bố vô hiệu khi tài sản được giao phù hợp với nội dung của hợp đồng: ở đây tài sản đã được giao, khoản tiền đã nhận không phải hoàn trả lại và khoản tiền chưa thanh toán theo hợp đồng phải tiếp tục được thanh toán. Cách giải quyết này về tình về lý đều phù hợp, bởi lẽ, khi giao kết hợp đồng, các bên trong hợp đồng đã nhận được lợi ích mà họ mong đợi từ hợp đồng, và việc không hoàn trả lại tài sản đã nhận không làm ảnh hưởng trực tiếp đến lợi ích của người thứ ba hay lợi ích chung. Nói một cách khác, các bên vẫn phải tôn trọng những gì quy định theo hợp đồng mặc dù Tòa án đã tuyên bố hợp đồng bị vô hiệu toàn phần. Để đạt được kết quả này, chúng ta thấy những người thi hành pháp luật đã dựa vào việc giải thích hai cụm từ “không hoàn trả được bằng hiện vật” và “phải hoàn trả bằng tiền”. Việc buộc các bên tôn trọng hợp đồng bị tuyên bố vô hiệu khi bên nhận tài sản hay dịch vụ đã đạt 1 Trích ý kiến của Đỗ văn đại, ts. Đại học Pari 13, Cộng hoà Pháp trên trang web SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 36 được những lợi ích mà họ mong đợi như vừa trình bày không phải là một đặc thù của Việt Nam. Ở Pháp, trong những trường hợp tương tự, Tòa án cũng đã không buộc các bên hoàn trả lại những gì họ đã nhận được nếu như việc tôn trọng nội dung hợp đồng không làm ảnh hưởng đến lợi ích của người thứ ba hay lợi ích chung. Ví dụ: liên quan đến việc chuyển nhượng quyền khai thác sáng chế công nghiệp, chẳng hạn như Công ty A chuyển nhượng quyền khai thác một sáng chế của mình cho Công ty B. Sau khi hợp đồng được ký kết, sáng chế bị tuyên là không được pháp luật bảo vệ và do đó hợp đồng chuyển nhượng bị coi là vô hiệu. Vấn đề đặt ra là Công ty A có phải hoàn trả lại cho Công ty B những khoản tiền đã nhận theo hợp đồng hay không? Theo nguyên tắc chung của hợp đồng vô hiệu thì việc hoàn trả này phải được thực hiện. Tuy nhiên theo Tòa án tối cao Pháp, Công ty A không phải hoàn trả lại cho Công ty B những khoản tiền thù lao đã nhận mặc dù hợp đồng bị tuyên bố vô hiệu khi Công ty B đã nhận được lợi ích mà mình mong đợi từ hợp đồng. Một ví dụ khác để chứng minh cho cách giải quyết có tình có lý của Toà án Pháp: liên quan đến tranh chấp một hợp đồng mà theo đó Công ty A cử người lao động của mình đến Công ty B. Theo pháp luật của Pháp, hợp đồng này phải được soạn thảo bằng văn bản nhưng các bên đã không làm; và, do đó, hợp đồng bị tuyên bố vô hiệu. Trong vụ việc này, Công ty B đã nhận được người lao động như đã thỏa thuận trong hợp đồng nhưng lại chưa thanh toán khoản tiền còn lại cho Công ty A. Theo Tòa án tối cao Pháp (Tòa lao động ngày 7 tháng 11 năm 1995), Công ty B phải thanh toán cho Công ty A khoản tiền đã quy định trong hợp đồng. Như vậy, hợp đồng bị tuyên là vô hiệu nhưng các bên vẫn phải thực hiện những gì quy định trong hợp đồng. Ngoài những vấn đề đã phân tích, khi áp dụng Điều 137 Bộ luật dân sự Việt Nam 2005 thì vẫn còn một số trở ngại trên thực tế, đó là, với các động sản hay bất động sản mà sự giao dịch phải nhanh chóng, người mua không có thời gian để kiểm soát xem quyền sở hữu của người bán có hợp pháp không. Cho nên, đề bảo vệ quyền lợi của người thứ ba ngay tình Điều 138 Bộ luật dân sự Việt Nam 2005 có qui định: “1. Trong trường hợp giao dịch dân sự vô hiệu nhưng tài sản giao dịch là động sản không phải đăng kí quyền sở hữu đã được chuyển giao bằng một giao dịch khác cho ngưòi thứ ba ngay tình thì giao dịch với người thứ ba vẫn có hiệu lực. 2. Trong trường hợp tài sản giao dịch là bất động sản hoặc là động sản phải đăng kí quyền sở hữu đã được chuyển giao bằng một giao dịch khác cho người thứ ba ngay tình thì giao dịch với người thứ ba vô hiệu, trừ trường hợp người thứ ba ngay tình nhận được tài sản này thông qua bán đấu giá hoặc giao dịch với người mà theo bản án, quyết định của cơ quan Nhà nước có thẩm quyền là chủ sở hữu tài sản nhưng sau đó người này không phải là ngưòi chủ sở hữu tài sản do bản án, quyết định bị huỷ, sửa.” Tuy nhiên theo Điều 257 Bộ luật dân sự Việt Nam 2005, thì người thứ ba ngay tình khi có được động sản không phải đăng kí quyền sở hữu từ giao dịch đã bị tuyên bố vô hiệu vẫn có thể bị đòi lại: “Chủ sở hữu có quyền đòi lại động sản không phải đăng kí quyền sở hữu từ người chiếm hữu ngay tình trong trường hợp người chiếm SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 37 hữu ngay tình có được động sản này thông qua hợp đồng không có đền bù với người không có quyền định đoạt tài sản; trong trường hợp hợp đồng này là hợp đồng có đền bù thì chủ sở hữu có quyền đòi lại động sản nếu động sản đó bị lấy cắp, bị mất hoặc trường hợp khác bị chiếm hữu ngoài ý chí của chủ sở hữu”. Theo điều 257 và Khoản 1 Điều 138 đã nêu, thì người thứ ba ngay tình khi bị chủ sở hữu đích thực của tài sản đòi lại thì chỉ có quyền yêu cầu bên bán bồi thường thiệt hại theo luật định (Khoản 2 Điều 137 Bộ luật dân sự Việt Nam 2005). Ở điểm này luật hiện hành đã qui định cụ thể và chặt chẽ hơn luật cũ, đây là điểm tiến bộ của Bộ luật dân sự 2005, khi hợp đồng giữa A và B bị tuyên bố vô hiệu, thì A chủ sở hữu đích thực có thể đòi lại bất động sản hay động sản phải đăng kí quyền sở hữu từ người thứ ba ngay tình là C theo Khoản 2 Điều 138 và điều 258 Bộ luật dân sự 2005 không phụ thuộc thời hiệu. Bộ luật dân sự 1995 đã gộp chung động sản và bất động sản cùng với động sản phải đăng kí quyền sở hữu thành tài sản. Theo bộ luật này, thì A không thể đòi lại được bất động sản hoặc động sản phải đăng kí quyền sở hữu từ người thứ ba ngay tình là C theo Điều147: “Giao dịch dân sự vô hiệu, nhưng tài sản giao dịch đã được chuyển giao bằng một giao dịch khác cho người thứ ba ngay tình, thì giao dịch với người thứ ba vẫn có hiệu lực” Thời hiệu khởi kiện Đối với các giao dịch vô hiệu tuyệt đối thì thời hiệu tuyên bố giao dịch vô hiệu không bị hạn chế ( Khoản 2 Điều 136 Bộ luật dân sự Việt Nam 2005). Còn đối với các giao dịch vô hiệu tương đối thì thời hiệu yêu cầu Toà án tuyên bố giao dịch vô hiệu “là hai năm, kể từ ngày giao dịch dân sự được xác lập” (Khoản 1 Điều 136 Bộ luật dân sự Việt Nam 2005). Còn Điều 139 Luật thương mại 2005 qui định: “Thời hiệu khởi kiện áp dụng đối với các tranh chấp thương mại là hai năm, kể từ thời điểm quyền và lợi ích hợp pháp bị xâm phạm”. Tuy rằng trên thực tế trong một số trường hợp thời điểm xảy ra hành vi vi phạm và thời điểm phát hiện hành vi vi phạm có thể trùng nhau. Tuy nhiên, đã gọi là vi phạm thì dù cố ý hay vô ý thì bên bị vi phạm khó có thể biết hoặc xác minh ngay lập tức khi hành vi vi phạm xảy ra, đặc biệt là trong thương mại quốc tế. Thông thường thời điểm phát hiện hành vi vi phạm được diễn ra sau thời điểm xảy ra vi phạm, nhất là việc mua bán hàng hoá được thực hiện từ nước này sang nước khác, qua nhiều phương tiện chuyên chở và mất nhiều thời gian để chuyên chở. Cho nên nếu qui định thời hiệu khởi kiện là hai năm theo mốc thời gian là ngày giao dịch dân sự được xác lập hoặc tại từ thời điểm quyền và lợi ích hợp pháp bị xâm phạm thì có thể phương hại đến quyền và lợi ích chính đáng của bên được hưởng quyền lợi. Mặc dù vậy, xung quanh những vấn đề giải quyết hậu quả pháp lý do hợp đồng thương mại bị tuyên bố vô hiệu gây ra thì Toà án hay Trọng tài thương mại đều có cách phán quyết phù hợp để bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của bên đáng được bảo vệ theo tình thần của pháp luật. SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 38 CHƯƠNG 3 THỰC TIỄN TÀI PHÁN VỀ CÁC TRƯỜNG HỢP VÔ HIỆU CỦA HỢP ĐỒNG THƯƠNG MẠI VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ 3.1 Nhìn chung về thực tiễn tài phán các hợp đồng thương mại vô hiệu Khi Bộ luật dân sự 2005 và Luật thương mại 2005 chưa có hiệu lực thì Pháp lệnh hợp đồng kinh tế là công cụ chủ yếu bên cạnh Bộ luật dân sự 1995 và Luật thương mại 1997 để cơ quan có thẩm quyền tiến hành xét xử tính hiệu lực của hợp đồng. Pháp lệnh Hợp đồng kinh tế ra đời từ những năm đầu của thời kỳ quá độ sang kinh tế thị trường tạo cơ sở pháp lý cho việc ký kết hợp đồng kinh tế, đã từng có tác dụng thúc đẩy các hoạt động kinh tế lúc bấy giờ phát triển. Khoản 1 Điều 8 Hợp đồng kinh tế nêu rõ và rất cụ thể rằng: “Những hợp đồng kinh tế sau đây bị coi là vô hiệu toàn bộ: a. Nội dung hợp đồng kinh tế vi phạm điều cấm của pháp luật b. Một trong các bên kí kết hợp đồng kinh tế không có đăng kí kinh doanh theo qui định của pháp luật để thực hiện công việc đã thỏa thuận trong hợp đồng c. Người kí hợp đồng kinh tế không đúng thẩm quyền hoặc có hành vi lừa đảo.” Chỉ cần căn cứ vào qui định này, nếu hợp đồng vi phạm sẽ bị tuyên bố vô hiệu mà không cần xét nhiều đến yếu tố khác. Cho nên nhiều giao dịch bình thường đã bị tòa tuyên vô hiệu, và việc xử lý ngày càng theo hướng bất lợi cho người ngay, có lợi cho kẻ bội ước.  Ví dụ: Một khách hàng của công ty kinh doanh nhà Phú Mỹ Hưng đã kiện ra tòa, yêu cầu đơn vị này tiếp tục thực hiện hợp đồng mua bán đã ký. Tuy nhiên, Toà án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh đã xử bác, tuyên giao dịch do phó giám đốc Phú Mỹ Hưng ký kết là vô hiệu, vì ông này không phải là đại diện ủy quyền của công ty. Nếu phán quyết được thi hành, người mua nhà sẽ phải ngậm ngùi nhận lại số tiền hàng trăm triệu đồng đặt cọc hơn 2 năm trước đó, trong khi giá đất thời gian qua đã biến động rất nhiều. Chuyện về hợp đồng tuyên bố vô hiệu do người kí kết không đúng thẩm quyền vẫn còn rất nhiều vướng mắc. Ngày 22 - 2 - 2001 Công ty HN ký hợp đồng số 01/TSHN - TP bán hàng tôm PUD đông lạnh cho Công ty TP bao gồm các điều khoản kích cỡ, giá cả, phương thức thanh toán... Thực hiện hợp đồng này các ngày 3-3 và 5 -3-2001 tại kho Lê Lai, Hải Phòng, Công ty xuất nhập khẩu thuỷ sản HN đã giao cho Công ty thuỷ sản và thương mại TP lô hàng tôm đông lạnh các loại với số lượng 27.360 kg, thành tiền 50.163,49 USD và khoản tiền thuế giá trị gia tăng của lô hàng này là 69.712.202 đồng. Ngoài ra Công ty xuất nhập khẩu thuỷ sản HN còn mua hộ bao bì là 9.152.000 đồng và khoản tiền thuế giá trị gia tăng của bao bì là 915.200 đồng. Về thanh toán sau khi đã đối chiếu công nợ hai bên phát sinh tranh chấp. Do hai bên không thống nhất được về số liệu công nợ nên ngày 27-01- 2002 Công ty xuất nhập khẩu HN đã có đơn khởi kiện đến Tòa án nhân dân Thành phố HP với yêu cầu buộc Công ty TP phải thanh toán số tiền còn thiếu. SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 39 Bản án kinh tế sơ thẩm số 02/ KTST đã công nhận hợp đồng hợp pháp tuyên xử buộc Công ty TP phải thanh toán tiền hàng là 50.163,49 USD, tiền thuế VAT của lô hàng là 69.712.202 đồng, tiền lãi do chậm thanh toán tiền hàng là 525,76 USD, tiền lãi chậm trả của tiền thuế và bao bì là 24.609.950 đồng. Tòa phúc thẩm sau khi xem xét đơn kháng cáo và các chứng cứ trong hồ sơ vụ án đã ra bản án phúc thẩm số 126 ngày 10 - 08 - 2002 tuyên bố hợp đồng kinh tế số 01/TSHN-TP vô hiệu toàn bộ vì khi ký kết hợp đồng trên đại diện Công ty thuỷ sản và thương mại TP và ông Trịnh Bá H (Phó giám đốc) đã không được Giám đốc công ty ủy quyền do đó đã vi phạm điểm c, khoản 1, Điều 8 Pháp lệnh Hợp đồng kinh tế. Trong bản án chỉ tuyên bố Công ty TP có trách nhiệm trả cho Công ty HN trị giá tài sản đã nhận còn lại là 379,39 USD quy đổi ra tiền Việt Nam (VNĐ) vào thời điểm thanh toán. Trong Quyết định số 08/UBTP-KT của Ủy ban thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao xét xử theo trình tự giám đốc thẩm nhận định việc tuyên bố hợp đồng vô hiệu là toàn bộ là phù hợp nhưng cấp phúc thẩm không xem xét số tiền thuế giá trị gia tăng 69.712.202 đồng mà Công ty HN đã nộp thay cho Công ty TP. Tiền thuế này Công ty TP đã làm thủ tục khê khai khấu trừ theo công văn trả lời của Cục Thuế; đồng thời Công ty TP có văn bản cam kết sẽ chuyển 10 phần trăm thuế giá trị gia tăng cho Công ty HN khi được Cục Thuế khấu trừ. Vì vậy, quyết định giám đốc thẩm đã sửa một phần bản án phúc thẩm buộc Công ty TP phải hoàn trả 69.712.202 đồng cho Công ty HN. Từ hai ví dụ trên, có thể thấy Pháp lệnh hợp đồng kinh tế mới chỉ đề cập đến một loại hình thức ủy quyền không thường xuyên mà chưa làm rõ hình thức của ủy quyền thường xuyên là loại ủy quyền thường gặp. Khái niệm văn bản ở đây cũng được hiểu rất hạn hẹp: phải là văn bản có đầy đủ các nội dung được pháp luật quy định. Nhưng trong thực tế, trong trường hợp người ký hợp đồng kinh tế không phải là người đứng đầu của doanh nghiệp mà là người phó được phân công phụ trách kinh doanh ký kết hợp đồng hoặc những thành viên khác của pháp nhân không có văn bản ủy quyền riêng kèm theo hợp đồng. Thẩm quyền ký kết hợp đồng của những người này trên thực tế đã được xác định tại văn bản phân công, phân cấp hoặc điều lệ của doanh nghiệp.Các văn bản này có được coi là văn bản ủy quyền thường xuyên để ký kết hợp đồng kinh tế không? Luật không qui định nên việc áp dụng trên thực tế đối với vấn đề này là không thống nhất tùy thuộc vào sự vận dụng của cơ quan giải quyết tranh chấp. Hơn nữa, thực tế có nhiều hợp đồng được ký bởi một thành viên của pháp nhân không có ủy quyền, nhưng trên thực tế hợp đồng đã được thực hiện và người đại diện theo pháp luật không có ý kiến phản đối thì có coi hợp đồng này không có hiệu lực pháp lý không? Theo quy định tại điều 154 Bộ luật Dân sự năm 1995 quy định giao dịch dân sự do người không có thẩm quyền đại diện xác lập thực hiện không làm phát sinh quyền và nghĩa vụ đối với người được đại diện trừ trường hợp được người đại diện chấp thuận. Cho nên, trong trường hợp này cần phải xác định yếu tố chủ quan của người đại diện hợp pháp. Đó là việc người này có biết hoặc có buộc phải biết việc ký kết hợp đồng nói trên không? Nếu đại diện hợp pháp của pháp SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 40 nhân biết hoặc buộc phải biết tức là đã có sự mặc nhiên thừa nhận của họ về việc ủy quyền thì đó là điều kiện làm cho hợp đồng có hiệu lực pháp lý.(1) Bên cạnh đó, vấn đề đăng kí kinh doanh tiếp tục là một lổ hỏng không thể giải quyết hợp tình, hợp lý: Ngày 04/09/1997, Công ty cà phê Easim và Công ty ô tô Đắk Lắk cùng nhau ký kết hợp đồng kinh tế số 39/HĐKT. Theo hợp đồng, Công ty ô tô Đắk Lắk nhận chế tạo hệ thống chế biến cà phê cho Công ty cà phê Easim; tổng giá trị hợp đồng là 948.000.000 đồng. Hai bên đã ký biên bản nghiệm thu bàn giao công trình; Công ty cà phê Easim đã thanh toán 821.376.000 đồng và hiện còn nợ Công ty ô tô Đắk Lắk 126.600.000 đồng. Các bên có tranh chấp và Tòa án đã tuyên hợp đồng vô hiệu vì tại thời điểm ký hợp đồng, cũng như trong quá trình thực hiện hợp đồng và đến trước thời điểm phát sinh tranh chấp, Công ty cơ khí ô tô Đắk Lắk vẫn chưa có đăng ký kinh doanh để thực hiện công việc đã thỏa thuận trong hợp đồng. Bản án sơ thẩm quyết định Công ty cà phê Easim đã không thanh toán theo hợp đồng nên phải thanh toán cho Công ty ô tô 126.000.000 đồng và Tòa án cấp sơ thẩm còn buộc Công ty cà phê Easim phải trả lãi cho Công ty ô tô Đắk Lắk 28.293.000 đồng. Tòa án cấp phúc thẩm kết luận hợp đồng kinh tế số 39/HĐKT vô hiệu theo quy định tại điểm b, khoản 1 Điều 8 Pháp lệnh Hợp đồng kinh tế”. Sau khi tuyên bố hợp đồng vô hiệu toàn phần, Tòa phúc thẩm “buộc Công ty cơ khí ô tô Đắk Lắk phải hoàn trả số tiền đã nhận là 821.376.000 đồng cho Công ty cà phê Easim và buộc Công ty cà phê Easim phải hoàn trả hệ thống dây chuyền chế biến cà phê tươi, sấy cà phê cho Công ty cơ khí ô tô Đắk Lắk”. Theo Tòa án nhân dân tối cao, “tại thời điểm ký hợp đồng số 39/HĐKT, cũng như trong quá trình thực hiện hợp đồng và đến trước thời điểm phát sinh tranh chấp, Công ty cơ khí ô tô Đắk Lắk vẫn chưa có đăng ký kinh doanh để thực hiện công việc đã thỏa thuận trong hợp đồng. Theo Tòa án tối cao, việc giải quyết của Tòa phúc thẩm “là không đúng với hướng dẫn tại điểm b.1 mục 1 phần II Nghị quyết số 04/2003/NQ- HĐTP ngày 27/05/2003 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao vì hai dây chuyền cà phê này đã được Công ty cơ khí ô tô Đắk Lắk chế tạo, lắp đặt từ năm 1997. Đối với Tòa án tối cao, “thiết bị chế biến cà phê đạt chất lượng, các bộ phận được lắp đặt đúng như hợp đồng đã ký” và, do đó, tài sản coi như “đã được đưa vào khai thác, sử dụng”; vì vậy, đây là trường hợp “không thể hoàn trả được bằng hiện vật” theo điểm b.1 mục 1 phần II Nghị quyết số 04/2003/NQ-HĐTP của Hội đồng thẩm phán. Tòa án nhân dân tối cao còn cho rằng: Công ty cà phê Easim “không phải chịu tiền lãi do chậm thanh toán” Khác với trường hợp trên, trong vụ tranh chấp của liên doanh ôtô VIDAMCO, hai hợp đồng kinh tế đã bị tuyên vô hiệu, dồn hết mọi thiệt hại do công ty này. Tháng 8/1995, VIDAMCO ký hợp đồng bán ôtô cho VILACO - một doanh nghiệp 1 Trích trong Tạp chí khoa học pháp lý số 2\2001 bài viết của Ths Lê Thị Bích Thọ, Phó hiệu trưởng Trường ĐH luật TP.HCM SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 41 nhà nước của tỉnh Vĩnh Phúc theo phương thức trả góp, Ngân hàng Công thương tham gia bảo lãnh nghĩa vụ thanh toán. VILACO sau đó bán hết số xe này, nhưng không hoàn tất nghĩa vụ thanh toán, nên bị VIDAMCO kiện. Nhưng 5 năm sau, qua 3 lần xét xử, các cấp tòa dựa vào tình tiết VILACO chưa đăng ký kinh doanh ôtô để bác hợp đồng mua bán xe, đồng thời tuyên hủy cam kết bảo lãnh. Vậy là ngân hàng thoát khỏi nghĩa vụ bảo lãnh của mình, để lại VIDAMCO đeo đuổi VILACO, lúc này đã rơi vào tình trạng phá sản. Qua những ví dụ trên, Pháp lệnh hợp đồng kinh tế đã loại bỏ tất cả tính hiệu lực của những qui định pháp luật về hợp đồng lúc đó. Pháp lệnh đã dự đoán các trường hợp vô hiệu của hợp đồng kinh tế một cách cụ thể, cụ thể đến rất chi tiết tạo thành một khung pháp lý bất di bất dịch để áp dụng vào thực tiễn. Mà thực tiễn thì đa dạng và môi trường kinh doanh luôn biến hóa dưới tác động của nền kinh tế thị trường nhưng lại bị bó chặt vào môi trường pháp lý chật hẹp. Cho nên sự tồn tại của Pháp lệnh kinh tế sẽ kìm hãm sự phát triển kinh tế, khiến các nhà đầu tư e ngại khi kinh doanh ở Việt Nam. Các phán quyết của tòa nhìn dưới góc độ kinh tế còn nhiều điều phải bàn cãi, nguyên nhân là pháp luật hiện hành còn bất cập, chồng chéo. Như Pháp lệnh Hợp đồng kinh tế, ban hành từ thời bao cấp và chưa một lần chỉnh sửa. Văn bản này còn mâu thuẫn với Bộ luật Dân sự và Luật Thương mại được ban hành nhiều năm sau đó, khi quy định đăng ký kinh doanh là một yếu tố xác định hợp đồng vô hiệu, và đã vô hiệu thì thiệt hại phát sinh cả hai bên cùng chịu hoặc chỉ một bên thiệt hại, không phân biệt mức độ lỗi bên nào nặng, bên nào nhẹ. Khe hở này tạo điều kiện cho một số đơn vị kinh tế lợi dụng thiện chí của đối tác trong giao kết hợp đồng để hưởng lợi từ việc xử lý tài sản khi giao dịch bị tuyên vô hiệu. Điển hình ở trường hợp của Công ty cơ khí ô tô Đắk Lắk tiến hành hợp đồng nghiêm túc và trung thực đã chế tạo hệ thống chế biến cà phê cho Công ty cà phê Easim hoạt động kinh doanh hiệu quả. Vậy trong suốt thời gian nợ tiền thanh toán và trước khi hai bên đưa vụ tranh chấp này ra Tòa, công ty cà phê Easim vẫn sử dụng hai dây chuyền cà phê này để sinh lợi trong khi chưa hoàn tất nghĩa vụ thanh toán, chính vì vậy đương nhiên Công ty cơ khí ô tô Đắk Lắk có quyền đòi thanh toán nợ gốc và lãi phát sinh do chậm thanh toán. Nhưng Tòa án đã tước bỏ quyền hợp pháp đó vì hợp đồng vô hiệu. Theo tôi đó là một thiếu sót, thiếu sót này đã khiến một bên kết ước không được Nhà nước bảo hộ cho một quyền chính đáng của mình: quyền đòi thanh toán của chủ nợ. Pháp lệnh hợp đồng kinh tế được Quốc hội thông qua ngày 29/9/1989 đã đánh dấu một bước phát triển mới của pháp luật về hợp đồng kinh tế ở nước ta vào thời điểm đó. Có thể nói Pháp lệnh hợp đồng kinh tế đã hoàn thành sứ mạng của mình trong giai đoạn đầu của quá trình chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Tuy vậy, qua hơn 10 năm thực hiện, bên cạnh những thành công, Pháp lệnh hợp đồng kinh tế đã bộc lộ nhiều nhược điểm cũng như sự bất cập cần phải được nghiên cứu, hoàn thiện phù hợp với các đòi hỏi khách quan của cơ chế quản lý kinh tế mới. Pháp lệnh này còn hiệu lực SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 42 thì còn nhiều bất cập. Những bất cập đó ngày càng gia tăng cùng việc Nhà nước ta đã ban hành nhiều văn bản pháp luật quan trọng nhằm tạo dựng môi trường pháp lý thuận lợi cho các hoạt động sản xuất, kinh doanh như: Bộ luật Dân sự, Luật Thương mại, Luật Doanh nghiệp… Những quy định bất hợp lý trong pháp luật về hợp đồng kinh tế đã “đóng khung” các hoạt động kinh doanh vốn dĩ hết sức mềm dẻo, linh hoạt, năng động và nhiều tính sáng tạo.  Những điểm mới của luật hiện hành Như đã trình bày, Pháp lệnh hợp đồng kinh tế không những không tạo được sự điều chỉnh pháp lý thuận lợi hơn cho việc giao kết và thực hiện hợp đồng mà còn gây những trở ngại, thậm chí là thiệt hại về kinh tế cho các chủ thể. Vấn đề hoàn thiện pháp luật về hợp đồng phục vụ cho hoạt động kinh doanh đang được đặt ra hết sức bức xúc. Thực hiện chủ trương của Đảng, tại kỳ họp thứ 7, ngày 14/6/2005 Quốc hội khoá XI đã thông qua Bộ luật Dân sự năm 2005 thay thế Bộ luật Dân sự năm 1995. Bộ luật này đã có những sửa đổi, bổ sung quan trọng về chế định hợp đồng, theo đó, Bộ luật Dân sự năm 2005 được coi là gốc của các ngành luật tư. Chính vì vậy khi Bộ luật dân sự 2005 có hiệu lực đã thay thế Pháp lệnh hợp đồng kinh tế và việc xem xét hợp đồng vô hiệu đã quy định thành các trường hợp như đã phân tích ở chương một và chương hai, các trường hợp này cũng giống như pháp luật các nước trên thế giới. Các trường hợp vô hiệu của hợp đồng qui định trong Bộ luật dân sự 2005 không qui định trực tiếp hai trường hợp: Hợp đồng vô hiệu do người kí hợp đồng không đúng thẩm quyền và hợp đồng vô hiệu do không có đăng kí kinh doanh để thực hiện công việc không có thỏa thuận trong hợp đồng. Nhưng luật hiện hành có cách hiểu và cách giải thích từng trường hợp vô hiệu của đồng, có cách nhìn nhận và đánh giá về năng lực chủ thể (1), về sự nhầm lẫn, lừa dối… để kết luận hiệu lực của hợp đồng thương mại. Cho nên khi hợp đồng tranh chấp rơi vào hai trường hợp: người kí kết hợp đồng không đúng thẩm quyền và chủ thể không đăng kí kinh doanh sẽ không có khung pháp lý cụ thể ràng buộc. Tòa án phải căn cứ và tổng hợp nhiều yếu tố: nguyên nhân gây tranh chấp, yêu cầu của các bên kết ước, lỗi… để phán quyết chính xác. Nếu hợp đồng bị tuyên bố vô hiệu rơi vào hai trường hợp trên thì cũng là hợp đồng vô hiệu tương đối (2), và theo cách giải thích của luật hiện hành thì có thể khôi phục lại hiệu lực của hợp đồng. Đây là một điểm tiến bộ của luật hiện hành, vì trong trường hợp này hợp đồng được giao kết để phục vụ mục đích kinh doanh của các bên chủ thể, và khi có thiệt hại, chính các bên giao kết phải gánh chịu nên không có lý do gì lại buộc họ phải giải quyết cứng nhắc theo luật để dẫn đến thiệt hại nhiều hơn, nghiêm trọng hơn. Trước đây có sự phân biệt hợp đồng dân sự, hợp đồng kinh tế giữa Bộ luật dân sự với Pháp lệnh hợp đồng kinh tế năm 1989, hợp đồng trong Luật Thương mại năm 1997, nên dẫn đến nhiều rắc rối. Trong thực tiễn, có nhiều vướng mắc khi áp dụng để giải quyết. Bộ luật dân sự quy định nguyên tắc cơ bản nhất chung nhất về 1 Đã phân tích ở chương 1, trang 4, 5, 6 2 Đã phân tích ở chương 1, trang 12, 13 SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 43 hợp đồng, nghĩa vụ dân sự, các biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ... Phần quy định chung về hợp đồng được quy định trong Luật Thương mại 1997 cũng đã không còn nữa và khi xây dựng Luật Thương mại năm 2005 đã không đưa vào thành quy định chung về hợp đồng. Việc này có ý nghĩa hết sức quan trọng trong việc bảo đảm tính thống nhất và đồng bộ của hệ thống pháp luật, nhất là trong mối quan hệ giữa Bộ luật dân sự với luật chuyên ngành tương ứng một cách hiệu quả, thuận lợi. Bộ luật dân sự 2005 xây dựng các điều luật rõ ràng và minh bạch hơn Bộ luật dân sự 1995. Lấy ví dụ điển hình như Điều 128 Bộ luật dân sự 2005, khi vi phạm hợp đồng sẽ vô hiệu tuyệt đối, luật hiện hành đã định nghĩa rõ thế nào là điều cấm của pháp luật, đạo đức xã hội là gì, đây là những vấn đề luật cũ bỏ qua. Hơn nữa, ở các điều 137, 140, 141, 142, 143 Bộ luật dân sự 1995 đều lặp lại một ý đã qui định ở Điều 146 là “bên có lỗi phải bồi thường thiệt hại”, Bộ luật dân sự 2005 đã khắc phục được sự trùng lặp này. Khi nền kinh tế đang phát triển mạnh mẽ, nhu cầu của con người ngày càng tăng cao, nhất là nhu cầu ăn, ở. Có một giai đoạn mọi người đua nhau mua đất, mua nhà khiến giá nhà đất tăng lên nhanh chóng. Nhưng vì là nhu cầu thiết yếu nên rất nhiều người cứ lao vào thị trường nhà đất này bất chấp pháp luật, chỉ mong có nơi ở. Như Pháp Luật TP.HCM ngày 17-11-2007 đã thông tin, ba chủ đầu tư dự án nhà ở The Vista (Công ty Capitaland), Sky Garden 3 (Công ty liên doanh Phú Mỹ Hưng), Blue Diamond (Công ty CP Vạn Phát Hưng) đã vi phạm Luật Nhà ở khi bán căn hộ mà chưa xây xong móng nên bị Sở Xây dựng TP.HCM kiến nghị phải hoàn trả tiền cho khách hàng. Ngay từ đầu, hợp đồng ký kết giữa các chủ đầu tư với khách hàng nêu trên đã vô hiệu do các chủ đầu tư đã vi phạm pháp luật (Điều 39 Luật Nhà ở). Theo quy định, khi hợp đồng vô hiệu thì mỗi bên sẽ hoàn trả lại những gì đã nhận của nhau. Trong trường hợp nếu có tranh chấp, tòa sẽ căn cứ vào phần lỗi mỗi bên để xử, việc xem xét lỗi có thể theo tỷ lệ hoặc chia đều cho hai bên. Phần lỗi rõ ràng thuộc về các chủ đầu tư khi không tiếp tục thực hiện hợp đồng, tuy nhiên khách hàng muốn kiện đòi bồi thường cũng không đơn giản. Họ phải chứng minh những thiệt hại có thật do việc hủy hợp đồng trên gây ra (1). Khách hàng có thể kiện ra tòa yêu cầu chủ đầu tư phải trả thêm phần lãi ngân hàng ngoài số tiền cọc đã bỏ vào. Muốn kiện bồi thường, khách hàng phải chứng minh thiệt hại và sự ngay tình của mình. Đối với những trường hợp mua sang tay lại, nếu chỉ giao kết bằng miệng thì khi bị người bán “phủi tay”, người mua xem như mất trắng (2). Thế mới thấy nếu một hợp đồng luật buộc phải tuân thủ về mặt hình thức mà các chủ thể bỏ qua hoặc xem nhẹ thì người thiệt là chính bản thân họ. Hoạt động thương mại trong nền kinh tế hiện nay rất đa dạng và phong phú, theo đó các hợp đồng thương mại được mở rộng ở rất nhiều lĩnh vực: nhà đất, chứng khoán, mua bán ngoại hối…hợp đồng thương mại ngoài việc được điều chỉnh trong Bộ luật dân sự 2005, còn được đều chỉnh bởi một hệ thống pháp luật chuyên biệt gọi là luật tư. Chính vì vậy, khi tham gia giao kết hợp đồng cần nắm vững những 1 Theo Luật sư Cổ Hiệp, đoàn luật sự TP.HCM 2 Theo Luật sư Nguyễn Văn Hậu, đoàn luật sự TP.HCM SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 44 điều cấm của pháp luật trong lĩnh vực hoạt động thương mại ở cả luật chung và luật riêng để tránh hợp đồng bị tuyên bố vô hiệu. Lấy ví dụ về một tranh chấp hợp đồng mua bán thanh toán bằng ngoại tệ để thấy rõ điều này: Công ty TNHH Thương mại Ngôi Sao ký hợp đồng kinh tế bán cho bà Đoàn Thị H một hệ thống tráng rọi ảnh màu điện tử Konica Nice Print System Model 878- SQA, đồng bộ mới 100% với giá 88.000 đô la Mỹ. Nhưng với phương thức thanh toán thỏa thuận trong hợp đồng là: Hoặc chuyển khoản vào tài khoản của Công ty TNHH Thương mại Ngôi Sao tại Ngân hàng Đầu tư và Phát triển TPHCM hoặc bằng đồng Việt Nam quy ngang đô la Mỹ tại văn phòng Công ty TNHH Thương mại Ngôi Sao ở 74 Nguyễn Văn Trỗi theo tỷ giá bán của ngân hàng vào ngày thanh toán. Thực tế phiếu xuất kho máy cho bà H và các phiếu thu tiền của bà Hđều thể hiện thanh toán bằng đồng Việt Nam. Hai bên có tranh chấp và yêu cầu tòa án can thiệp. Tại Bản án dân sự sơ thẩm, Toà án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh quyết định: Chấp nhận yêu cầu của Công ty TNHH Thương mại Ngôi Sao, buộc bà H phải thanh toán cho Công ty TNHH Thương mại Ngôi Sao số tiền nợ đến hạn phải trả tổng cộng 20.879,13 đô la ngay khi án có hiệu lực pháp luật theo tỷ giá ngoại tệ của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam tại thời điểm thanh toán. Tại Bản án dân sự phúc thẩm, Tòa Phúc thẩm Toà án nhân dân tối cao tại thành phố Hồ Chí Minh quyết định sửa án sơ thẩm tuyên xử: Tuyên bố hợp đồng kinh tế được ký giữa Công ty TNHH Thương mại Ngôi Sao do bà Thái Thị Cúc Lan làm giám đốc đại diện với bà Đoàn Thị H là hợp đồng vô hiệu. Buộc các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận. Quyết định của Hội đồng thẩm phán Toà án nhân dân tối cao thì xác định: Bà H thanh toán cho Công ty TNHH Thương mại Ngôi Sao số tiền mua máy còn thiếu là 760.389.120 đồng và số tiền lãi là 109.553.062 đồng, tổng cộng là 869.942.182 đồng là có căn cứ. Quan điểm của tòa án là trong hợp đồng giữa hai bên thỏa thuận giao bằng đô la Mỹ, nhưng có thỏa thuận phương thức thanh toán bằng đồng Việt Nam quy ngang đô la Mỹ nên không bị coi là vô hiệu. Theo Điều 22 Pháp lệnh ngoại hối: “Trên lãnh thổ Việt Nam, mọi giao dịch, thanh toán, niêm yết, quảng cáo của người cư trú, người không cư trú không được thực hiện bằng ngoại hối, trừ các giao dịch với tổ chức tín dụng, các trường hợp thanh toán thông qua trung gian gồm thu hộ, uỷ thác, đại lý và các trường hợp cần thiết khác được Thủ tướng Chính phủ cho phép”. Ở ví dụ trên, nếu các bên không thoả thuận việc trả tiền bằng đồng Việt Nam quy ngang đô la Mỹ thì hợp đồng đương nhiên vô hiệu, tổn thất là rất lớn. Trên thực tiễn pháp lý, quan điểm của tòa án Việt Nam là tương đối linh hoạt và hợp lý: các hợp đồng mà các bên thỏa thuận giao dịch và thanh toán đồng thời bằng ngoại tệ sẽ bị coi là vô hiệu còn hợp đồng giữa các bên thỏa thuận giao dịch bằng ngoại tệ, nhưng có thỏa thuận phương thức thanh toán bằng đồng Việt Nam quy ngang ngoại tệ thì không bị coi là vô hiệu. Những nhà làm luật luôn nhìn từ thực tiễn để sửa đổi, bổ sung luật góp phần đưa pháp luật đi vào thực tiễn cuộc sống. Nhưng ý thức chấp hành pháp luật của mỗi SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 45 người cần phải được nâng cao, nếu xem thường hay không chấp hành theo qui định thì dù luật có chặt chẽ đến đâu cũng không bảo vệ được những lợi ích chính đáng của bản thân. Tóm lại, những qui định của luật hiện hành là những qui định mở và nhất quán giữa những qui định chung và riêng nên tránh được tình trạng chồng chéo luật, từ đó Tòa án hay Trọng tài thương mại có thể linh hoạt xét xử đúng luật phù hợp với thực tiễn và hạn chế thiệt hại. Tránh được tình trạng mỗi cấp khác nhau thì xử rất khác nhau thậm chí trái ngược mà vẫn đúng luật. Hội nhập, sân chơi mở ra, ở đó mọi doanh nghiệp cũng cạnh tranh với nhau theo luật, thắng hay thua phụ thuộc nhiều vào nắm vững luật. Doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân nên chủ động tìm hiểu luật, hay nhờ các chuyên gia tư vấn để tiến hành giao kết các hợp đồng thương mại đúng luật. Không chỉ vững luật trong nước, còn phải nắm luật của các nước để tránh tình trạng mơ hồ về luật thì sẽ gây thiệt hại cho chính doanh nghiệp nói riêng và kinh tế nước nhà nói chung. 3.2 Một số kiến nghị Luật hiện hành mặc dù đã chặt chẽ hơn và khắc phục được một số hạn chế của luật cũ ở nhiều phương diện, nhưng theo tôi nên bổ sung thêm một số qui định: Thứ nhất, về vấn đề hoàn trả cho nhau những gì đã nhận, khi hợp đồng bị tuyên bố vô hiệu, quyền và nghĩa vụ của các bên quay lại lúc ban đầu khi chưa giao kết hợp đồng, tức là ngoài việc hoàn trả cho nhau những gì đã nhận thì hai bên không còn ràng buộc bất cứ quyền và nghĩa vụ nào với nhau. Cách giải quyết như vậy là đúng, nhưng vẫn chưa đủ. Nếu hợp đồng chưa được thực hiện thì không có vấn để gì để bàn, nhưng thực tế đa số những hợp đồng thương mại vô hiệu đều đã được thực hiện, thậm chí đã gần hoàn thành xong. Trong suốt quá trình thực hiện hợp đồng đó, giá trị của những tài sản mà hai bên đã nhận của nhau sẽ thay đổi theo thời gian do sự trượt giá của đồng tiền, hao mòn thiết bị; nếu không đầu tư, không giao kết hợp đồng tài khoản trong ngân hàng sẽ sinh lãi…Do đó, nếu chỉ là “hoàn trả cho nhau những gì đã nhận; nếu không trả được bằng hiện vật thì phải hoàn trả bằng tiền” thì không công bằng. Cho nên, theo tôi cần phải trả thêm tiền lãi tương ứng với số tiền của tài sản mà các bên sẽ hoàn trả cho nhau, tính từ khi giao kết hợp đồng đến lúc có bản án tuyên bố hợp đồng vô hiệu. Và điều này cần được nêu và giải thích cụ thể trong luật (ví dụ: cách chứng minh thiệt hại thực tế, chứng minh sự ngay tình…)cho các chủ thể tham gia kết ước có tâm lý chuẩn bị khi tham gia hợp đồng để khi xảy ra tranh chấp biết tự bảo vệ lợi ích hợp pháp của bản thân và Toà án không thể bỏ qua yếu tố này khi xét xử. Thứ hai, qui định “Bên có lỗi phải bồi thường thiệt hại” ở Khoản 2 Điều 137 Bộ luật dân sự 2005 hầu như chưa đi vào thực tế. Nếu hợp đồng mua bán cà phê giữa công ty A (bên bán) và công ty B (bên mua) bị tuyên bố vô hiệu, lỗi ở công ty B. Công ty B lại phá sản không hoàn trả nổi số tiền mua cà phê cho công ty A, tất nhiên sẽ không thể có thêm khả năng bồi thường thiệt hại. Trường hợp này công ty B cứ lờ đi là xong ( như những ví dụ giữa liên doanh ôtô VIDAMCO và VILACO SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 46 đã nêu), luật không đảm bảo cho công ty A có quyền đòi nợ công ty B như một chủ nợ. Khi đó công ty A có thể mất trắng. Theo tôi khi một bên có lỗi và vi phạm hợp đồng, mặc dù hợp đồng đã bị tuyên bố vô hiệu, nhưng cần bảo vệ bên bị vi phạm như một chủ nợ có bảo đảm đối với bên vi phạm để bảo vệ lợi ích hợp pháp của họ. Cuối cùng, hợp đồng thương mại vô hiệu và hậu quả pháp lý của nó vô cùng nghiêm trọng, gây thiệt hại rất lớn cho cá nhân, tổ chức và doanh nghiệp. Tôi nghĩ rằng dù hợp đồng thương mại vô hiệu nhưng nếu các bên vẫn chấp nhận, không yêu cầu Toà án tuyên bố hợp đồng thương mại vô hiệu chỉ yêu cầu Toà phân xử tranh chấp thì nên tôn trọng nguyện vọng của các bên để hạn chế thấp nhất thiệt hại cho họ. SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp Đại học 47 LỜI KẾT  Bất cứ việc kinh doanh nào cũng có những rủi ro khách quan hay chủ quan, cho nên chủ thể kinh doanh cần sáng suốt và cẩn trọng trong mọi vấn đề, nên căn cứ theo luật mà vận dụng cho việc kinh doanh. Lý trí và tình cảm nên rõ ràng, không nên trộn lẫn và khắc phục thói quen đại khái, qua loa trong hợp đồng.Hội nhập, sân chơi mở ra, ở đó mọi doanh nghiệp cũng cạnh tranh với nhau theo luật, thắng hay thua phụ thuộc nhiều vào nắm vững luật. Doanh nghiệp nên chủ động tìm hiểu luật, hay nhờ các chuyên gia tư vấn để tiến hành giao kết đúng luật. Không chỉ vững luật trong nước, doanh nghiệp còn phải nắm luật của các nước, nếu doanh nghiệp cứ kéo dài tình trạng mơ hồ về luật thì sẽ gây thiệt hại cho chính doanh nghiệp nói riêng và kinh tế nước nhà nói chung.  Hơn nữa, thực tiễn luôn đi trước và biến hóa khôn lường trước sự tiến bộ vược bậc về lĩnh vực thông tin và khoa học kĩ thuật, pháp luật dù khái quát đến đâu cũng khó có thể cụ thể bắt kịp thực tiễn để đưa ra những biện pháp cụ thể giải quyết cho từng trường hợp. Chính vì vậy, nhà làm luật và thi hành luật cần góp phần giải quyết các vấn đề linh hoạt đúng qui định và phù hợp thực tế để tạo nên tâm lý yên tâm cho các nhà đầu tư. SV: Nguyễn Như Dạ Ngọc GVHD: Nguyễn Mai Hân Luận văn tốt nghiệp 48 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Giáo trình Luật dân sự Việt Nam ( tập 1 - quyển1) - Trường Đại học Luật Cần Thơ_Khoa Luật – Ts.Nguyễn Ngọc Điện chủ biên 2. Giáo trình Luật dân sự Việt Nam ( tập 1 - quyển2) - Trường Đại học Luật Cần Thơ_Khoa Luật – Ts.Nguyễn Ngọc Điện chủ biên 3. Giáo trình Luật dân sự Việt Nam- Trường Đại học Luật Hà Nội – NXB Công an nhân dân 2004 4. Tìm hiểu Luật thương mại Việt Nam _Ts.Phạm Duy Nghĩa – NXB chính trị quốc gia Hà Nội 2000 5. Các hợp đồng thương mại thông dụng _Ts.Luật khoa,Luật sư Nguyễn Mạnh Bách_NXB Giao thông vận tải 2007 6. Pháp lệnh trọng tài thương mại ngày 25-02-2003 7. Công ước Viên 1980 của Liên hợp quốc về hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế 8. Bộ Luật dân sự Việt Nam 2005 9. Luật thương mại Việt Nam 2005 10. Bộ luật dân sự Việt Nam 1995 11. Bộ nguyên tắc Unidroit về hợp đồng thương mại quốc tế 2004 Web: