Luận văn Điều tra tiềm năng thức ăn cho chăn nuôi đại gia súc của xã Bắc Sơn (Móng Cái) và đề xuất mô hình khai thác nguồn thức ăn

2 2,7% 2,9 2,8% Họ Đậu 1,3 0,6% 0,6 0,6% Tổng số 230,6 100% 104,7 100% 5 Đại Vai Sườn đồi Họ Hoà thảo 88,9 46,9 % 43,5 45,7% 177,5 Họ Cói 55,0 29,0 % 26,5 27,9% Cây bụi khác 30,1 15,9 % 17,2 18,1% Họ Dương xỉ 10,6 5,6% 5,1 5,4% Họ Thông đất 4,9 2,6% 2,8 2,9% Tổng số 189,5 100% 95,1 100% 6 Pẹc Nả Chân đồi Họ Hoà thảo 112,2 35,9 % 53,3 34,0% 285,7 85 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Họ Cói 110,8 35,5 % 54,1 34,5% Cây bụi khác 70,0 22,4 % 39,2 25,0% Họ Dương xỉ 19,5 6,2% 10,2 6,5% Tổng số 312,5 100% 156,8 100% Từ số liệu bảng trên chúng tôi nhận thấy: Khối lượng thực vật trong các đồi cỏ tự nhiên nhìn chung có cao hơn so với các thảm cỏ trong soi bãi, dao động từ 189,5 đến 312,5 g/m 2 (tươi), nhưng hoà thảo chiếm tỷ lệ rất thấp (từ 35,9 đến 48,3%), cây bụi thì tăng lên có thể đạt tới 22,4%, dương xỉ đạt 6,2% (điểm số 6). Phần sinh khối khô dao động từ 95,1 đến 156,8 g/m 2 , cao nhất là điểm số số 6. Phần thực vât chết dao động từ 177,5 đến 285,7 g/m 2 , cao nhất cũng là điểm số 6. Tỷ lệ vật chất khô thấp nhất là điểm số 4 (45,4%), cao nhất là điểm số 5 và 6 (50,1%). Sinh khối ở điểm số 6 cao nhất vì tại điểm này có mức chăn thả thấp, đất đai ở đây còn tơi xốp. Tại điểm số 4 và số 5 có mức chăn thả cao hơn, sự dẫm đạp của gia súc thường xuyên làm cho đất bị dí chặt, độ phì kém, các loài cỏ thường có thân rút ngắn. 4.3.3. Thảm cỏ dƣới tán rừng Tại các thảm cỏ dưới tán rừng chúng tôi tiến hành điều tra 3 điểm nghiên cứu sau: Thảm cỏ dưới tán rừng trồng Keo tại Thán Phún (điểm số 7), thảm cỏ dưới tán rừng trồng Keo tại Pẹc Nả (điểm số 8) và thảm cỏ dưới tán rừng phục hồi tự nhiên tại Phình Hồ (điểm số 9). Kết quả nghiên cứu về thành phần loài, dạng sống và sinh khối tại các điểm như sau: 4.3.3.1. Thành phần loài 86 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Trong quá trình điều tra chúng tôi thu được 69 loài thuộc 35 họ, đây chưa phải là những thống kê đầy đủ về các loài và các họ nhưng đó cũng là những loài phổ biến thường gặp trong các thảm cỏ dưới tán rừng. Bảng 4.8. Thành phần loài ở các điểm nghiên cứu trong thảm cỏ dưới tán rừng Stt Tên khoa học Tên địa phƣơng Điểm NC số D S GTC T 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 LYCOPODIOPHYTA Ngành Thông đất (1) Lycopodiaceae Họ Thông đất 1 Lycopodiella cernua (L.) Pic.Ser Thông đất x x 5 Ho POLYPODIOPHYTA Ngành Dƣơng xỉ (2) Dryopteridaceae Họ Dƣơng xỉ 1 Dryopteris intergriloba C.chr Dương xỉ vảy x x 14 Ho (3) Gleicheniaceae Họ Guột 1 Dicranopteris linearis (Burn.f) Linderw Guột x x x 14 Ho (4) Dicksoniaceae Họ Cu li 1 Cibotium barometz (L.) J.Sin Lông cu li x x 10 Ho (5) Schizaeaceae Họ Bòng bong 1 Lygodium scandens (L.) SW Bòng bong leo x x x 11 Ho 1 2 3 4 5 6 7 8 ANGIOSPERMAE DICOTYLEDONEAE Ngành Hạt kín Lớp 2 lá mầm (6) Araliaceae Họ Ngũ gia bì 87 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 Sehefflera octophylle (Lowr) Horms Chân chim 8 lá x 1 Ho (7) Asclepiadaceae Họ Thiên lý 1 Streptocaulon juventas Merr Hà thủ ô trắng x 8 Ho (8) Anacardiaceae Họ Xoài 1 Canarium album Racusth Trám trắng x 1 Ho 2 Rhus chinensis Muell Cây muối x 1 Ho 3 Rhus succedanea L. Cây sơn x x 1 Ho (9) Asteraceae Họ Cúc 1 Aster ageratoides Turez Cúc sao x x 6 Ho 2 Elephantopus scaber L. Cúc chỉ thiên x x x 10 Ke 3 Sigesbeckia orientalis L. Cỏ dĩ x x 16 Ke (10) Betulaceae Họ Cáng Lò 1 Betula alnoides Decne Cáng lò x 1 Ho (11) Caesalpiniaceae Họ Vang 1 Bauhinia alba Ham Móng bò x x 3 Ho 2 Peltophorum pterocarpum (DC) Backer ex K Heyne Lim xẹt x 1 Ho 3 Cassia tora L. Muồng lạc x x x 16 Ho (12) Convolvulaceae Họ Khoai lang 1 Ipomoea chrysoides (Kerr) Ham Bìm bìm x x x 3 Ho (13) Droseraceae Họ Gọng vó 1 Drosera burmanii Vahl Cây bắt ruồi x 16 Ho (14) Euphorbiaceae Họ Thầu dầu 1 Aporosa dioica (Roxb) Muell-Ang Thàu táu x 1 Ho 2 Glochidion arnottianum Amell-Arg Bọt ếch x x 2 Ho 3 Phyllanthus emblica L. Me rừng x 1 Ho (15) Fabaceae Họ Đậu 1 2 3 4 5 6 7 8 88 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 Desmodium microphyllum (Mers)DC. Tràng quả lá nhỏ x x 7 To 2 Desmodium heterophyllum (Willd) DC Tràng quả dị diệp x x 4 To 3 Dunbaria podocarpa Kutz Đậu dại x x 11 To 4 Uraria logopodiodes DC. Đậu 3 lá x x 16 To (16) Fagaceae Họ Dẻ 1 Castanopsis sinensis (Speng) Hance Dẻ gai x x 1 Ho (17) Hypericaceae Họ Ban 1 Clatoxylum cochinchinensis (Lour) Blume Thành ngạnh nam x 1 Ho 2 Hypericum japonicum thu nex Murr Ban nhật x x 16 Ho 18) Juglandaceae Họ Óc chó 1 Engelhardtia roxburghiana Wall Chẹo x 1 Ho (19) Lauraceae Họ Long não 1 Cinnamomum camphora (L.) Press Long não x 1 Ho 2 Litsea cubebar (Lour) Pers Màng tang x 1 Ho (20) Malvaceae Họ Bông 1 Sida rhombifolia L. Ké hoa vàng x 6 Ke 2 Urena lobata L. Ké hoa đào x x 6 Ke (21) Melastomataceae Họ Mua 1 Melastoma sanguineum Sims Mua đồi x 2 Ho 2 Melastoma septemnervium Lour Mua đất x x x 9 Ho 3 Melastoma spirei Gguillaun Mua bà x 4 Ho (22) Mimosaceae Họ Trinh nữ 1 Acacia auriculiformis A.Cum.exBenth Keo lá tràm x x 1 Ke (23) Moraceae Họ Dâu tằm 1 Ficus hispida L.f Cây ngái x 2 TB (24) Myrtaceae Họ Sim 1 Baeckea frutescens L. Chổi sể x x 4 Ho 89 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 Rhodomyrtus tomentosa (Sit) Hassk Sim x x x 2 Ho 3 Psidium guyava L Ổi x 1 Ho 1 2 3 4 5 6 7 8 (25) Rosaceae Họ Hoa hồng 1 Rubus alcaefolius Poir Mâm xôi x 3 Ho 2 Rubus parvifolius L. Ngấy lá nhỏ x x x 5 Ho (26) Rubiaceae Họ Cà phê 1 Mussaenda baviensis Herbier Bướm bạc x x 2 Ho 2 Randia dasycarpa (Kutz) Bakh Găng trắng x 2 Ho 3 Wendlandia glabrata DC. Gạc hươu x 1 Ho 4 Ixora coccinnea L. Đơn đỏ x x 2 Ho (27) Rutaceae Họ Cam 1 Citrus media L. Chanh x x 2 Ho 2 Evodia lepta (Spreng) Merr Ba chạc x x 2 Ho 3 Zanthoxylum nitidum (Lamk)DC. Hoàng lực x x 5 Ho (28) Sterculiaceae Họ Trôm 1 Helicteres angustifolia L Ổ kén x 4 Ho (29) Symplocaceae Họ Dung 1 Symplocos chinensis (Lour) Dauce Dung x x 1 Ho (30) Tiliaceae Họ Gai 1 Grewia paniculata L. Cò ke lá lõm x x 1 Ho (31) Ulmaceae Họ Du 1 Trema orientalis (L.) Blame Hu đay x x 1 Ho (32) Verbenaceae Họ Cỏ roi ngựa 1 Callicarpa rubella Lindl Trứng ếch cuốn x x 4 Ho MONOCOTYLEDONEAE Lớp 1 lá mầm (33) Cyperaceae Họ Cói 1 Scleria tonkinensis Klarke Cói ba gân ráp x x 10 Ke 90 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 Rhynchospora rubra (Lour) Makino Chuỳ tử đỏ x x 10 Ke 3 Fimbristylis aphylla Stend Mao thư không lá x x x 10 Ke (34) Poaceae Họ Lúa 1 Centosteca lappacea Rendle Cỏ lá tre x x x 11 To 1 2 3 4 5 6 7 8 2 Cymbopogon caesius (Nees) Stauf Cỏ xả x 13 To 3 Acroceras munroanum (Bel) Henry Cỏ lá tre lá nhỏ x x 11 To 4 Ischaemum indicum (Houtt) Merr Cỏ lông x x 12 To 5 Arundinella bengalensis (spring) Druce Cỏ xương cá x x 14 To 6 Eulalia phaeothrix Kuntze Cát vi lông vàng x x 12 To 7 Eriachne pallescens R.Br Cỏ chỉ x x 18 To 8 Miscanthus floridulus (labill) Warb Lô sáng x x 13 To 9 Paspalum scrobiculatum L. Cỏ đắng x x x 12 TB (35) Smilacaceae Họ Kim cang 1 Smilax bauhinioides Kunth Kim cang lá nhỏ x x x 11 Ho Tổng số loài 36 35 56 * Điểm nghiên cứu số 7 Tại điểm này chúng tôi thu thập được 36 loài thuộc 23 họ khác nhau. Trong đó, họ có số loài cao nhất là họ lúa (Poaceae) có 6 loài, chiếm 16,64% tổng số loài của điểm, gồm các loài như: Cỏ lá tre (Centosteca lappacea), Cỏ lá tre lá nhỏ (Acroceras munroanum), Cỏ lông (Ischaemum indicum), Cỏ xương cá (Arundinella bengalensis), Cát vi lông vàng (Eulalia phaeothrix), Cỏ đắng (Paspalum scrobiculatum). Họ Sim (Myrtaceae) và họ Cam (Rutaceae) mỗi họ có 3 loài, chúng chiếm 16,64% tổng số loài trong điểm, gồm các loài như: Chổi sể (Baeckea frutescens), Sim (Rhodomyrtus tomentosa), Ổi (Psidium guyava), Chanh (Citrus media), Ba chạc (Evodia lepta), Hoàng lực (Zanthoxylum nitidum). 91 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Họ Cúc (Asteraceae), họ Đậu (Fabaceae), họ Mua (Melastomataceae), họ Cà phê (Rubiaceae), họ Cói (Cyperaceae), mỗi họ có 2 loài, chúng chiếm 27,80% tổng số loài trong điểm, gồm các loài như: Cúc sao (Aster ageratoides), Cúc chỉ thiên (Elephantopus scaber), Đậu dại (Dunbaria podocarpa), Đậu 3 lá (Uraria logopodiodes), Mua đồi (Melastoma sanguineum), Mua đất (Melastoma septemnervium), Găng trắng (Randia dasycarpa), Đơn đỏ (Ixora coccinnea), Cói ba gân ráp (Scleria tonkinensis), Mao thư không lá (Fimbristylis aphylla). Các họ còn lại mỗi họ có 1 loài, chúng chiếm 38,92% tổng số loài trong điểm, gồm các họ như: Dương xỉ (Dryopteridaceae), Guột (Gleicheniaceae), Bòng bong (Schizaeaceae), Vang (Caesalpiniaceae), Khoai lang (Convolvulaceae), Thầu dầu (Euphorbiaceae), Ban (Hypericaceae), Bông (Malvaceae), Trinh nữ (Mimosaceae), Hoa hồng (Rosaceae), Trôm (Sterculiaceae), Gai (Tiliaceae), Cỏ roi ngựa (Verbenaceae), Kim cang (Smilacaceae). Đây là thảm cỏ dưới tán rừng trồng Keo đã khép tán, không có họ chiếm ưu thế. Số lượng cá thể nhiều nhất là họ lúa (Poaceae), họ Sim (Myrtaceae), họ Cam (Rutaceae), họ Cúc (Asteraceae), họ Mua (Melastomataceae). Các loài cây có mức độ chăn thả tốt chiếm 19,44%, mức độ trung bình chiếm 2,78%, mức độ kém chiếm 13,89%, còn lại là những loài cây không có giá trị chăn thả. * Điểm nghiên cứu số 8 Tại điểm nghiên cứu số 8, chúng tôi thu thập được 35 loài, thuộc 24 họ khác nhau. Trong đó, họ có số loài cao nhất là họ lúa (Poaceae) có 7 loài, chiếm 20% tổng số loài của điểm, gồm các loài như: Cỏ lá tre (Centosteca lappacea), Cỏ lá tre lá nhỏ (Acroceras munroanum), Cỏ lông (Ischaemum indicum), Cỏ xương cá (Arundinella bengalensis), Cỏ chỉ (Eriachne pallescens), Lô sáng (Miscanthus floridulus), Cỏ đắng (Paspalum scrobiculatum). 92 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Họ Đậu (Fabaceae) có 3 loài, chiếm 8,53% tổng số loài của điểm, gồm các loài như: Tràng quả lá nhỏ (Desmodium microphyllum), Tràng quả dị diệp (Desmodium heterophyllum), Đậu dại (Dunbaria podocarpa). Họ Cúc (Asteraceae), họ Vang (Caesalpiniaceae), họ Cói (Cyperaceae), mỗi họ có 2 loài, chúng chiếm 17,13% tổng số loài trong điểm, gồm các loài như: Cúc chỉ thiên (Elephantopus scaber), Cỏ dĩ (Sigesbeckia orientalis), Móng bò (Bauhinia alba), Muồng lạc (Cassia tora), Chuỳ tử đỏ (Rhynchospora rubra), Mao thư không lá (Fimbristylis aphylla). Các họ còn lại mỗi họ có 1 loài, nhóm họ này chiếm 54,34% tổng số loài trong điểm, gồm các họ như: Thông đất (Lycopodiaceae), Guột (Gleicheniaceae), Cu li (Dicksoniaceae), Bòng bong (Schizaeaceae), Xoài (Anacardiaceae), Khoai lang (Convolvulaceae), Thầu dầu (Euphorbiaceae), Dẻ (Fagaceae), Ban (Hypericaceae), Bông (Malvaceae), Mua (Melastomataceae), Trinh nữ (Mimosaceae), Sim (Myrtaceae), Hoa hồng (Rosaceae), Cà phê (Rubiaceae), Cam (Rutaceae), Dung (Symplocaceae), Du (Ulmaceae), Kim cang (Smilacaceae). Tương tự như điểm số 7, đây cũng là điểm nghiên cứu dưới tán rừng trồng Keo. Những họ có số lượng cá thể nhiều là họ Đậu (Fabaceae), họ Cúc (Asteraceae), họ lúa (Poaceae). Các loài cây có mức độ chăn thả tốt chiếm 25,71%, mức độ trung bình chiếm 2,86%, mức độ kém chiếm 17,14%, còn lại là những loài cây không có giá trị chăn thả. * Điểm nghiên cứu số 9 Tại điểm nghiên cứu số 9, chúng tôi thu thập được 56 loài, thuộc 33 họ khác nhau. Trong đó, họ có số loài cao nhất là họ lúa (Poaceae) có 6 loài, chiếm 10,68% tổng số loài của điểm, gồm các loài như: Cỏ lá tre (Centosteca lappacea), Cỏ xả (Cymbopogon caesius), Cát vi lông vàng (Eulalia phaeothrix), Cỏ chỉ (Eriachne pallescens), Lô sáng (Miscanthus floridulus), Cỏ đắng (Paspalum scrobiculatum). 93 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Họ Xoài (Anacardiaceae), họ Cúc (Asteraceae), họ Vang (Caesalpiniaceae), họ Đậu (Fabaceae), họ Cà phê (Rubiaceae), họ Cói (Cyperaceae), mỗi họ có 3 loài, nhóm họ này chiếm 32,1% tổng số loài trong điểm, gồm các loài như: Trám trắng (Canarium album), Cây muối (Rhus chinensis), Cây sơn (Rhus succedanea), Cúc sao (Aster ageratoides), Cúc chỉ thiên (Elephantopus scaber), Cỏ dĩ (Sigesbeckia orientalis), Móng bò (Bauhinia alba), Lim xẹt (Peltophorum pterocarpum ) Muồng lạc (Cassia tora), Tràng quả lá nhỏ (Desmodium microphyllum), Tràng quả dị diệp (Desmodium heterophyllum), Đậu 3 lá (Uraria logopodiodes), Bướm bạc (Mussaenda baviensis), Gạc hươu (Wendlandia glabrata), Đơn đỏ (Ixora coccinnea), Cói ba gân ráp (Scleria tonkinensis), Chuỳ tử đỏ (Rhynchospora rubra), Mao thư không lá (Fimbristylis aphylla). Các họ như: Thầu dầu (Euphorbiaceae), Long não (Lauraceae), Mua (Melastomataceae), Sim (Myrtaceae), Hoa hồng (Rosaceae), Cam (Rutaceae), mỗi họ có 2 loài, chúng chiếm 21,42% tổng số loài trong điểm, gồm các loài như: Thàu táu (Aporosa dioica), Me rừng (Phyllanthus emblica), Long não (Cinnamomum camphora), Màng tang (Litsea cubebar), Mua đất (Melastoma septemnervium), Mua bà (Melastoma spirei), Chổi sể (Baeckea frutescens), Sim (Rhodomyrtus tomentosa), Mâm xôi (Rubus alcaefolius), Ngấy lá nhỏ (Rubus parvifolius), Chanh (Citrus media), Hoàng lực (Zanthoxylum nitidum). Các họ còn lại, mỗi họ có 1 loài, chúng chiếm 35,8% tổng số loài trong điểm, gồm các họ như: Thông đất (Lycopodiaceae), Dương xỉ (Dryopteridaceae), Guột (Gleicheniaceae), Cu li (Dicksoniaceae), Bòng bong (Schizaeaceae), Ngũ gia bì (Araliaceae), Thiên lý (Asclepiadaceae), Cáng Lò (Betulaceae), Khoai lang (Convolvulaceae), Gọng vó (Droseraceae), Dẻ (Fagaceae), Ban (Hypericaceae), Óc chó (Juglandaceae), Bông (Malvaceae), Dâu tằm (Moraceae), Dung (Symplocaceae), Gai (Tiliaceae), Du (Ulmaceae), Cỏ roi ngựa (Verbenaceae), Kim cang (Smilacaceae). 94 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Điểm nghiên cứu này nằm dưới tán rừng phục hồi tự nhiên, có tổng số loài cao nhất so với điểm số 7 và số 8. Ở điểm này phổ biến nhất là cây gỗ sau đó đến cây bụi. Các loài cây có mức độ chăn thả tốt chiếm 14,29%, mức độ trung bình chiếm 3,57%, mức độ kém chiếm 10,71%, còn lại là những loài cây không có giá trị chăn thả. Trong quá trình nghiên cứu thành phần loài ở các điểm trong thảm cỏ dưới tán rừng, chúng tôi rút ra một số nhận xét sau: - Điểm nghiên cứu số 7 và số 8 là rừng trồng Keo đã khép tán, có tổng số loài không nhiều, điểm 7 có 36 loài, điểm 8 có 35 loài. Tại đây, rừng có độ khép tán cao, đồng đều, vì vậy thành phần loài dưới tán rừng ít, số lượng cá thể cũng ít hơn. - Tại điểm nghiên cứu số 9, là rừng phục hồi tự nhiên, tại đây có thành phần loài phức tạp và đa dạng (56 loài). Xuất hiện các loại cây như: Cáng Lò (Betula alnoides), Lim xẹt (Peltophorum pterocarpum ), Chẹo (Engelhardtia roxburghiana)…tạo ra độ che phủ lớn, độ ẩm dưới tán rừng cao, tạo điều kiện cho cây ưa ẩm phát triển như: Cỏ lá tre (Centosteca lappacea), các cây thuộc họ Thông đất (Lycopodiaceae) và họ Dương xỉ (Dryopteridaceae)…Tuy nhiên giá trị chăn thả của thảm cỏ không lớn 4.3.3.2. Thành phần dạng sống Chúng tôi đã thu thập, phân tích các dạng sống của hệ thực vật trong các điểm nghiên cứu thuộc các thảm cỏ dưới tán rừng, sau đó sắp xếp thành các kiểu theo phương pháp của Hoàng Chung (1980) và được thống kê ở bảng 4.9. Bảng 4.9. Dạng sống chính của thực vật trong các thảm cỏ dưới tán rừng Stt Kiểu dạng sống Điểm số 7 Điểm số 8 Điểm số 9 1 Kiểu 1: Cây gỗ 3 5 17 2 Kiểu 2: Cây bụi 7 4 5 3 Kiểu 3: Cây bụi thân bò 1 2 3 4 Kiểu 4: Cây bụi nhỏ 3 1 4 5 Kiểu 5: Cây bụi nhỏ thân bò 2 2 3 95 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 Kiểu 6: Cây nửa bụi 2 1 2 7 Kiểu 7: Cây thảo lâu năm có hệ rễ cái 0 1 1 8 Kiểu 8: Cây có chồi mọc từ rễ 0 0 1 9 Kiểu 9: Cây thảo sống lâu năm có hệ rễ cái, có thân rễ ngắn 1 1 1 10 Kiểu 10: Cây thảo có hệ rễ chùm, sống lâu năm 3 4 5 11 Kiểu 11: Cây thảo có hệ rễ chùm, sống lâu năm, có thân bò 5 5 3 12 Kiểu 12: Cây thảo mọc thành búi thưa, sống lâu năm 3 2 2 13 Kiểu 13: Cây thảo mọc thành búi dày, sống lâu năm 0 1 2 14 Kiểu 14: Cây thảo sống lâu năm có thân rễ dài 3 2 2 15 Kiểu 15: Cây thảo sống lâu năm có thân rễ dài và thân bò 0 0 0 16 Kiểu 16: Cây thảo một năm có rễ cái 3 3 4 17 Kiểu 17: Cây thảo một năm có hệ rễ cái, có thân bò 0 0 0 18 Kiểu 18: Cây thảo một năm có hệ rễ chùm 0 1 1 Tổng số loài 36 35 56 Tổng số kiểu dạng sống 12 15 17 * Điểm nghiên cứu số 7 Tại điểm số 7 có 12 kiểu dạng sống khác nhau, kiểu có số lượng loài nhiều nhất là kiểu cây bụi (kiểu 2), có 7 loài, chiếm 19,45%. Kiểu cây thảo có hệ rễ chùm, sống lâu năm, có thân bò (kiểu 11), có 5 loài, chiếm 13,89%. Các kiểu dạng sống như: Cây gỗ (kiểu 1); cây bụi nhỏ (kiểu 4); cây thảo có hệ rễ chùm, sống lâu năm (kiểu 10); cây thảo mọc thành búi thưa, sống lâu năm (kiểu 12); cây thảo sống lâu năm có thân rễ dài (kiểu 14); cây thảo một năm có rễ cái (kiểu 16); mỗi kiểu có 3 loài, nhóm kiểu này chiếm 49,98%. Kiểu dạng sống cây bụi nhỏ thân bò (kiểu 5) và kiểu cây nửa bụi (kiểu 6) mỗi kiểu có 2 loài, chúng chiếm 11,12%. Các kiểu còn lại chiếm 5,56%, mỗi kiểu có một loài là các kiểu: Cây bụi thân bò (kiểu 3) và cây thảo sống lâu năm có hệ rễ cái, có thân rễ ngắn (kiểu 9). Tại điểm số 7, kiểu dạng sống có số lượng loài nhiều nhất và thường gặp là kiểu 2 và kiểu 11. 96 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên * Điểm nghiên cứu số 8 Tại điểm số 8 có 15 kiểu dạng sống khác nhau. Kiểu cây gỗ (kiểu 1) và cây thảo có hệ rễ chùm, sống lâu năm, có thân bò (kiểu 11), mỗi kiểu có 5 loài, chúng chiếm 28,56%. Kiểu cây bụi (kiểu 2) và cây thảo có hệ rễ chùm, sống lâu năm (kiểu 10), mỗi kiểu có 4 loài, chúng chiếm 22,86%. Kiểu cây thảo một năm có rễ cái (kiểu 16) có 3 loài, chiếm 8,56%. Các kiểu dạng sống như: Cây bụi thân bò (kiểu 3); Cây bụi nhỏ thân bò (kiểu 5); Cây thảo mọc thành búi thưa, sống lâu năm (kiểu 12); Cây thảo sống lâu năm có thân rễ dài (kiểu 14), mỗi kiểu có 2 loài, nhóm kiểu này chiếm 22,84%. Các kiểu còn lại chiếm 17,16%, mỗi kiểu có một loài, là các kiểu: Cây bụi nhỏ (kiểu 4); Cây nửa bụi (kiểu 6); Cây thảo lâu năm có hệ rễ cái (kiểu 7); Cây thảo sống lâu năm có hệ rễ cái, có thân rễ ngắn (kiểu 9); Cây thảo mọc thành búi dày, sống lâu năm (kiểu 13); Cây thảo một năm có hệ rễ chùm (kiểu 18). * Điểm nghiên cứu số 9 Tại điểm số 9 có 17 kiểu dạng sống khác nhau, kiểu có số lượng loài nhiều nhất là kiểu cây gỗ (kiểu 1) có 17 loài, chiếm 30,34%. Kiểu cây bụi (kiểu 2) và cây thảo có hệ rễ chùm, sống lâu năm (kiểu 10), mỗi kiểu có 5 loài, chiếm 17,86%. Kiểu cây bụi nhỏ (kiểu 4) và cây thảo một năm có rễ cái (kiểu 16), mỗi kiểu có 4 loài, chúng chiếm 14,28%. Các kiểu dạng sống như: Cây bụi thân bò (kiểu 3); Cây bụi nhỏ thân bò (kiểu 5); Cây thảo có hệ rễ chùm, sống lâu năm, có thân bò (kiểu 11), mỗi kiểu có 3 loài, chúng chiếm 16,08%. Các kiểu dạng sống như: Cây nửa bụi (kiểu 6); Cây thảo mọc thành búi thưa, sống lâu năm (kiểu 12); Cây thảo mọc thành búi dày, sống lâu năm (kiểu 13); Cây thảo sống lâu năm có thân rễ dài (kiểu 14), mỗi kiểu có 2 loài, nhóm kiểu này chiếm 14,28%. Các kiểu còn lại chiếm 7,16%, mỗi kiểu có một loài, gồm 97 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên các kiểu: Cây thảo lâu năm có hệ rễ cái (kiểu 7); Cây có chồi mọc từ rễ (kiểu 8); Cây thảo sống lâu năm có hệ rễ cái, có thân rễ ngắn (kiểu 9); Cây thảo một năm có hệ rễ chùm (kiểu 18). Trong quá trình nghiên cứu dạng sống ở các thảm cỏ dưới tán rừng, chúng tôi rút ra một số nhận xét như sau: - Chúng tôi tiến hành nghiên cứu tại 3 điểm, trong đó điểm số 7 và số 8 là rừng trồng, điểm số 9 là rừng phục hồi tự nhiên thì thấy rằng điểm số 9 có số kiểu dạng sống nhiều nhất (17 kiểu). - Tại điểm số 9, kiểu cây gỗ tăng lên rõ rệt, các loại cây ưa ẩm, ưa bóng xuất hiện. Chúng tôi nhận thấy, số kiểu dạng sống tăng lên thì giá trị chăn thả lại giảm xuống như các thảm cỏ trong bãi đất hoang. 4.3.3.3. Sinh khối các thảm cỏ dưới tán rừng Sinh khối thảm cỏ dưới tán rừng được chúng tôi nghiên cứu vào tháng 7/2007, kết quả thu được thống kê trong bảng 4.10. Bảng 4.10. Sinh khối thảm cỏ mọc dưới tán rừng ST T Địa điểm Tên quần xã Nhóm cỏ Phần sống (g/m 2 ) Phần chết (g/m 2 ) Sinh khối tươi Tỷ lệ % Sinh khối khô Tỷ lệ % 7 Thán Phún Rừng trồng Keo Họ Hoà thảo 143,3 42,0 % 68,5 39,17% 389,0 Họ Cói 23,3 6,8% 10,9 6,23% Cây bụi khác 104,8 30,7 % 61,0 34,88% Họ Dương xỉ 70,1 20,5 % 34,5 19,73% Tổng số 341,5 100% 174,9 100% 8 Pẹc Nả Rừng trồng Keo Họ Hoà thảo 199,6 44,0 % 98,5 43,7% 309, 8 Họ Cói 46,2 10,4 % 22,8 10,1% Cây bụi khác 63,2 14,2 % 38,2 17,0% 98 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Họ Dương xỉ 125,5 28,3 % 60,8 27,0% Họ Thông đất 9,5 2,1% 4,9 2,2% Tổng số 444 100% 225,2 100% 9 Phình Hồ Rừng phục hồi tự nhiên Họ Hoà thảo 158.8 48.8 % 48.4 40.1% 282, 2 Họ Cói 45.5 14.0 % 15.1 12.5% Cây bụi khác 89.2 27.4 % 41.6 34.5% Họ Dương xỉ 28.5 8.8% 13.8 11.4% Họ Thông đất 3.2 1.0% 1.8 1.5% Tổng số 325.2 100 % 120.7 100% Qua số liệu bảng trên chúng tôi nhận thấy: Thảm cỏ dưới rừng trồng và tự nhiên đều có khối lượng thực vật có cao hơn so với thảm cỏ trong soi bãi và đồi cỏ tự nhiên, đạt từ 325,2 đến 444 g/m 2 (tươi), nhưng tỷ lệ hoà thảo cũng vẫn thấp (đạt từ 42,0 đến 48,8), tỷ lệ cây bụi và dương xỉ cũng tăng lên (cây bụi đạt 30,7% - điểm số 7, dương xỉ đạt 28,3% điểm số 8). Sinh khối khô dao động từ 120,7 đến 225,2 g/m 2 , cao nhất là điểm số 8. Phần thực vật chết có khối lượng dao động từ 282,2 đến 389,0 g/m 2 , sinh khối cao nhất là điểm số 7. Tóm lại, qua nghiên cứu năng suất các thảm cỏ dưới tán rừng trồng và rừng phục hồi tự nhiên chúng tôi thấy: Tuy khối lượng thực vật lớn nhưng lại chủ yếu là các cây bụi và dương xỉ, tỷ lệ các cây Hoà thảo thấp nên giá trị chăn thả thấp, vì vậy không nên sử dụng các thảm cỏ này làm bãi chăn thả gia súc. 4.4. Thực trạng lao động và mức sống hiện nay của ngƣời dân xã Bắc Sơn Bắc Sơn có diện tích đất tự nhiên khá lớn, lực lượng lao động dồi dào và chủ yếu là lao động chân tay (chiếm 57% dân số toàn xã). Bình quân đất đai đạt 99 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3,75 ha/người, trong khi đó đất trồng lúa và hoa mầu thì lại rất thấp, chỉ đạt 0,15 ha/người, cho nên tiềm năng đất vẫn còn. Người dân có thói quen lao động tự cung, tự cấp, chế độ canh tác lạc hậu, đời sống phụ thuộc chủ yếu vào sản xuất lúa gạo. Do điều kiện thiếu nước nên có khoảng 70ha diện tích đất trồng lúa 1 vụ, vụ còn lại trồng ngô. Diện tích trồng lúa 2 vụ còn ít (20 ha). Năng suất lúa 1 vụ đạt 47 tạ/ha/vụ, lúa 2 vụ đạt 48,6 tạ/ha/vụ, năng suất ngô là 32 tạ/ha/vụ. Ngoài ra, còn trồng thêm các loại hoa mầu như: Ngô, Khoai, Sắn, Lạc, Đậu tương… với tổng diện tích là 20ha, tuy nhiên với diện tích này lại được người dân sử dụng chủ yếu để trồng ngô. Chăn nuôi ở đây còn mang tính chất tận dụng, dông dài, các vật nuôi thường được đem bán để trang trải các sinh hoạt hàng ngày như: Quần áo, sách vở cho con em; rồi mua các vật dụng gia đình khác… Về lĩnh vực sản xuất lâm nghiệp: Thị xã đã thực hiện chính sách giao đất, giao rừng dài hạn, tạo điều kiện để các hộ gia đình trồng rừng. Tuy vậy, chính sách này mới được các hộ dân áp dụng trong một vài năm gần đây. Cây trồng rừng chủ yếu là cây Keo. Hiện nay, người dân tiếp tục chi phí tiền của và nhân lực vào trồng rừng và chăm sóc vườn rừng, hoàn toàn chưa đem lại thu nhập từ sản xuất lâm nghiệp. Theo số liệu từ uỷ ban nhân dân xã Bắc Sơn cho biết, thu nhập bình quân/người của xã là 2.400.000 đ/người/năm, mức thu nhập này quả thực là thấp trước giá cả đang ngày càng “leo thang” như hiện nay. Qua điều tra tình hình kinh tế gia đình (tháng 11/2007) trong 8 hộ dân thuộc bản Cao Lan và thôn Lục Phủ được chúng tôi thống kê qua bảng 4.11. Bảng 4.11. Kết quả điều tra tình hình kinh tế gia đình tại xã Bắc Sơn TT Họ và tên Số nhân khẩu Diện tích các loại đất (m 2 ) Năng suất/năm (tấn) Chăn nuôi (gia súc) Thu nhâp khác 100 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 vụ 2 vụ Soi, bãi Lúa Ngô 1 Đặng Tiến Văn (Lục Phủ) 5 2500 (lúa) 2,4 3 trâu 1 nghé Lương cán bộ 2 Đặng Thị Hoa (Lục Phủ) 7 3000 (lúa) 1500 (ngô) 2,9 0,4 3 trâu 2 nghé 3 Đặng Văn Dũng (Lục Phủ) 5 2000 (lúa) 1000 (ngô) 1,9 0,3 4 trâu 2 nghé 4 Lý A Dẩu (Lục Phủ) 7 2500 (lúa) 2000 (ngô) 2,5 0,6 4 trâu 1 nghé 5 Đặng Tiến Phương (Cao Lan) 9 4000 (lúa) 3000 (ngô) 1,9 0,8 5 trâu 2 nghé Bán hàng 6 Phùn Văn Cường (Cao Lan) 8 3500 (lúa) 2000 (ngô) 1,6 0,6 4 trâu 2 nghé 7 Phùn Văn Việt (Cao Lan) 10 4000 (lúa) 2500 (ngô) 1,9 0,8 5 trâu 2 nghé Say xát 8 Phùn Quai Theéng (Cao Lan) 3 2000 (lúa) 1500 (ngô) 0,9 0,4 2 trâu 1 nghé Tóm lại: Với tình hình thực tế của xã Bắc Sơn như hiện nay chúng tôi thấy cần xem xét lại thực trạng sử dụng của các tiểu vùng, từ đó có sự điều chỉnh cơ cấu cây trồng và phương hướng sản xuất để có thể đem lại hiệu quả kinh tế cao nhất trên cùng một đơn vị diện tích đất. 4.5. Phƣơng hƣớng sử dụng các tiểu vùng Để phát huy tối đa tiềm năng của đất, tăng mùa vụ và tăng việc làm, nâng cao bình quân thu nhập/ha đất và trên đầu người, đồng thời an toàn về sinh thái 101 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên môi trường thì cần có sự chuyển đổi cơ cấu sản xuất của toàn xã, cần bố trí thích hợp các loại cây trồng trên các tiểu vùng sinh thái và từng hộ gia đình. Giả sử trong 110ha đất nông nghiệp được sử dụng ở mức tối đa để trồng lúa và ngô với năng suất lúa 2 vụ là 48,6 tạ/ha/vụ, lúa 1 vụ là 47 tạ/ha/vụ, ngô là 32 tạ/ha/vụ thì (theo con số lý thuyết) hiệu quả sử dụng đất sẽ cao hơn thực tế và được chúng tôi thống kê trong bảng 4.12. Bảng 4.12. Thống kê hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp xã Bắc Sơn TT Cây trồng Tổng diện tích Năng suất (tạ/ha/vụ ) Số vụ/năm Tổng năng suất (tạ) Thành tiền (triệu đồng) Thành ĐVTĂ Ghi chú 1 Lúa 2 vụ 20 ha 48,6 2 1.944 778 194.400 Thóc 4.000đ/1kg 2 Lúa 1 vụ 70 ha 47 1 3.290 1.316 329.000 3 Ngô 2 vụ 20 ha 32 2 1.280 512 153.600 Ngô 4.000đ/1kg 4 Ngô 1 vụ 70 ha 32 1 2.240 896 268.800 Tổng 3.502 945.800 Cũng theo con số lý thuyết, nếu đem toàn bộ 110ha đất nông nghiệp đó sử dụng để trồng cỏ voi, với năng suất khoảng 500 tấn/ha/năm và bán với giá 250 đồng/1kg thì hiệu quả như sau: - Về giá trị thu nhập thu được từ khoảng 13,8 tỷ đồng/năm. 102 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - Về giá trị dinh dưỡng (giá trị chăn nuôi) thu được từ khoảng 7.330.000 ĐVTĂ/năm, hiện nay tại các trại bò sữa Việt Nam, cứ 1,0 đến 1,3 ĐVTĂ cho 1kg sữa. Qua số liệu trên, đem so sánh hiệu quả trồng hoa mầu và trồng cỏ, chúng tôi nhận thấy nếu trồng cỏ thì hiệu quả đem lại sẽ cao hơn. Tuy nhiên, để đảm bảo cho cung cấp lúa gạo tại địa phương chúng tôi đề xuất sử dụng các tiểu vùng như sau: - Đối với nhóm tiểu vùng trồng 2 vụ lúa/năm, hiện tại đất đang bị thoái hoá, lượng mùn, N, P, K thấp, đất thuộc loại đất chua vì vậy cần cải tạo đất để nâng cao năng suất cây trồng. Vùng này nên tiếp tục trồng lúa, năng suất có thể đạt khoảng 10 tấn/ha/năm. Ngoài ra có thể trồng thêm 1 vụ ngô để lấy thân và lá, đạt khoảng 35 tấn/ha dùng làm thức ăn cho gia súc vào mùa đông, về giá trị dinh dưỡng nó đạt khoảng 4550 đơn vị thức ăn tương đương 3,7 tấn bột ngô tẻ. Với mô hình trên có thể nâng giá trị thu nhập/ha đất lên khoảng 30-40%. - Nhóm tiểu vùng trồng 1 vụ lúa, ngô hay bỏ hoá, đất bằng nên chuyển sang trồng cỏ để phục vụ chăn nuôi. Tuy nhiên cũng cần tính xem đối với mỗi tiểu vùng thì nên trồng loài cỏ nào cho phù hợp, đồng thời cần bón phân, trong thời kỳ khô hạn phải có hệ thống tưới nước. Có thể trồng các loài cỏ như: cỏ VA.06, cỏ voi, cỏ sả, cỏ ghinê, cỏ họ đậu, cỏ pát... chúng có sức tăng trưởng nhanh, năng suất cao, chịu hạn tốt và thích hợp với nhiều loại đất, đồng thời có thể chống xói mòn đất và tăng độ phì cho đất. Năng suất cỏ trồng có thể đạt từ 150-500 tấn/ha hay cao hơn nữa, tuỳ theo loài nó cung cấp khoảng từ 30.000 đến trên 58.820 đơn vị thức ăn cho gia súc. - Nhóm tiểu vùng đất bằng bỏ hoang, tuỳ theo điều kiện thổ nhưỡng mà có đầu tư khác nhau, nhưng đều nên chuyển sang trồng cỏ, hiệu quả kinh tế đem lại cũng có thể như nhóm tiểu vùng trồng 1 vụ lúa hay ngô. - Đối với các thảm cỏ tự nhiên: Do có độ dốc lớn nên không thể trồng cỏ, cũng chính vì độ dốc lớn, đồng thời là sự đốt phá đồi cỏ nên độ che phủ giảm, vì 103 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên vậy đất bị xói mòn, rửa trôi các chất kiềm và kiềm thổ, bạc mầu, gây chua. Nếu quá trình này vẫn tiếp diễn hàng năm thì sẽ dẫn đến hậu quả là đất không thể cải tạo được, tạo nên những khu đất trống, đồi núi trọc gây ảnh hưởng lớn đến hệ sinh thái, thảm cỏ ngày càng giảm năng suất, chất lượng và sẽ dần bị biến mất. Đề xuất khắc phục: Để giảm độ chua, cần khôi phục đồi cỏ, tạo độ phủ của lớp thảm thực vật, từ đó có thể chống xói mòn, cải tạo đất. Ngoài ra, cần có sự quy hoạch sử dụng lại cho hợp lý, diệt trừ cây bụi, chăn thả luân phiên trong những khoảng thời gian nhất định trong một năm có thể khai thác từ tháng 4 đến tháng 10. Khả năng cung cấp là 50% trong ngày với mật độ là 2 con/ha, đáp ứng trên 3 đơn vị thức ăn/ngày/con, còn lại phải dùng thức ăn bổ sung. 4.6. Mô hình khai thác thức ăn 4.6.1. Đánh giá tình hình chăn nuôi hiện nay của địa phƣơng Chăn nuôi gia súc ăn cỏ là một trong những nghề chính phát triển kinh tế của các tỉnh miền núi phía Bắc (MNPB). Các thương hiệu của sản phẩm chăn nuôi ở MNPB đã được ít nhiều khẳng định trong thị trường nội địa như sữa tươi Mộc Châu (Sơn La) và Ba Vì (Hà Tây), trâu mốc Tuyên Quang, dê cỏ Hà Giang, ngựa bạch Lạng Sơn, gà H’Mông Sơn La, lợn “cắp nách” Lào Cai… Giai đoạn 2001-2007, đàn trâu khu vực MNPB tăng trưởng 1,16%/năm (cao hơn tốc độ trung bình của cả nước 1,03%/năm), đàn bò tăng 4,88%/năm, đàn bò sữa tăng 14,42%/năm, đàn dê tăng 15,78%/năm, đặc biệt là đàn ngựa ở khu vực này chiếm tới 88,60% tổng đàn cả nước, đàn trâu chiếm 58,84% và đàn dê chiếm 34,81% tổng đàn cả nước. Tổng sản lượng thịt năm 2007 đạt 503,6 nghìn tấn, tổng sản lượng trứng đạt 445,4 nghìn tấn, tổng sản lượng sữa đạt 11,5 nghìn tấn, tổng sản lượng mật đạt 1,5 nghìn tấn và 805,9 tấn kén tằm. Tiềm năng đất đai ở MNPB còn rất dồi dào. Hiện toàn khu vực mới đưa vào sử dụng 38,9% diện tích (khoảng 1.285.000 ha), còn tới 61,1% diện tích đất chưa sử dụng (khoảng 2.023.000ha). Trong đó có 240.000ha có thể sử dụng vào sản xuất nông nghiệp. 104 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Trong khi chăn nuôi, đặc biệt là chăn nuôi đại gia súc, chăn nuôi tập trung rất cần diện tích bãi chăn thả và xử lý chất thải. Hiện tại ở xã Bắc Sơn có một trại chăn nuôi đại gia súc có tên là Đội sản xuất số 4 thuộc Trung đoàn 42 trực tiếp quản lý. Đội sản xuất số 4 được thành lập cuối năm 1998, đến đầu năm 1999 thì bắt đầu đi vào hoạt động với mục đích cung cấp giống và mô hình chăn nuôi cho các hộ dân ở địa phương. Ngay từ sau khi thành lập đơn vị chỉ chăn nuôi bò, cho đến năm 2003 mới bắt đầu nuôi trâu. Hiện nay, đàn gia súc của đơn vị có tổng số 132 con bò và 23 con trâu, trong đó đã chuyển giao cho các hộ dân là 21 con trâu và 50 con bò. Gia súc chủ yếu được chăn thả trên các đồi cỏ tự nhiên, soi bãi và trong rừng, thức ăn khan hiếm (có khi gia súc phải ăn cả mầm guột non), đến mùa đông có cho ăn thêm rơm khô, cây chuối. Với mục đích là tạo mô hình chăn nuôi mang lại hiệu quả cao để từ đó nhân rộng tới từng hộ dân nên đơn vị đã trồng thí điểm cỏ voi, nhưng không thành, nguyên nhân là do chưa áp dụng đúng các biện pháp kỹ thuật. Đối với bò cái chửa có chăm sóc đặc biệt hơn một chút (ăn thêm bột ngô 2 bữa/tuần), khi sinh sản, được cách ly và cho ăn cháo có trộn thêm gạo nếp, 2 bữa/tuần. Hàng năm thực hiện tiêm phòng lở mồm, long móng, tụ huyết trùng cho gia súc. Hiện nay, biên chế cán bộ của đội sản xuất số 4 có 6 người và đàn đại gia súc của đội có 155 con, như vậy 1 người sẽ phải phụ trách chăm sóc trung bình khoảng 26 con, đây là một tỷ lệ cao nên theo chúng tôi là khá vất vả. Mặt khác, nguồn thu nhập (lương tháng) cho họ hoàn toàn không phải từ chăn nuôi gia súc mà lại chính là bộ Quốc phòng. Vì như trên đã trình bày thì trại gia súc ở đây chỉ đóng vai trò cung cấp giống (miễn phí) và mô hình chăn nuôi cho dân, hàng năm có thanh lý các con già và yếu nhưng với số tiền không đáng kể và lại dùng để tu sửa chuồng trại và mua thức ăn bổ sung cho gia súc… Một câu hỏi đặt ra là: Liệu cách làm việc như thế này có giống với “thời bao cấp” trước đây của chúng ta không? Có điều chúng tôi nhận thấy chắc chắn 105 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên rằng: Dù có chăm sóc đàn đại gia súc tốt, chu đáo, hiệu quả cao hay ngược lại đi chăng nữa thì các cán bộ chiến sĩ ở đây vẫn được hưởng lương và phụ cấp hàng tháng bình thường. Quay lại với thực tế, nếu hoạch toán kinh tế thì hiệu quả chăn nuôi gia súc của đội như hiện nay là thấp. Vì theo các chiến sĩ trực tiếp chăm sóc đàn gia súc cho biết: Nếu nguồn thu nhập của họ không phải là bộ Quốc phòng mà là từ chăn nuôi gia súc như hiện nay thì chắc chắn rằng 6 người họ không thể “đảm bảo được cuộc sống” của mình. Như vậy, với 6 người, chăn nuôi 155 con trâu và bò mà không thể “đảm bảo được cuộc sống” thì người dân địa phương sẽ “học được gì?” từ mô hình chăn nuôi này theo đúng nghĩa của nó. 4.6.2. Đề xuất mô hình khai thác thức ăn cho chăn nuôi quy mô hộ gia đình Qua số liệu điều tra từ uỷ ban nhân dân xã Bắc Sơn cho biết, đàn gia súc của dân trong toàn xã có 520 con Trâu và 270 con Bò. Nguồn thức ăn chủ yếu phục vụ cho chăn nuôi đại gia súc là các soi bãi, đồi cỏ tự nhiên, ngoài ra còn tận dụng sản phẩm dư thừa trong trồng trọt (lượng thức ăn này không nhiều). Thành phần các loại cây làm thức ăn cho đại gia súc ở đây nhiều, trong đó chủ yếu là các loại cây thuộc nhóm hoà thảo. Khi chúng tôi nghiên cứu các thảm cỏ sử dụng làm bãi chăn thả cho thấy, sinh khối các loại cỏ tươi trong các nhóm tiểu vùng sinh thái hiện đang được khai thác làm các bãi chăn thả là rất thấp, tỷ lệ nhóm hoà thảo thấp, đạt dưới 2 tấn/ha (tươi), tại điểm 3 chỉ đạt 675 kg/ha và có xu hướng giảm dần, tỷ lệ cây bụi và dương xỉ tăng lên. Với tốc độ mọc rất chậm của các thảm cỏ loại này, một năm chỉ có thể khai thác khoảng 2-6 tấn cỏ tươi, về giá trị dinh dưỡng đạt khoảng 440-1.320 đơn vị thức ăn. Vì vậy, để có thể phục vụ chăn nuôi đại gia súc thật tốt thì 1 con cần khoảng 3ha đất đồi cỏ, cả đàn đại gia súc trong toàn xã sẽ cần 2500ha. Trên thực tế, toàn bộ diện tích các đồi cỏ tự nhiên trong xã mới chỉ là 290,68ha và khoảng 1.108,68 ha đất rừng hoang hoá chưa sử dụng (theo kế hoạch sử dụng đất thị xã Móng Cái của UBND 106 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên tỉnh Quảng Ninh, năm 2006) được tận dụng thêm làm bãi chăn thả đại gia súc, nên ta có thể dễ dàng nhận thấy hiện tượng nguồn thức ăn cho chăn nuôi đại gia súc ở đây đang thiếu trầm trọng. Có thể thấy rằng, với nguồn thức ăn khan hiếm và quan niệm của người dân về chăn nuôi gia súc như việc làm thêm, không có sự đầu tư thoả đáng đã dẫn đến hiệu quả chăn nuôi giảm sút rất nhiều tại xã Bắc Sơn. Để khắc phục tình trạng này cần phải thay đổi phương thức sản xuất. Theo chúng tôi, xã Bắc Sơn có nhiều tiềm năng về phát triển chăn nuôi đại gia súc, vấn đề là giải quyết khâu thức ăn như thế nào cho hợp lý. Như chúng ta đã biết, chăn nuôi là một nghề phức tạp. Khó khăn lớn và thường gặp là đa số người dân Việt Nam chưa có thói quen và kinh nghiệm về chăn nuôi, chưa có quy trình chăn nuôi hợp lý, chất lượng giống kém… Tuy nhiên, ở nước ta có ưu điểm là thuộc khí hậu nhiệt đới gió mùa, điều này cho phép tạo đồng cỏ có năng suất rất cao, gấp nhiều lần vùng ôn đới, cỏ có thể sinh trưởng quanh năm nếu có bón tưới đầy đủ. Với xã Bắc Sơn, ngoài những khó khăn như trên còn có khó khăn như: Đất đai gồm nhiều mảnh phân tán, người dân vẫn có thói quen chăn thả dông trâu bò, đặc biệt thiếu vốn đầu tư ban đầu, chưa có thói quen sản xuất hàng hoá... Qua điều tra về điều kiện kinh tế - xã hội xã Bắc Sơn, chúng tôi nhận thấy: - Bình quân thu nhập/đầu người thấp (2.400.000đ/người/năm). - Có nhiều bãi đất bỏ hoang với diện tích lớn. - Lực lượng lao động dư thừa. - Nếu trồng cỏ trên cùng một diện tích đất để phục vụ chăn nuôi thì sẽ hiệu quả hơn so với trồng lúa hoặc trồng hoa mầu. Với những lý do trên, để nâng cao thu nhập cho người dân, chúng tôi mạnh dạn đề xuất mô hình chăn nuôi gia đình tại xã Bắc Sơn như sau: 107 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Tuỳ theo điều kiện hoàn cảnh, các hộ gia đình nên trồng cỏ phục vụ chăn nuôi đại gia súc, vừa tận dụng được diện tích các khu đất bỏ hoang đồng thời lại tạo được công ăn việc làm cho người dân. Để nuôi khoảng 10-15 con bò thịt, mỗi gia đình cần có khoảng 2500 m 2 đất trồng 2 vụ lúa, sau đó trồng thêm vụ ngô để lấy thân lá, cần khoảng 5000 m 2 đất để trồng 2-3 loài cỏ (nếu 2 hay 3 gia đình liên kết lại với nhau để cùng làm thì hiệu quả sử dụng đồng cỏ sẽ cao hơn). Mùa hè từ tháng 4 đến tháng 10 chăn thả để tận dụng các bãi cỏ tự nhiên với mật độ 2 con/ha. Cỏ trồng để cho ăn bổ sung khoảng 15 kg/con/ngày, cỏ thừa mùa hè được dùng làm cỏ khô hay ủ chua. Ủ chua là một kỹ thuật bảo quản thức ăn thô xanh. Tại đây thức ăn trải qua quá trình lên men, quá trình này cho phép bảo quản tốt thức ăn và làm cho nó trở nên dễ dàng đồng hoá. Mùa đông sẽ cho ăn rơm, thân lá ngô, cỏ trồng tươi và khô (ủ chua), nếu có thể cho ăn thêm 1 kg bột/con/ngày. Những gia đình không có thảm cỏ tự nhiên cần khoảng 7000-8000 m 2 đất để trồng cỏ. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ 1. Kết luận 108 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1.1. Các thảm cỏ của xã Bắc Sơn đều đang được người dân địa phương sử dụng để chăn thả gia súc thường xuyên, nặng nề và nạn đốt phá đồi cỏ làm cho các thảm cỏ đang ở tình trạng bị thoái hoá cao về thành phần loài, dạng sống và năng suất. 1.2. Trong các thảm cỏ, cây Hoà thảo có số lượng loài lớn chiếm tỉ lệ cao nhất, số lượng cá thể cũng rất lớn. Do sử dụng không hợp lý đồng cỏ làm cho thành phần loài b ị biến đổi, số lượng cây bụi, cây nửa bụi và những cây gia súc không thích ăn đang dần tăng lên. Vì vậy, thảm cỏ ở xã Bắc Sơn có giá trị chăn thả không cao, chỉ có thể tận dụng làm bãi chăn thả gia súc ở mật độ thấp từ tháng 4 đến tháng 10 trong năm. 1.3. Bắc Sơn là xã có diện tích đất rộng, đặc biệt là đất chưa sử dụng: Nhiều tiểu vùng sinh thái khai thác chưa hợp lý làm suy thái môi trường và đem lại hiệu quả kinh tế thấp. Cần đầu tư nghiên cứu để có quy trình sử dụng hợp lý. 1.4. Để có thể nâng cao đời sống và đảm bảo an toàn về sinh thái môi trường, cần có sự chuyển đổi phương hướng sản xuất, đặc biệt là phát triển chăn nuôi đại gia súc. Những tiểu vùng trồng 2 vụ lúa nên tăng thêm 1 vụ trồng ngô để lấy thân và lá phục vụ chăn nuôi vụ đông. Những tiểu vùng trồng 1 vụ hay bỏ hoá nên chuyển sang trồng cỏ phục vụ chăn nuôi sẽ mang lại hiệu quả kinh tế cao hơn và không gây ô nhiễm môi trường. 1.5. Để thực hiện mô hình chăn nuôi mỗi gia đình cần có khoảng 2500 m 2 đất trồng 2 vụ lúa, sau đó trồng thêm vụ ngô để lấy thân lá. Ngoài ra, cần có từ 5000-8000 m 2 đất trồng cỏ để có thể nuôi từ 10-15 con bò thịt. 2. Đề nghị 2.1. Cần tiếp tục nghiên cứu sâu hơn nữa về các tiểu vùng sinh thái của xã Bắc Sơn để từ đó đề ra được phương án sử dụng hợp lý cho từng tiểu vùng. 109 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2.2. Chính quyền địa phương và các ban ngành chức năng cần tiếp tục có biện pháp quản lý chặt chẽ hơn nữa trước nạn chặt phá rừng và đốt phá đồi cỏ của người dân. 2.3. Chính quyền địa phương cần có chính sách khuyến khích, hỗ trợ chuyển đổi diện tích đât trồng trọt sang trổng cỏ. Ngoài ra, cần cử cán bộ đi thực tế, tham quan, học hỏi kinh nghiệm về biện pháp kỹ thuật trồng cỏ, chăn nuôi gia súc... ở các địa phương có ngành chăn nuôi gia súc phát triển, thuộc các tỉnh miền núi phía Bắc (Mộc Châu-Sơn La, Ba Vì-Hà Tây…). Sau đó, căn cứ trên tình hình thực tế của địa phương mà áp dụng sao cho phù hợp và đem lại hiệu quả nhất. 110 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ 1. Hoàng Chung, Nguyễn Anh Hùng (2008), Tiềm năng thức ăn chăn nuôi đại gia súc của xã Bắc Sơn (Móng Cái) và đề xuất mô hình khai thác nguồn thức ăn, Tạp chí Khoa học kỹ thuật Chăn nuôi, số 8, Hà Nội. 111 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên TÀI LIỆU THAM KHẢO Tài liệu tiếng Việt 1. Nguyễn Tiến Bân (1997), Cẩm nang tra cứu và nhận biết các họ thực vật hạt kín ở Việt Nam, Nxb Nông nghiệp, Hà Nội. 2. Bộ kế hoạch và đầu tư (1997), Quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế - xã hội Việt Nam đến năm 2010, Nxb Nông nghiệp, Hà Nội. 3. Lê Trần Chấn, Nguyễn Hữu Trí, Huỳnh Nhung (1994),"Thành lập bản đồ phân bố một số nhóm cây có ích, tỷ lệ 1/1.000.000 và đánh giá tiềm năng hệ thực vật Việt Nam", Các công trình nghiên cứu địa lý, tr.247 - 258. 4. Hoàng Chung (1980), Đồng cỏ vùng núi Bắc Việt Nam, Công trình nghiên cứu khoa học - Trường Đại học Sư phạm Việt Bắc. 5. Hoàng Chung (2002), Đồng cỏ vùng núi Bắc Việt Nam, Công trình nghiên cứu khoa học - Trường Đại học Sư Phạm Thái Nguyên. 6. Hoàng Chung và cộng sự (2003), Sự thoái hoá trong quá trình sử dụng của đồng cỏ vùng núi bắc Việt Nam, Hội nghị những vấn đề cơ bản trong khoa học sự sống. 7. Hoàng Chung (2004), Đồng cỏ vùng núi phía Bắc Việt Nam, Nxb Nông nghiệp, Hà Nội. 112 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8. Hoàng Chung, Nguyễn Thanh Thuỷ, Hoàng Thị Phương Thu (2005), Nghiên cứu các biện pháp nâng cao năng suất và chất lượng một số loài cỏ trồng tại Bá Vân, Thái Nguyên, “Những vấn đề nghiên cứu cơ bản trong Khoa học sự sống”, Hà Nội, tháng 11/2005. 9. Hoàng Chung, Giàng Thị Hương (2006), Tập đoàn cây trồng làm thức ăn gia súc tỉnh Sơn La, năng suất, chất lượng và khả năng khai thác. Tạp chí Nông nghiệp và phát triển Nông thôn, số 19. 10. Hoàng Chung (2008), Các phương pháp nghiên cứu quần xã thực vật, Nxb Giáo dục. 11. Vũ Văn Chuyên, Lê Trần Chấn, Trần Hợp (1987), Địa lý các họ cây Việt Nam, Nxb Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội. 12. Lê Ngọc Công, Hoàng Chung (1995), Nghiên cứu cấu trúc một số mô hình phục hồi rừng trên sa van cây bụi ở Bắc Thái, Tạp chí khoa học và công nghệ Đại học Thái Nguyên, số 2. 13. Phan Củng (1999), Giáo trình sử dụng đất, Nxb Nông nghiệp, Hà Nội. 14. Nguyễn Lam Điền (2005), Giáo trình ứng dụng sinh học trong trồng trọt, Tài liệu nội bộ Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên. 15. Nguyễn Phi Hạnh, Đặng Ngọc Lân (1980), Địa lý cây trồng, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 16 (1993), , Montreal. 17. Hội khoa học đất Việt Nam (1996), Đất Việt Nam, Nxb Nông nghiệp, Hà Nội. 18. Hội khoa học đất Việt Nam (2000), Đất Việt Nam, Nxb Nông nghiệp, Hà Nội. 19. Nguyễn Thế Hưng, Hoàng Chung (1995), Thành phần loài và dạng sống thực vật trong loại hình sa van vùng đồi Quảng Ninh, Thông báo khoa học trường Đại học Sư phạm Việt Bắc, số 3. 113 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 20. E.N.Ivanova và cộng sự (1962), Phân vùng địa lý thổ nhưỡng Liên xô, Nxb Viện hàn lâm khoa học Liên xô, Maxcơva (bản dịch). 21. E.P.Jukovxki và cộng sự (1972), “Những vấn đề cơ bản của phương pháp phân bố hợp lý và chuyên môn hóa ngành chăn nuôi”, Một số vấn đề về phân vùng kinh tế nông nghiệp (bản dịch), Tuyển tập, tr. 345 - 357. 22. A.E.Kaminxki và cộng sự (1972), “Những vấn đề cơ bản của phương pháp phân bố hợp lý và chuyên môn hóa ngành trồng trọt”, Một số vấn đề về phân vùng kinh tế nông nghiệp (bản dịch), Tuyển tập, tr. 327 - 344. 23. Lê Văn Khoa (1993), Địa lý thổ nhưỡng, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 24. Lê Vũ Khôi, Nguyễn Nghĩa Thìn (2001), Địa lý sinh vật, Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội. 25. G.A.Kuznetxov (1972), “Quy hoạch vùng nông nghiệp”, Một số vấn đề về phân vùng kinh tế nông nghiệp (bản dịch), Tuyển tập, tr. 372 - 406. 26. G.A.Kuznetxov (1975), Địa lý và quy hoạch các vùng sản xuất nông nghiệp (Bản dịch), Nxb Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội. 27. Vũ Tự Lập (1976), Cảnh quan địa lý miền Bắc Việt Nam, Nxb Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội. 28. Đặng Duy Lợi, Nguyễn Thục Nhu (2001), Địa lý tự nhiên Việt Nam (Phần khái quát), Nxb Giáo dục, Hà Nội. 29. I.F.Mukomel (1972), “Phân vùng kinh tế nông nghiệp như là vấn đề tổ chức nông nghiệp theo lãnh thổ”, Một số vấn đề về phân vùng kinh tế nông nghiệp (bản dịch), Tuyển tập, tr. 180 - 202. 30. I.I.Nikisin (1972), “Phân vùng tự nhiên - kinh tế phục vụ kế hoạch hóa nông nghiệp”, Một số vấn đề về phân vùng kinh tế nông nghiệp (bản dịch), Tuyển tập, tr. 203 - 217. 114 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 31. K.V.Paxkan (1972), “Đánh giá các điều kiện địa lý tự nhiên để phục vụ sản xuất nông nghiệp”, Một số vấn đề về phân vùng kinh tế nông nghiệp (bản dịch), Tuyển tập, tr. 3 - 22. 32. Nguyễn Viết Phổ, Cao Liêm, Trần An Phong (1995), Phân vùng sinh thái nông nghiệp Việt Nam tỷ lệ 1/1.000.000. 33. Trần Ngũ Phương (1970), Bước đầu nghiên cứu rừng miền Bắc Việt Nam, Nxb Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội. 34. Ma Thế Quyên (2000), Nghiên cứu về động thái đồng cỏ trong mối quan hệ với hình thức sử dụng của người dân địa phương (Ngân Sơn - Bắc Kạn). 35. A.N.Rakitnikov (1972), “Phương pháp phân vùng nông nghiệp”, Một số vấn đề về phân vùng kinh tế nông nghiệp (bản dịch), Tuyển tập, tr.218 - 242. 36. Schmithusen J (1976), Địa lý đại cương thảm thực vật (người dịch: Đinh Ngọc Trụ), Nxb Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội. 37. Lê Bá Thảo (1970), Phân vùng địa lý tự nhiên miền Bắc Việt Nam, Tập 1, Nxb Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội. 38. Lê Bá Thảo, Nguyễn Dược, Đặng Ngọc Lân (1984), Cơ sở địa lý tự nhiên (tập 3), Nxb Giáo dục, Hà Nội. 39. Lê Bá Thảo (1998), Việt Nam - lãnh thổ và các vùng địa lý, Nxb Thế giới, Hà Nội. 40. Đặng Trung Thuận, Trương Quang Hải (1999), Hệ kinh tế sinh thái phục vụ phát triển nông thôn bền vững, Nxb Nông nghiệp, Hà Nội. 41. Dương Hữu Thời (1981), “Đồng cỏ vùng núi Bắc Việt Nam”, Nghiên cứu cây thức ăn gia súc Việt Nam, tập 2. 42. Dương Hữu Thời (1998), Cơ sở sinh thái học, Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội. 115 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 43. Mai Trọng Thông và một số tác giả (1998), "Phân vùng khí hậu Việt Nam", Tuyển tập các công trình nghiên cứu địa lý, Nxb Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội. 44. Lê Thông (chủ biên) và cộng sự (1999), Địa lý kinh tế Việt Nam, Nxb Thống kê, Hà Nội. 45. Lê Thông, Nguyễn Văn Phú, Nguyễn Minh Tuệ (2004), Địa lý kinh tế - xã hội Việt Nam, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội. 46. Phạm Ngọc Toàn, Phan Tất Đắc (1975), Khí hậu Việt Nam, Nxb Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội. 47. Phạm Ngọc Toàn, Phan Tất Đắc (1993), Khí hậu Việt Nam, Nxb Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội. 48. Ngô Quý Toản, Dương Đức Đỉnh (1976), Địa lý tự nhiên các châu, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 49. Tổng cục Khí tượng Thuỷ văn Việt Nam (1994), Atlas Khí hậu - Thuỷ văn Việt Nam, Hà Nội. 50. Trung tâm nghiên cứu Tài Nguyên và Môi trường - Đại học Quốc gia Hà Nội, Danh lục các loài thực vật Việt Nam, (Tập 1: năm 2001), Nxb Nông nghiệp, Hà Nội. 51. Trung tâm Khoa học Tự nhiên và Công nghệ Quốc gia, Danh lục các loài thực vật Việt Nam, (tập 2: năm 2003, tập 3: năm 2005), Nxb Nông nghiệp, Hà Nội. 52. Thái Văn Trừng (1978), Thảm thực vật rừng Việt Nam, Nxb Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội. 53. UBND tỉnh Quảng Ninh (2006) - Kế hoạch sử dụng đất 5 năm của thị xã Móng Cái, giai đoạn 2006-2010, Quyết định số 3250/QĐ-UBND của Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Ninh, ngày 23/10/2006. 116 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 54. Uỷ ban nghiên cứu lực lượng sản xuất (1962), Phân vùng địa lý - thổ nhưỡng, Nxb Viện hàn lâm khoa học Liên xô, Maxcơva (bản dịch). 55. N.V.Vaxilev (1972), “Hiệu quả kinh tế phân bố nông nghiệp ở các vùng kinh tế”, Một số vấn đề về phân vùng kinh tế nông nghiệp (bản dịch), Tuyển tập, tr. 293 - 326. 56. A.G.Voronov (1976), Địa lý sinh vật (người dịch: Đặng Ngọc Lân), Nxb Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội. Tài liệu tiếng nước ngoài 57. Gaussen H, Legris P, Blasco P (1976), Bioclimates of Southeast Asia. 58. Henry J (1930), Terre rouge et terre noire bazalfitique de I'.Indochine Hanoi. 59. Maurand P. (1943), L’Indochine forestiere BEL Hanoi (une carte fpretiere). 60. Olson J.S.Watts J.A. and Allison L.T (1983), Carbon in live vegetation of Mafor World Ecosystems. Report ONRL. 5862, Oak Ridge National laboratory, Oak Ridge, Tenn. 117 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên PHỤ LỤC ẢNH CHỤP QUANG CẢNH CÁC ĐIỂM NGHIÊN CỨU Ảnh 1: Bãi đất bỏ hoang Cao Lan 118 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Ảnh 2: Đồi Đại Vai sau khi cháy rừng Ảnh 3: Bãi đất bỏ hoang Đại Vai 119 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Ảnh 4: Ruộng lúa 1 vụ Pẹc Nả, kẹp giữa 2 sƣờn núi Ảnh 5: Bãi trồng ngô một vụ Cao Lan 120 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Ảnh 6: Ruộng lúa 2 vụ Lục Phủ