Luận văn Nghiên cứu quần thể anopheles minimus tại xã Bình Thạnh, huyện Tuy Phong, tỉnh Bình Thuận

42 CHÖÔNG 4 KEÁT QUAÛ VAØ THAÛO LUAÄN 43 4.1. KEÁT QUAÛ 4.1.1. CAÙC YEÁU TOÁ KHÍ HAÄU THÔØI TIEÁT Baûng 4.1. Keát quaû khaûo saùt caùc yeáu toá khí haäu thôøi tieát taïi Bình Thaïnh Thaùng Nhieät ñoä (0C) Ñoä aåm (%) Löôïng möa (mm) Toác ñoä gioù (m/s) Cöôøng ñoä aùnh saùng (lux) 3/06 27,9 67 0 1,78 232 4/06 29,2 69 32,3 1,33 242 5/06 28,9 75 95,1 1,6 266 6/06 29,6 72 62,3 1,7 279 7/06 28,4 76 85,2 2,05 241 8/06 27,4 82 176,5 2,08 205 9/06 27,1 84 180,1 1,77 193 10/06 25,6 89 245,4 1,96 202 11/06 24,7 87 204,2 1,5 179 12/06 23,5 84 75,6 1,79 187 1/07 24,5 82 0 3,75 195 2/07 25,2 75 29,9 3,37 204 Trung bình 26,8 78,5 1186,6 2,05 218,75 44 Khaûo saùt caùc yeáu toá moâi tröôøng taïi Bình Thaïnh töø thaùng 3 naêm 2006 ñeán thaùng 2 naêm 2007 cho thaáy : Nhieät ñoä trung bình naêm laø 26,80C. Nhieät ñoä trung bình caùc thaùng dao ñoäng trong khoaûng töø 23 ñeán 300C. Thaùng 6 coù nhieät ñoä cao nhaát laø 29,60C. Thaùng 12 coù nhieät ñoä thaáp nhaát laø 23,50C. Bieân ñoä dao ñoäng cuûa nhieät ñoä toái cao vaø toái thaáp trong ngaøy töø 5 ñeán 100C tuyø theo muøa, muøa möa coù bieân ñoä dao ñoäng cao hôn muøa khoâ. Ñoä aåm töông ñoái dao ñoäng trong khoaûng 67 ñeán 89%. Thaùng 10 coù ñoä aåm cao nhaát laø 89%. Thaùng 3 coù ñoä aåm thaáp nhaát laø 67%. Bieân ñoä dao ñoäng cuûa ñoä aåm toái cao vaø toái thaáp trong ngaøy töø 5 ñeán 25% tuyø theo muøa, muøa khoâ coù bieân ñoä dao ñoäng cao hôn muøa möa. Toác ñoä gioù dao ñoäng töø 1,3 ñeán 3,8 m/s. Thaùng 1, 2 gioù ñoâng baéc coù toác ñoä leân ñeán 3,75m/s. Thaùng 7, 8 gioù taây nam coù toác ñoä thaáp hôn 2,1m/s. Toác ñoä gioù beân ngoaøi vöôøn caây cao hôn beân trong vöôøn, thöôøng leân ñeán 5 ñeán 7 m/s. Cöôøng ñoä aùnh saùng dao ñoäng trong khoaûng 170 ñeán 280 lux. Caùc thaùng muøa khoâ töø thaùng 2 ñeán thaùng 7, cöôøng ñoä aùnh saùng maïnh, cao hôn 200 lux. Caùc thaùng muøa möa thaùng 8 ñeán thaùng 12, cöôøng ñoä aùnh saùng giaûm, thaáp hôn 200 lux. Soá lieäu ño ñaïc taïi traïm Soâng Luyõ, caùch Bình Thaïnh 35 km, cho thaáy löôïng möa trong naêm 2006 laø 1186,6 mm. Caùc thaùng möa nhieàu nhaát laø thaùng 8, 9, 10, 11, coù löôïng möa cao hôn 170mm . Löôïng möa cao nhaát vaøo thaùng 10 laø 245,4mm. Coù 2 thaùng khoâng möa laø thaùng 3 naêm 2006 vaø thaùng 1 naêm 2007. (Baûng 4.1) 45 . 0 5 10 15 20 25 30 35 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 Thaùng ñoä C 60 65 70 75 80 85 90 95 mm (x10) % Löôïng möa Nhieät ñoä AÅm ñoä Hình 4.1 . Caùc yeáu toá khí haäu thôøi tieát taïi Bình Thaïnh 46 Baûng 4.2. Söï bieán ñoäng cuûa caùc yeáu toá moâi tröôøng vaø soá löôïng muoãi Anopheles minimus thu thaäp trong naêm Thaùng Nhieät ñoä (0C) Ñoä aåm (%) Löôïng möa (mm) SL muoãi thu thaäp (caù theå ) 3/06 27,9 67 0 28 4/06 29,2 69 32,3 21 5/06 28,9 75 95,1 23 6/06 29,6 72 62,3 12 7/06 28,4 76 85,2 25 8/06 27,4 82 176,5 19 9/06 27,1 84 180,1 78 10/06 25,6 89 245,4 87 11/06 24,7 87 204,0 120 12/06 23,5 84 75,6 176 1/07 24,5 82 0 56 2/07 25,2 75 29,9 54 Daãn lieäu baûng 4.2. cho thaáy : Nhieät ñoä thaùng giaûm töø thaùng 10 naêm 2006 ñeán thaùng 2 naêm 2007, soá löôïng muoãi thu thaäp taêng töø thaùng 9 ñeán thaùng 12 naêm 2006. Söû duïng heä soá töông quan phaân tích soá lieäu nhieät ñoä vaø soá löôïng muoãi thu thaäp töø thaùng 3 naêm 2006 ñeán thaùng 2 naêm 2007 xaùc ñònh coù söï töông quan nghòch r = - 0,83 giöõa nhieät ñoä vaø soá löôïng muoãi thu thaäp. 47 22 23 24 25 26 27 28 29 30 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 Thaùng ñoä C 0 40 80 120 160 200 caù theå soá löôïng muoãi nhieät ñoä Hình 4.2. Söï töông quan giöõa nhieät ñoä vaø soá löôïng muoãi Anopheles minimus thu thaäp Daãn lieäu baûng 4.2. cho thaáy : Ñoä aåm thaùng taêng töø thaùng 8 naêm 2006 ñeán thaùng 1 naêm 2007, soá löôïng muoãi thu thaäp taêng töø thaùng 9 ñeán thaùng 12 naêm 2006. Söû duïng heä soá töông quan phaân tích soá lieäu ñoä aåm vaø soá löôïng muoãi thu thaäp töø thaùng 3 naêm 2006 ñeán thaùng 2 naêm 2007 xaùc ñònh coù söï töông quan thuaän giöõa ñoä aåm vaø soá löôïng muoãi thu thaäp ( r = 0,68) 48 65 70 75 80 85 90 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 Thaùng % 0 40 80 120 160 200 caù theå soá löôïng muoãi ñoä aåm Hình 4.3. Söï töông quan giöõa ñoä aåm vaø soá löôïng muoãi Anopheles minimus thu thaäp Daãn lieäu baûng 4.2. cho thaáy : Löôïng möa taêng töø thaùng 8 ñeán thaùng 11 naêm 2006, soá löôïng muoãi thu thaäp taêng töø thaùng 9 ñeán thaùng 12 naêm 2006, söû duïng heä soá töông quan r phaân tích soá lieäu töø thaùng 3 naêm 2006 ñeán thaùng 2 naêm 2007 xaùc ñònh giöõa löôïng möa vaø soá löôïng muoãi thu thaäp coù töông quan khoâng roõ, r = 0,32 0 100 200 300 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 Thaùng mm 0 40 80 120 160 200 caù theå soá löôïng muoãi löôïng möa Hình 4.4. Söï töông quan giöõa löôïng möa vaø soá löôïng muoãi Anopheles minimus thu thaäp 49 4.1.2. CAÙC YEÁU TOÁ MOÂI TRÖÔØNG TAÏI CAÙC THUYÛ VÖÏC BOÏ GAÄY Baûng 4.3. Keát quaû khaûo saùt caùc yeáu toá moâi tröôøng taò caùc thuyû vöïc boï gaäy Thaùng Nhieät ñoä (0C) Ñoä maën (mg/l) pH nöôùc Ñoä saâu (m) 3/06 27,0 175 7,50 0,44 4/06 27,5 180 7,46 0,57 5/06 27,4 178 7,50 0,55 6/06 27,7 165 7,35 0,62 7/06 27,7 150 7,20 0,72 8/06 27,3 155 7,13 0,85 9/06 27,2 145 6,95 0,97 10/06 26,6 135 6,82 1,12 11/06 26,2 140 6,50 1,23 12/06 25,0 152 6,85 0,86 1/07 24,5 175 7,20 0,65 2/07 25,6 172 7,37 0,42 Trung bình 26,6 160,2 7,15 0,75 Khaûo saùt caùc yeáu toá moâi tröôøng nöôùc ôû Bình Thaïnh töø thaùng 3 naêm 2006 ñeán thaùng 2 naêm 2007 cho thaáy : Nhieät ñoä nöôùc ño ñöôïc trong caùc thuûy vöïc coù boï gaäy Anopheles minimus dao ñoäng trong khoaûng töø 24,5 ñeán 27,7 0C. Nhieät ñoä nöôùc ño ñöôïc cao nhaát vaøo thaùng 6,7 laø 27,7 0C, thaáp nhaát vaøo thaùng 1 laø 24,5 0C. 50 Ñoä maën ño ñöôïc trong caùc thuûy vöïc coù boï gaäy Anopheles minimus dao ñoäng töø 135 ñeán 180 mg/lít. Ñoä maën giaûm thaáp hôn 160mg/l töø thaùng 7 ñeán thaùng 12 naêm 2006, trong caùc thaùng muøa möa. Ñoä pH nöôùc ño ñöôïc trong caùc thuûy vöïc coù boï gaäy Anopheles minimus dao ñoäng trong khoaûng 6,5 ñeán 7,5. Ñoä pH giaûm thaáp hôn 7 töø thaùng 8 ñeán thaùng 12 naêm 2006, trong caùc thaùng muøa möa. Ñoä saâu cuûa nöôùc trong thuyû vöïc : Trong taát caû caùc thaùng ñieàu tra löôïng nöôùc ño ñöôïc trong caùc möông coù boï gaäy Anopheles minimus dao ñoäng töø 0,4 ñeán 1,3 m. Caùc thaùng möa nhieàu, töø thaùng 8 ñeán thaùng 12, löôïng nöôùc thöôøng cao hôn 0,8 m. 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 m 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 Thaùng Ñoä saâu Hình 4.5. Ñoä saâu taïi caùc thuyû vöïc boï gaäy Anopheles minimus 51 4.1.3. THAÛM THÖÏC VAÄT Thöïc vaät treân caïn Khaûo saùt thöïc vaät trong vöôøn coù khoaûng 30 loaøi, chuû yeáu laø caùc loaïi caây aên quaû nhö maõng caàu, xoaøi, maän, taùo, oåi, chuoái, chanh, döøa, sapucheâ, seâ ri…ñöôïc troàng caùch nhau töø 2-3 m taïo thaønh kieåu röøng thöa thöù sinh. Bao boïc chung quanh vöôøn laø caây muø u Calophyllum inophyllum, loaøi naøy chieám öu theá vôùi ñoä cao töø 10-15 meùt taïo thaønh moät haøng raøo chaén gioù töø bieån thoåi vaøo. Beân ngoaøi vöôøn laø thaûm thöïc vaät ñaëc tröng cuûa ñoäng caùt, chuû yeáu laø coû vaø caây buïi, caây moïc thöa thôùt khoâng phuû kín ñöôïc beà maët caùt. Thaûm thöïc vaät goàm coù coû loâng choâng, coû gaø, coû gaáu, coû göøng, muoáng bieån, xöông roàng, döùa daïi, döùa sôïi… daïng caây goã chuû yeáu laø phi lao vaø nhaõn röøng. Thöïc vaät döôùi nöôùc Khaûo saùt taïi caùc thuyû vöïc cho thaáy coù hôn 20 loaøi thöïc vaät thuoäc 20 gioáng, ña soá laø caùc loaïi rau nhö moân, rau caàn, rau muoáng, rau maù, rau ñaéng … ñöôïc troàng laøm thöïc phaåm. Ngoaøi ra coù moät soá loaøi caây thuyû sinh thöôøng gaëp ôû caùc ao hoà nhö : rau maùc, sen, suùng … moïc ven caùc möông che phuû khoaûng 30% dieän tích beà maët nöôùc. 52 4.1.4. THAØNH PHAÀN, TÆ LEÄ CAÙC LOAØI ANOPHELES Baûng 4.4. Keát quaû ñieàu tra thaønh phaàn loaøi Anopheles taïi Bình Thaïnh STT Thaønh phaàn loaøi SL thu thaäp Tæ leä% 1 An. barbirostris Van der Wulp,1884 14 2,38 2 An. minimus, Theobald,1901 221 37,71 3 An. sinensis Wiedemann,1828 38 6,48 4 An. subpictus Grassi,1899 6 1,02 5 An. vagus Doenitz, 1902 98 16,72 6 An. varuna Iyengar,1924 209 35,66 Boï gaäy Anopheles taïi caùc thuyû vöïc cuûa ñieåm nghieân cöùu ñöôïc thu thaäp ñeå xaùc ñònh thaønh phaàn, tæ leä giöõa caùc loaøi Anopheles taïi Bình Thaïnh. Keát quaû ñieàu tra töø thaùng 3/2006 ñeán thaùng 2/2007 thu thaäp ñöôïc 586 caù theå boï gaäy thuoäc 6 loaøi Anopheles minimus, Anopheles varuna, Anopheles barbirostris, Anopheles sinensis, Anopheles subpictus, Anopheles vagus. Soá löôïng loaøi Anopheles taïi Bình Thaïnh chieám 10,16% soá löôïng loaøi Anopheles coù taïi Vieät Nam. Anopheles minimus laø loaøi chieám öu theá vôùi soá löôïng caù theå boï gaäy thu thaäp ñöôïc laø 221, tæ leä laø 37,71%, Anopheles varuna coù soá löôïng caù theå thu thaäp ñöôïc laø 209, chieám tæ leä 35,66%. Coøn laïi laø nhöõng loaøi Anopheles coù vuøng phaân boá roäng, thöôøng gaëp ôû ñoàng baèng ven bieån nhö Anopheles barbirostris, Anopheles sinensis, Anopheles subpictus, Anopheles vagus… coù soá löôïng caù theå thu thaäp ít hôn, chieám tæ leä 26,62%. (Baûng 4.4) 53 An.subpictusAn.vagus An.sinensis An.barbirostris An.minimusAn. varuna An.barbirostris An.minimus An.sinensis An.subpictus An.vagus An.varuna Hình 4.6. Tæ leä % caùc loaøi Anopheles taïi Bình Thaïnh 4.1.5. KIEÅU HÌNH CUÛA ANOPHELES MINIMUS Baûng 4.5. Kieåu hình cuûa Anopheles minimus taïi Bình Thaïnh Theá heä SL caù theå SL kieåu hình A SL kieåu hình B SL kieåu hình C P 38 38 0 0 F1 314 314 0 0 F2 523 523 0 0 Muoãi caùi Anopheles minimus thu thaäp ôû thöïc ñòa ñöôïc mang veà nuoâi trong phoøng nuoâi coân truøng Vieän Soát reùt KST-CT Quy Nhôn ñeå phaân tích veà hình theå. Taát caû caùc maãu Anopheles minimus thu thaäp ñöôïc töø thaùng 3 naêm 2006 ñeán 2 naêm 2007 khi phaân tích veà hình thaùi ñeàu coù kieåu hình A. Töø 38 caù theå meï ban ñaàu ñöôïc xaùc ñònh laø Anopheles minimus kieåu hình A, nuoâi ñeå phaùt trieån sang theá heä F1 thu ñöôïc 314 caù theå con, ñònh loaïi coù kieåu hình A. Cho 54 caùc caù theå giao phoái F1 nhaân taïo, theá heä F2 thu ñöôïc 523 caù theå, phaân tích veà hình thaùi, taát caû ñeàu coù kieåu hình A, khoâng coù kieåu hình B, C.(Baûng 4.5) 4.1.6. KIEÅU GEN CUÛA ANOPHELES MINIMUS Baûng 4.6.1. So saùnh taàn soá allele enzyme Odh cuûa Anopheles minimus taïi Bình Thaïnh vaø 4 quaàn theå Anopheles minimus taïi mieàn Trung - Taây Nguyeân Taàn soá allele enzyme Odh Daïng allele H. Thuaän Nam Bình Thuaän Bình Thaïnh Bình Thuaän IaKo Gia Lai Vaân Canh Bình Ñònh Traø Mi Quaûng Nam 114 0,031 0,046 0,064 0,094 0,052 100 0,969 0,954 0,936 0,849 0,935 80 0 0 0 0,057 0.013 Ho 2 8 6 16 20 He 1,9 9,5 5,6 14,3 18,6 N 32 108 47 53 155 Ho : soá caù theå dò hôïp quan saùt He : soá caù theå dò hôïp lyù thuyeát Phöông phaùp ñieän di enzyme ñöôïc söû duïng ñeå phaân tích kieåu gen cuûa quaàn theå Anopheles minimus ôû Bình Thaïnh. Caùc maãu Anopheles minimus ôû Bình Thaïnh vaø Anopheles minimus taïi Traø Mi (Quaûng Nam),Vaân Canh (Bình Ñònh), Iako (Gia Lai), Haøm Thuaän Nam (Bình Thuaän) ñöôïc ñieän di treân cuøng moät baûn gel, so saùnh taàn soá allele enzyme Odh cuûa Anopheles minimus Bình Thaïnh vôùi taàn soá allele enzyme Odh cuûa 4 quaàn theå Anopheles minimus taïi Vaân Canh, Traø Mi, Haøm Thuaän Nam, Iako. Keát quaû phaân tích 395 maãu Anopheles minimus, xaùc ñònh ñöôïc enzyme Odh laø ña hình coù caùc allele Odh114, Odh100, Odh80. Caùc allele naøy coù maët trong taát caû maãu ñieän di cuûa 55 Anopheles minimus ôû 5 ñòa phöông vôùi caùc taàn soá khaùc nhau. Odh100 chieám öu theá trong khoaûng 0,844 ñeán 0,969. Caùc allele Odh114, Odh80 coù maët vôùi taàn soá thaáp trong khoaûng 0,013 ñeán 0,156 ( Baûng 4.6.1) Baûng 4.6.2 So saùnh taàn soá allele enzyme Est cuûa Anopheles minimus taïi Bình Thaïnh vaø 4 quaàn theå Anopheles minimus taïi mieàn Trung - Taây Nguyeân Taàn soá allele enzyme Est Daïng allele H Thuaän Nam Bình Thuaän Bình Thaïnh Bình Thuaän IaKo Gia Lai Vaân Canh Bình Ñònh Traø Mi Quaûng Nam 100 100 0 0,954 0,857 0,156 90 0 0,040 0.046 0,143 0,844 82 0 0,960 0 0 0 Ho 0 6 4 14 22 He 0 5,76 3,77 13,73 20,28 N 25 75 43 56 77 Ho : soá caù theå dò hôïp quan saùt He : soá caù theå dò hôïp lyù thuyeát Ñieän di 276 maãu Anopheles minimus A thu ñöôïc caùc locus Est -I, Est - II Est - III, xaùc ñònh ñöôïc enzyme Est I laø ña hình coù caùc allele Est100, Est90, Est82 . Caùc allele naøy coù maët trong taát caû maãu ñieän di cuûa Anopheles minimus ôû 5 ñòa phöông vôùi caùc taàn soá khaùc nhau. Phaân tích caùc maãu theo locus Est-I xaùc ñònh ñöôïc Anopheles minimus Haøm Thuaän Nam, Est100 chieám öu theá vôùi taàn soá allele laø 1. Anopheles minimus Vaân Canh, Est100 chieám öu theá vôùi taàn soá allele laø 0,875. Anopheles minimus Traø Mi, Est90 chieám öu theá vôùi taàn soá allele laø 0.844. Anopheles minimus Bình Thaïnh, Est82 chieám öu theá vôùi taàn soá allele laø 0.960. ( Baûng 4.6.2) 56 Baêng 1-7 : Anopheles minimus taïi Bình Thaïnh Baêng 7 -13 : Anopheles minimus taïi Vaân Canh Hình 4.8.1 Baêng ñieän di enzyme Odh cuûa Anopheles minimus taïi Bình Thaïnh so saùnh vôùi Anopheles minimus taïi Vaân Canh Baêng 1-7 : Anopheles minimus taïi Bình Thaïnh Baêng 7-13 : Anopheles minimus taïi Vaân Canh Hình 4.8.2 Baêng ñieän di enzyme Est cuûa Anopheles minimus taïi Bình Thaïnh so saùnh vôùi Anopheles minimus taïi Vaân Canh 57 4.1.7. MUØA PHAÙT TRIEÅN CUÛA ANOPHELES MINIMUS Baûng 4.7. Maät ñoä Anopheles minimus qua caùc phöông phaùp ñieàu tra MNTN MNNN SCGS Thaùng SL (caù theå ) MÑ (c/g/n) SL (caù theå ) MÑ (c/g/n) SL (caù theå ) MÑ (c/g/n) 3/06 12 0,3 15 0,38 1 0,16 4/06 11 0,27 10 0,25 0 0 5/06 14 0,35 7 0,18 2 0,33 6/06 7 0,18 5 0,13 0 0 7/06 10 0,25 15 0,38 0 0 8/06 8 0,20 8 0,20 3 0,5 9/06 36 0,90 38 0,95 4 0,67 10/06 57 1,43 20 0,50 10 1,67 11/06 75 1,88 34 0,85 11 1,83 12/06 112 2,80 57 1,43 7 1,16 1/07 35 0,88 21 0,53 0 0 2/07 28 0,70 26 0,65 0 0 Toång soá 405 0,84 256 0,53 48 0,66 MNTN : Moài ngöôøi trong nhaø MNNN : Moài ngöôøi ngoaøi nhaø SCGS : Soi chuoàng gia suùc c/g/n : con/giôø/ngöôøi 58 Boán phöông phaùp ñieàu tra: moài ngöôøi trong nhaø, moài ngöôøi ngoaøi nhaø, soi trong nhaø ngaøy, soi chuoàng gia suùc ñöôïc thöïc hieän theo ñònh kyø haøng thaùng ñeå nghieân cöùu muøa phaùt trieån cuûa Anopheles minimus. ÔÛ phöông phaùp moài ngöôøi trong nhaø, maät ñoä Anopheles minimus trong naêm dao ñoäng trong khoaûng 0,1 ñeán 2,8 c/g/n. Maät ñoä muoãi vaøo nhaø ñoát moài thaáp nhaát vaøo thaùng 6 (0,18 c/g/n). Maät ñoä muoãi vaøo nhaø ñoát moài cao nhaát vaøo thaùng 12 (2,8 c/g/n). Ba thaùng 10,11,12 coù maät ñoä muoãi vaøo nhaø ñoát moài cao nhaát trong naêm. Maät ñoä Anopheles minimus ñoát moài ngoaøi nhaø dao ñoäng trong khoaûng 0,1 ñeán 1,5 c/g/n. Caùc thaùng 5,6,7,8 coù maät ñoä muoãi ñoát ngöôøi thaáp, töø 0,18 -0,38c/g/n . Thaùng 12 coù maät ñoä muoãi ñoát moài ngoaøi nhaø cao nhaát laø 1,43 c/g/n. Phöông phaùp soi trong nhaø ngaøy khoâng thu thaäp ñöôïc moät caù theå Anopheles minimus naøo truù tieâu maùu trong nhaø ban ngaøy. Phöông phaùp soi chuoàng gia suùc thu thaäp ñöôïc soá löôïng muoãi ít. Caùc thaùng 1, 2, 4, 6,7 khoâng ñieàu tra ñöôïc Anopheles minimus ôû chuoàng gia suùc, maät ñoä muoãi taêng töø 0,67 c/g/n trong thaùng 9 leân 1,67 c/g/n trong thaùng 11 vaø 1,83 c/g/n trong thaùng 12. Nhö vaäy ôû ba phöông phaùp ñieàu tra Anopheles minimus coù maät ñoä cao vaøo caùc thaùng 10,11,12 trong caùc thaùng naøy soá löôïng muoãi thu thaäp ñöôïc chieám 60,3% soá löôïng muoãi thu thaäp caû naêm.(Baûng 4.7) 59 0 30 60 90 120 150 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 Thaùng SL muoãi MNTN MNNN Hình 4.9. Muøa phaùt trieån cuûa Anopheles minimus ôû Bình Thaïnh 4.1.8. TAÄP TÍNH CUÛA ANOPHELES MINIMUS 4.1.8.1. Thôøi gian hoaït ñoäng ñoát moài trong ñeâm Baûng 4.8.1. Keát quaû thu thaäp An. minimus baèng phöông phaùp moài ngöôøi Giôø 18 -19 19 - 20 20-21 21 -22 22 -23 23 -24 0 -1 1 -2 2 -3 3 -4 4 -5 MNTN 2 30 41 59 54 27 5 3 0 1 0 MNNN 4 23 14 32 11 17 10 2 0 0 0 Toång soá 6 53 55 91 65 44 15 5 0 1 0 MNTN: Moài ngöôøi trong nhaø MNNN: Moài ngöôøi ngoaøi nhaø Thôøi gian ñi nguû cuûa nhaân daân vuøng noâng thoân ñöôïc xaùc ñònh laø 22 giôø. Nghieân cöùu hoaït ñoäng ñoát moài cuûa Anopheles minimus tröôùc 22 giôø (töø 18 giôø ñeán 22 giôø ) vaø sau 22 giôø (töø 22 giôø ñeán 6 giôø saùng). Daãn lieäu baûng 4.8.1 cho thaáy : 60 Phöông phaùp moài ngöôøi trong nhaø thu thaäp ñöôïc 222 caù theå Anopheles minimus trong ñoù coù 132 caù theå ñoát maùu tröôùc 22 giôø, chieám tæ leä 59,45% ; 90 caù theå ñoát maùu sau 22 giôø, chieám tæ leä 40,54%. Tæ leä muoãi ñoát maùu ngöôøi trong nhaø tröôùc 22 giôø cao hôn sau 22 giôø (χ2 = 5,32, p < 0,05) Phöông phaùp moài ngöôøi ngoaøi nhaø thu thaäp ñöôïc 113 caù theå Anopheles minimus, trong ñoù coù 73 caù theå ñoát maùu tröôùc 22 giôø, chieám tæ leä 64,60%; 40 caù theå ñoát maùu sau 22 giôø, chieám tæ leä 35, 40%.Tæ leä muoãi ñoát maùu ngöôøi ngoaøi nhaø tröôùc 22 giôø cao hôn sau 22 giôø (χ2 = 6,43, p = 0,01) So saùnh tæ leä muoãi ñoát maùu ngöôøi trong nhaø vaø ngoaøi nhaø cho thaáy: Anopheles minimus tìm moài ñoát maùu trong nhaø tæ leä 66,26%, ñoát maùu ngoaøi nhaø tæ leä 33,73%. Tæ leä muoãi Anopheles minimus ñoát maùu trong nhaø cao hôn ngoaøi nhaø. (χ2=23,93 p<0,0001) 0 20 40 60 80 100 19 20 21 22 23 24 1 2 3 4 5 6 Giôø SL muoãi MNTN MNNN MOÀI NGÖÔØI Hình 4.10 . Hoaït ñoäng ñoát moài cuûa Anopheles minimus trong ñeâm 61 4.1.8.2. Söï löïa choïn vaät chuû Baûng 4.8.2 Soá löôïng muoãi thu thaäp baèng 2 phöông phaùp moài ngöôøi vaø soi chuoàng gia suùc Thaùng 3/06 4/06 5/06 6/06 7/06 8/06 9/06 10/06 11/06 12/06 1/07 2/07 PPMN 27 21 21 12 25 16 74 77 109 169 56 54 SCGS 1 0 2 0 0 3 4 10 11 7 0 0 Ba phöông phaùp ñieàu tra moài ngöôøi trong nhaø, moài ngöôøi ngoaøi nhaø, soi chuoàng gia suùc ñöôïc thöïc hieän ñeå xaùc ñònh vaät chuû öa thích cuûa muoãi Anopheles minimus taïi Bình Thaïnh. Daãn lieäu baûng 4.8.2.cho thaáy trong suoát thôøi gian nghieân cöùu töø thaùng 3 naêm 2006 ñeán thaùng 2 naêm 2007 soá löôïng muoãi Anopheles minimus thu thaäp baèng phöông phaùp moài ngöôøi luoân cao hôn so vôùi phöông phaùp soi chuoàng gia suùc trong taát caû caùc ñôït ñieàu tra. Toång soá muoãi thu ñöôïc baèng phöông phaùp moài ngöôøi laø 661 caù theå, toång soá muoãi thu ñöôïc baèng phöông phaùp soi chuoàng gia suùc laø 38 caù theå trong cuøng moät ñòa ñieåm vaø cuøng thôøi gian ñieàu tra. 0 50 100 150 200 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 Thaùng SL muoãi Ñoát maùu ngöôøi Ñoát maùu suùc vaät Hình 4.11. Söï löïa choïn vaät chuû cuûa Anopheles minimus 62 4.1.9. VAI TROØ TRUYEÀN BEÄNH CUÛA ANOPHELES MINIMUS 4.1.9.1. Tuoåi thoï cuûa Anopheles minimus Baûng 4.9.1. Keát quaû xaùc ñònh tæ leä muoãi ñeû baèng phöông phaùp moå muoãi Phöông phaùp SL muoãi moå SL muoãi ñeû Tæ leä MNTN 267 161 60,30 MNNN 221 105 47,51 Toång soá 488 266 54,51 Keát quaû moå 488 caù theå Anopheles minimus cho thaáy coù 266 caù theå muoãi ñaõ ñeû. Tæ leä muoãi Anopheles minimus ñaõ ñeû laø 54,51%. Trong ñoù phöông phaùp moài ngöôøi trong nhaø coù 161 caù theå muoãi ñaõ ñeû (tæ leä 60,30 %), phöông phaùp moài ngöôøi ngoaøi nhaø coù 105 muoãi ñaõ ñeû (tæ leä 47,51%) (Baûng 4.9.1) 4.1.9.2. Tæ leä muoãi nhieãm kyù sinh truøng soát reùt Baûng 4.9.2. Keát quaû xaùc ñònh tæ leä nhieãm KSTSR cuûa Anopheles minimus Phöông phaùp SL thöû nghieäm Soá döông tính (+) Tæ leä % MNTN 245 3 (P.f) 1,22 MNNN 220 5 (P.f) 2,27 Toång soá 465 8 (P.f) 1,72 Test ELISA ñöôïc duøng ñeå thöû nghieäm 465 caù theå Anopheles minimus, phaùt hieän 8 caù theå nhieãm Plasmodium falciparum (P.f), tæ leä nhieãm laø 1,72%. Trong ñoù tæ leä nhieãm Plasmodium falciparum cuûa maãu thu baèng 63 phöông phaùp moài ngöôøi trong nhaø laø 1,22%, phöông phaùp moài ngöôøi ngoaøi nhaø laø 1,72%. (Baûng 4.9.2.) 4.1.10. Phaûn öùng cuûa Anopheles minimus vôùi hoaù chaát alpha - cypermethrine Baûng 4.10. Keát quaû thöû nhaïy khaùng An. minimus vôùi alpha - cypermethrine SL muoãi ngaõ guïc Maãu Loâ SL muoãi thöû nghieäm 15 phuùt 30 phuùt 60 phuùt 24 giôø 1 20 12 15 20 20 2 20 15 15 20 20 3 20 13 17 17 17 4 20 12 16 18 18 Thöû nghieäm 5 20 13 15 19 19 Toång soá 100 65 78 94 94 1 20 0 0 0 0 Ñoái chöùng 2 20 0 0 1 1 Toång soá 40 0 0 1 1 Daãn lieäu baûng 4.10. cho thaáy: Thöû nhaïy khaùng Anopheles minimus vôùi giaáy thöû alpha- cypermethrine 30mg/m2, soá löôïng muoãi thöû nghieäm laø 100 caù theå, keát quaû coù 94 caù theå muoãi cheát 24 giôø sau khi tieáp xuùc vôùi hoùa chaát. Tæ leä muoãi cheát ôû loâ thöû nghieäm laø 94%. Nhö vaäy Anopheles minimus taïi Bình Thaïnh taêng söùc chòu ñöïng vôùi hoùa chaát alpha-cypermethrine. 64 4.1.11 Phaûn öùng cuûa Anopheles minimus vôùi hoaù chaát lamda - cyhalothrine Baûng 4.11. Keát quaû thöû nhaïy khaùng An. minimus vôùi lambda-cyhalothrine SL muoãi ngaõ guïc Maãu Loâ SL muoãi thöû nghieäm 15 phuùt 30 phuùt 60 phuùt 24 giôø 1 20 12 15 20 20 2 20 15 17 20 20 3 20 15 15 20 20 4 20 13 18 18 18 Thöû nghieäm 5 20 13 15 19 19 Toång soá 100 68 80 97 97 Ñoái chöùng 1 20 0 0 1 1 2 20 0 0 0 0 Toång soá 40 0 0 1 1 Daãn lieäu baûng 4.11. cho thaáy: Thöû nhaïy khaùng Anopheles minimus vôùi giaáy thöû lambda- cyhalothrine 0,05%, soá löôïng muoãi thöû nghieäm laø 100 caù theå, keát quaû coù 97 caù theå muoãi cheát 24 giôø sau khi tieáp xuùc vôùi hoùa chaát. Tæ leä muoãi cheát ôû loâ thöû nghieäm laø 97%. Nhö vaäy Anopheles minimus taïi Bình Thaïnh taêng söùc chòu ñöïng vôùi hoùa chaát lambda-cyhalothrine . 65 4.2. THAÛO LUAÄN Con ngöôøi, kyù sinh truøng soát reùt, muoãi Anopheles laø caùc yeáu toá caáu thaønh beänh soát reùt, trong khi ñoù moâi tröôøng laø yeáu toá quyeát ñònh söï lan truyeàn beänh soát reùt. Vieäc nghieân cöùu caùc yeáu toá moâi tröôøng ñoùng vai troø quan troïng trong phaân vuøng dòch teã soát reùt. GS. Ñaëng Vaên Ngöõ, (1973) [23] ñaõ caên cöù vaøo hai yeáu toá sinh caûnh vaø ñòa hình ñeå phaân Mieàn Baéc Vieät Nam thaønh 7 vuøng dòch teã soát reùt. Nghieân cöùu söï lieân quan cuûa caùc yeáu toá thôøi tieát vôùi söï phaùt trieån cuûa Anopheles minimus ôû Khaùnh Phuù, Nguyeãn Sôn Haûi (2001)[10] cho bieát taïi caùc vò trí coù muoãi truù ñaäu trong nhaø ñaõ ño ñöôïc nhieät ñoä töø 24-29 0C, aåm ñoä 61-94% nhöng thích hôïp nhaát laø nhieät ñoä töø 26-290C, aåm ñoä 70-88%. Trong ñieàu kieän cuûa phoøng thí nghieäm, khi thuaàn chuûng Anopheles minimus Vuõ Ñình Chöû (2006) [1][2] ghi nhaän nhieät ñoä toái öu cho muoãi phaùt trieån laø 22- 280C, aåm ñoä 70-80 %, cöôøng ñoä aùnh saùng thích hôïp laø 200-220 lux. Tæ leä muoãi ñoát maùu cao nhaát ôû nhieät ñoä 22±10C. Maëc duø Bình Thaïnh coù sinh caûnh khaùc vôùi Khaùnh Phuù vaø phoøng nuoâi giöõ chuûng muoãi nhöng caùc soá lieäu khí haäu ño ñaïc cho thaáy caùc yeáu toá moâi tröôøng ôû Bình Thaïnh thích hôïp cho söï phaùt trieån cuûa Anopheles minimus, vôùi nhieät ñoä dao ñoäng trong khoaûng 23 - 300C, aåm ñoä töø 67-89 %, toác ñoä gioù thay ñoåi trong khoaûng 1,3- 3,8 m/s, cöôøng ñoä aùnh saùng töø 170 - 280 lux. Nhaän xeùt veà aûnh höôûng cuûa moâi tröôøng leân caùc quaàn theå muoãi, Miller (1970) [43] cho bieát taïi Korat, Thaùi Lan trong khoaûng bieán ñoäng nhieät ñoä töø 28-30 0C khoâng aûnh höôûng ñeán soá löôïng caù theå cuûa caùc quaàn theå muoãi. Nguyeãn Tuyeân Quang (2002)[30] cho raèng taïi Khaùnh Phuù coù söï töông quan cuûa phoái hôïp hai yeáu toá nhieät ñoä vaø aåm ñoä vôùi soá löôïng caù theå muoãi 66 Anopheles minimus. Nghieân cöùu taïi Bình Thaïnh cho thaáy quaàn theå Anopheles minimus chòu aûnh höôûng caùc yeáu toá nhieät ñoä vaø aåm ñoä cuûa moâi tröôøng, phuø hôïp vôùi nghieân cöùu cuûa Nguyeãn Tuyeân Quang taïi Khaùnh Phuù. Bieán ñoäng nhieät ñoä trong thôøi gian nghieân cöùu taïi Korat khoâng lôùn (28-30 0C ) neân Miller khoâng nhaän thaáy töông quan cuûa nhieät ñoä vôùi soá löôïng caù theå muoãi taïi Korat. Soá löôïng caù theå muoãi thu thaäp taêng vaøo caùc thaùng cuoái muøa möa chöùng toû möa cuõng coù taùc ñoäng ñeán quaàn theå Anopheles minimus taïi Bình Thaïnh nhöng löôïng möa coù taùc ñoäng toå hôïp vôùi yeáu toá ñòa hình. Chaúng haïn, ñoái vôùi ñòa hình baèng phaúng, möa seõ taïo ra caùc vuõng nöôùc, hình thaønh neân caùc oå boï gaäy, laøm taêng soá löôïng caù theå trong quaàn theå muoãi Anopheles; vôùi ñòa hình doác, möa seõ cuoán troâi caùc oå boï gaäy, laøm giaûm kích thöôùc quaàn theå muoãi Anopheles. Miller (1970)[54], nhaän ñònh coù söï töông quan thuaän giöõa löôïng möa vaø maät ñoä moät soá loaøi muoãi nhö Anopheles philippinnensis, Culex tritaeniorhynchus ôû ngöôõng löôïng möa toái ña laø 150mm trong thôøi gian 7 ngaøy. Trong nghieân cöùu cuûa Miller söï töông quan thuaän chæ xaûy ra khi löôïng möa giôùi haïn trong khoaûng 150mm trong thôøi gian 7 ngaøy, neáu löôïng möa taêng nhieàu hôn thì söï töông quan coù theå seõ khaùc ñi. Ñôøi soáng cuûa muoãi Anopheles bao goàm 4 pha: tröùng, boï gaäy, quaêng vaø muoãi. Ba pha ñaàu dieãn ra trong nöôùc, vì theá moâi tröôøng nöôùc ñoùng vai troø quan troïng trong söï phaùt trieån cuûa caùc loaøi Anopheles, trong ñoù nhieät ñoä, ñoä maën, ñoä pH coù lieân quan maät thieát vôùi söï phaùt trieån cuûa töøng loaøi. Nhieät ñoä nöôùc trong caùc thuyû vöïc dao ñoäng trong khoaûng 24,5-27,70C, so saùnh vôùi keát quaû nghieân cöùu cuûa Vuõ Ñình Chöû (2006)[1] trong ñieàu kieän phoøng thí nghieäm nhieät ñoä thích hôïp cho söï phaùt trieån cuûa boï gaäy Anopheles 67 minimus laø 25±10C, nhieät ñoä toái öu cho tröùng nôû laø 22±10C, cho thaáy nhieät ñoä nöôùc ôû Bình Thaïnh naèm trong ngöôõng phuø hôïp cho söï phaùt trieån cuûa boï gaäy. Moät soá nghieân cöùu cho thaáy quaù trình loät xaùc cuûa boï gaäy seõ keùo daøi neáu nhieät ñoä nöôùc thaáp hôn 200C. Ñoä maën coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán söï phaùt trieån cuûa caùc loaøi Anopheles. Caùc loaøi soáng vuøng röøng nuùi thích nghi vôùi nöôùc ngoït (töø 0,1- 0,9 g NaCl /lít). Caùc loaøi soáng vuøng ñoàng baèng ven bieån thích nghi vôùi nöôùc coù ñoä maën cao (töø 3-7g NaCl /lít). Ñoä maën trong caùc thuyû vöïc taïi Bình Thaïnh dao ñoäng töø 135-180 mg/lít, xeùt theo thang ñoä maën thì nöôùc ôû caùc thuyû vöïc naøy laø nöôùc ngoït. Nguoàn nöôùc ngoït naøy xuaát phaùt töø trong caùc ñoäng caùt, laø nguoàn nöôùc ngaàm töø trong nuùi chaûy ra bieån. Do Bình Thaïnh coù ñoä cao treân 6,55m so vôùi möïc nöôùc bieån neân vaøo muøa khoâ vuøng naøy khoâng bò nöôùc maën xaâm nhaäp. Caùc soá lieäu treân cho thaáy caùc möông nöôùc coù boï gaäy Anopheles minimus taïi Bình Thaïnh coù ñoä maën, ñoä pH töông ñöông vôùi caùc thuyû vöïc vuøng röøng nuùi. Ñieàu naøy giaûi thích taïi sao boï gaäy Anopheles minimus, moät loaøi ñaëc tröng cuûa vuøng röøng nuùi laïi coù theå phaùt trieån ôû Bình Thaïnh. Thaûm thöïc vaät coù yù nghóa to lôùn trong ñôøi soáng muoãi. Ña soá hoaït ñoäng soáng cuûa caùc loaøi Anopheles gaén lieàn vôùi thöïc vaät. Thaûm thöïc vaät ñaõ caân baèng nhieät ñoä, aåm ñoä, cöôøng ñoä aùnh saùng … cho söï phaùt trieån cuûa muoãi Anopheles. Thaûm thöïc vaät ôû xaõ Bình Thaïnh coù ñaëc ñieåm khaùc bieät vôùi caùc vuøng ven bieån ôû Nam Trung Boä, naèm trong khu vöïc khoâ noùng nhaát nhöng Bình Thaïnh luoân coù caây traùi xanh toát. Töø xa xöa ñeå taïo laäp caùc vöôøn caây aên traùi, ngöôøi daân taïi Bình Thaïnh ñaõ troàng nhieàu caây chaén gioù bieån. Loaøi chieám öu theá laø caây muø u Calophyllum inophyllum, caây coù chieàu cao 68 khoaûng 10 ñeán 15 meùt, taùn lôùn raäm raïp, troàng nhieàu ôû maët giaùp bieån vaø giöõa caùc khu vöôøn. Trong vöôøn troàng caùc loaøi caây aên traùi nhö xoaøi, nhaõn, chanh, chuoái… hình thaønh moät thaûm thöïc vaät giöõa caùc ñoäng caùt ôû Bình Thaïnh. Ñoàng thôøi, caùc möông nöôùc ñöôïc ñaøo ñeå laáy nöôùc töôùi cho caây troàng. Caùc hoaït ñoäng naøy ñaõ laøm thay ñoåi cô baûn caùc yeáu toá moâi tröôøng nhö nhieät ñoä, aåm ñoä, cöôøng ñoä aùnh saùng, toác ñoä gioù… trôû neân thuaän lôïi cho söï sinh tröôûng cuûa caùc loaøi caây troàng vaø phuø hôïp cho söï phaùt trieån cuûa muoãi Anopheles. So vôùi caùc ñieåm ven bieån khu Nam Trung Boä thaønh phaàn loaøi Anopheles ôû Bình Thaïnh coù theâm 2 loaøi Anopheles minimus vaø Anopheles varuna. Anopheles minimus ñöôïc nhaän ñònh laø moät veùc tô cuûa vuøng röøng nuùi [23], nhöng cuõng coù moät soá tröôøng hôïp ngoaïi leä, caùc khaûo saùt cuûa Vieän Soát reùt KST-CT Trung Öông cho thaáy vuøng ñoàng baèng ven soâng Hoàng, vuøng ngoaïi thaønh Haø Noäi cuõng coù maët veùc tô naøy. Theo GS. Ñaëng Vaên Ngöõ (1973) [23] boï gaäy Anopheles minimus ñaõ theo caùc beø nöùa töø vuøng trung du xuoâi soâng Hoàng veà ñoàng baèng, thích nghi vôùi sinh caûnh ñoàng baèng vaø trôû thaønh caùc quaàn theå ñòa phöông. Garros (2006) [50] nhaän xeùt Anopheles minimus laø loaøi coù vuøng phaân boá roäng, coù khaû naêng thích nghi vôùi caùc bieán ñoäng cuûa moâi tröôøng. Maät ñoä Anopheles minimus ôû Bình Thaïnh dao ñoäng töø 0,18 ñeán 2,80 con/ngöôøi/giôø (Baûng 3.7). Trong khi ñoù taïi ñieåm nghieân cöùu soát reùt Khaùnh Phuù (Khaùnh Hoaø) coù maät ñoä trung bình laø 6,3 con/ngöôøi/ñeâm (Nguyeãn Thoï Vieãn, 1997) [46] hay taïi Iako (Gia Lai) maät ñoä laø 3,64 con/ngöôøi/ñeâm (Tröông Vaên Coù, 2005) [5] cho thaáy maät ñoä Anopheles minimus taïi Bình Thaïnh khaù cao. Söï coù maët cuûa Anopheles minimus quanh naêm taïi Bình Thaïnh vôùi maät ñoä cao chöùng toû chuùng ñaõ thích nghi vôùi moâi 69 tröôøng ôû ñaây, vaø chuùng laø moät loaøi coù vuøng phaân boá roäng nhö nhaän ñònh cuûa Garros. Chuùng ta ñeàu thöøa nhaän raèng kieåu hình laø bieåu hieän cuûa kieåu gen döôùi taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng. Khi phaân tích hình thaùi caùc nhaø phaân loaïi hoïc thöôøng gaëp khoù khaên do caùc caù theå coù kieåu hình gioáng nhau nhöng thuoäc caùc loaøi khaùc nhau vaø ngöôïc laïi moät soá caù theå coù kieåu hình khaùc nhau nhöng thöïc söï laø moät loaøi. Trong lónh vöïc coân truøng y hoïc, caùc loaøi ñoàng hình toàn taïi phoå bieán gaây khoù khaên cho coâng taùc phaân loaïi vaø giaùm saùt veùc tô. Anopheles minimus ñaõ ñöôïc chöùng minh laø moät phöùc heä ña hình (Harrison, 1980) [52]. Sucharit S., (1988) [58] caên cöù ôû söï coù hay khoâng caùc giaùn ñoaïn treân gaân caùnh muoãi ñeå phaân loaïi hai form A vaø B. Trong khi ñoù caùc nghieân cöùu ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ cho thaáy kieåu hình A, B, C coù theå cuøng phaân boá hay phaân boá rieâng leû ôû töøng ñòa phöông (Gaross, 2006) [50]. Nguyeãn Thoï Vieãn (1992) [44] nghieân cöùu ôû Vieät Nam cuõng xaùc ñònh Anopheles minimus coù maët ôû nhieàu ñòa phöông ôû caùc daïng caùnh A, B, C .ÔÛ vuøng Ñoâng Baéc, tæ leä A, B, C, theo thöù töï laø 55,17 : 44,83 : 0 ; ôû vuøng Taây Baéc, tæ leä laø 70,00 :23,33 : 6,66 ; ôû vuøng Trung Trung Boä, tæ leä laø 70,41: 4,07 : 25,5. Trong nghieân cöùu naøy, muoãi Anopheles minimus coù kieåu hình A chieám tæ leä 100%, khoâng coù kieåu hình B vaø C, laø kieåu hình ñaëc tröng cuûa quaàn theå Anopheles minimus ôû Bình Thaïnh. Vieäc xaùc ñònh baûn chaát di truyeàn caùc quaàn theå Anopheles minimus raát quan troïng vì söï khaùc nhau veà kieåu gen coù theå daãn ñeán söï khaùc nhau veà taäp tính vaø khaû naêng truyeàn beänh cuûa caùc quaàn theå naøy. Söï coù maët caùc allele bieán dò cuûa allele Odh 100 vôùi taàn soá thaáp vaø caùc daïng dò hôïp cuûa caùc allele naøy trong quaàn theå Anopheles minimus Bình Thaïnh chöùng toû caùc 70 bieán dò cuûa enzyme Odh laø bieán dò trong loaøi. Nhö vaäy, veà maët di truyeàn enzyme, quaàn theå Anopheles minimus Bình Thaïnh gioáng nhö moät soá quaàn theå Anopheles minimus nghieân cöùu ôû khu vöïc mieàn Trung - Taây Nguyeân, ñaëc tröng baèng allele Odh 100 vaø ñöôïc xaùc ñònh laø loaøi A. Keát quaû cuûa chuùng toâi cuõng phuø hôïp vôùi keát quaû cuûa Trònh Ñình Ñaït (1992) [7], Hoà Ñình Trung (1996) [37] khi nghieân cöùu heä enzyme cuûa nhieàu quaàn theå Anopheles minimus taïi Vieät Nam, ñaõ phaùt hieän söï ña hình veà enzyme trong ñoù coù hai kieåu di truyeàn töông öùng vôùi hai allele Odh 100 vaø Odh 134 ñaët teân laø loaøi A vaø loaøi C, töông töï caùc nghieân cöùu cuûa Green C.A (1990) [51] taïi Thaùi Lan. Muøa phaùt trieån cuûa Anopheles coù lieân quan vôùi tình hình dòch teã soát reùt taïi ñòa phöông. Muøa phaùt trieån cuûa Anopheles phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän moâi tröôøng coù thuaän lôïi cho söï hình thaønh caùc oå boï gaäy vaø söï soáng soùt cuûa muoãi hay khoâng. Caùc nghieân cöùu tröôùc ñaây cho thaáy muøa phaùt trieån cuûa muoãi Anopheles phuï thuoäc vaøo ñòa hình nôi sinh saûn vaø ñaëc ñieåm cuûa töøng loaøi. Nhöõng loaøi öa soáng ôû caùc thuyû vöïc nöôùc ñoïng, hay ñòa hình baèng phaúng thì phaùt trieån maïnh vaøo muøa möa. Nhöõng loaøi öa soáng ôû caùc thuyû vöïc nöôùc chaûy, hay ñòa hình doác thì phaùt trieån maïnh vaøo ñaàu vaø cuoái muøa möa. Nghieân cöùu muøa truyeàn beänh cuûa quaàn theå Anopheles minimus taïi Hoaø Bình, mieàn Baéc Vieät Nam, Traàn Ñöùc Hinh (1997)[12] nhaän xeùt Anopheles minimus coù maët quanh naêm vôùi 2 ñænh phaùt trieån : ñænh thöù nhaát vaøo thaùng 3 vaø ñænh thöù hai (cao hôn ñænh thöù nhaát) vaøo thaùng 6,7. ÔÛ mieàn Trung Vieät Nam, Nguyeãn Thoï Vieãn (1997) [46] cho bieát taïi xaõ Khaùnh Phuù, tænh Khaùnh Hoaø Anopheles minimus phaùt trieån quanh naêm vôùi 2 ñænh cao: ñænh muøa khoâ cao, keùo daøi töø thaùng 2 ñeán thaùng 6; ñænh muøa möa thaáp vaø 71 ngaén, töø thaùng 9 ñeán thaùng 10. ÔÛ Bình Thaïnh trong naêm 2006 chuùng toâi chæ ghi nhaän ñöôïc moät ñænh phaùt trieån cuûa muoãi Anopheles minimus vaøo thaùng 11, 12 cuoái muøa möa, coù theå ñænh thöù nhaát dieãn ra trong moät thôøi gian ngaén vaø chuùng toâi ñaõ khoâng baét gaëp ñænh naøy. Phöông phaùp soi trong nhaø ngaøy khoâng thu thaäp ñöôïc moät caù theå Anopheles minimus naøo truù trong nhaø ban ngaøy, nhö vaäy quaàn theå Anopheles minimus ôû Bình Thaïnh coù taäp tính truù ngoaøi nhaø. Vieäc söû duïng caùc hoùa chaát thuoäc nhoùm pyrethroid ñeå taåm maøn phoøng choáng muoãi ñoát coù taùc duïng xua muoãi ra khoûi nhaø, keát quaû naøy cuõng töông töï nhö nghieân cöùu cuûa Nguyeãn Thoï Vieãn, (1980) [42] cho thaáy sau khi söû duïng hoùa chaát DDT maät ñoä Anopheles minimus vaøo nhaø ñoát maùu ngöôøi giaûm, khoâng coøn thu thaäp ñöôïc muoãi trong nhaø ban ngaøy. Hieän nay, Bình Thaïnh ñöôïc phaân vaøo vuøng soát reùt löu haønh nheï, bieän phaùp phoøng choáng veùc tô laø taåm maøn moãi naêm 1 laàn ñaõ coù taùc duïng haïn cheá muoãi truù trong nhaø so vôùi thôøi kyø tröôùc ñaây, caùc soá lieäu ñieàu tra cuûa Vieän Soát reùt KST-CT Quy Nhôn thôøi gian 1980 -1983 maät ñoä muoãi soi trong nhaø ban ngaøy laø 3,52c/g/n. Thôøi gian hoaït ñoäng ñoát moài trong ñeâm cuûa muoãi laø cô sôû ñeå choïn löïa bieän phaùp phoøng choáng veùc tô thích hôïp. ÔÛ nhöõng vuøng muoãi coù taäp tính ñoát moài sôùm (tröôùc 22 giôø) vieäc phoøng choáng baèng phun hoaù chaát seõ coù hieäu quaû hôn. ÔÛ vuøng muoãi ñoát moài muoän (sau 22 giôø) söû duïng maøn taåm hoaù chaát seõ thieát thöïc hôn vì thôøi ñieåm ñoù taát caû moïi ngöôøi ñaõ vaøo maøn. Nhieàu taùc giaû nhaän ñònh taäp tính cuûa veùc tô phuï thuoäc nhieàu vaøo taäp tính cuûa vaät chuû [50]. ÔÛ nhöõng vuøng ngöôøi daân coù taäp quaùn nguû sôùm neân muoãi hoaït ñoäng sôùm, ngöôïc laïi nhöõng vuøng ngöôøi daân coù hoaït ñoäng veà khuya thì muoãi ñoát moài muoän. Nguyeãn Thoï Vieãn (1997) [46] nghieân cöùu taïi Khaùnh 72 Phuù, Khaùnh Hoøa, xaùc ñònh Anopheles minimus coù ñænh cao ñoát moài töø 21 giôø ñeán 3 giôø saùng, maät ñoä muoãi ñoát ngöôøi nöûa cuoái ñeâm (töø 0 ñeán 6 giôø) cao hôn nöûa ñaàu ñeâm (18 ñeán 24 giôø). Taïi Taây Nguyeân, ñænh ñoát moài thöù nhaát trong ñeâm cuûa Anopheles minimus töø 20 giôø ñeán 24 giôø, ñænh thöù hai töø 2 giôø ñeán 4 giôø saùng, trong ñoù ñænh thöù nhaát cao hôn ñænh thöù hai (Leâ Khaùnh Thuaän,1997)[34]. Söï khaùc bieät trong taäp tính ñoát moài coù leõ do hoaït ñoäng cuûa muoãi phuï thuoäc vaøo thôøi tieát vaø hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. ÔÛ Khaùnh Phuù, ban ñeâm ngöôøi Raéc Laây thöôøng ñoát löûa trong beáp ñaõ ngaên caûn muoãi vaøo nhaø vaøo ñoát moài nöûa ñaàu ñeâm. Taïi Taây Nguyeân, nhieät ñoä ban ñeâm giaûm nhieàu vaøo nöûa cuoái ñeâm neân löôïng muoãi tìm moài ñoát moài cuõng giaûm theo. ÔÛ Bình Thaïnh, hoaït ñoäng ñoát moài sôùm cuûa Anopheles minimus coù leõ do khoaûng caùch töø caùc thuyû vöïc coù boï gaäy Anopheles minimus ñeán nhaø ôû, nôi muoãi tìm moài ñoát maùu khoâng xa. Cuõng coù theå thoùi quen ñi nguû sôùm cuûa ngöôøi ñòa phöông ñaõ hình thaønh taäp tính ñoát moài sôùm trong quaàn theå muoãi ôû ñaây. Macdonald (1957)[50] ñöa ra moät soá yeáu toá ñeå xaùc ñònh moät loaøi muoãi laø veùc tô truyeàn beänh nhö : muoãi coù mang kyù sinh truøng soát reùt, muoãi coù maät ñoä ñoát ngöôøi cao ñeå duy trì söï lan truyeàn soát reùt vaø coù tuoåi thoï daøi ñeå kyù sinh truøng soát reùt hoaøn thaønh moät chu kyø phaùt trieån trong cô theå muoãi. Coâng trình nghieân cöùu cuûa Nguyeãn Thoï Vieãn (1997) ôû Khaùnh Phuù, Khaùnh Hoaø [46] xaùc ñònh Anopheles minimus soáng trong nhaø vaø coù tæ leä ñoát maùu ngöôøi cao. Trong khi ñoù Hoà Ñình Trung (2002) [40] nhaän ñònh ôû Hoaø Bình Anopheles minimus soáng ngoaøi nhaø, chuû yeáu ñoát gia suùc. Nghieân cöùu taïi Vaân Canh, Bình Ñònh, Tröông Vaên Coù (2005) [5] nhaän xeùt: Anopheles minimus thu thaäp nhieàu ôû chuoàng gia suùc hôn trong nhaø. Caùc coâng trình 73 nghieân cöùu cho thaáy taäp tính ñoát moài cuûa muoãi phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá: ñaëc ñieåm di truyeàn, caáu truùc nhaø cöûa, maät ñoä gia suùc, bieän phaùp phoøng choáng veùc tô taïi ñòa phöông… ÔÛ Vaân Canh, coù theå caáu truùc nhaø cöûa kieân coá, yù thöùc phoøng choáng soát reùt cuûa ngöôøi daân ñòa phöông ñaõ caûn trôû khoâng cho muoãi ñöôïc tieáp xuùc vôùi ngöôøi. ÔÛ Khaùnh Phuù kieåu caáu truùc nhaø cöûa ñôn sô cuûa ngöôøi Raéc Laây ñaõ thu huùt muoãi vaøo nhaø tìm moài ñoát maùu. Maët khaùc, ôû Hoaø Bình, löôïng gia suùc raát nhieàu ñöôïc nuoâi ngay döôùi saøn nhaø ñaõ laø vaät chuû öa thích cho Anopheles minimus taïi ñòa phöông. Theo chuùng toâi maät ñoä gia suùc ít vaø caáu truùc nhaø cöûa ñôn sô taïi Bình Thaïnh coù theå laø nguyeân nhaân khieán cho phaàn lôùn Anopheles minimus choïn löïa vaät chuû ngöôøi. Nhö vaäy roõ raøng laø moâi tröôøng ñoùng vai troø quyeát ñònh taäp tính veùc tô, nhaát laø ñoái vôùi nhöõng loaøi coù phaân boá roäng. Tuoåi thoï cuûa muoãi laø moät yeáu toá quan troïng ñeå xaùc ñònh veùc tô. Moät loaøi muoãi Anopheles ñöôïc xaùc ñònh laø veùc tô phaûi coù thôøi gian soáng daøi ñuû ñeå kyù sinh truøng soát reùt phaùt trieån trong cô theå vaø phaûi ñoát maùu nhieàu laàn ñeå duy trì söï lan truyeàn soát reùt. Tuoåi thoï cuûa muoãi taïi moät ñòa phöông phuï thuoäc vaøo hieäu quaû bieän phaùp phoøng choáng veùc tô ôû ñoù. Moät bieän phaùp phoøng choáng thích hôïp laøm giaûm tuoåi thoï cuûa muoãi, do ñoù laøm giaûm khaû naêng lan truyeàn beänh. ÔÛ mieàn Baéc, nghieân cöùu taïi Khôøi (Hoaø Bình) cho thaáy tæ leä ñeû cuûa Anopheles minimus laø 80,8% (Hoà Ñình Trung,2002) [25]. Keát quaû nghieân cöùu taïi xaõ Iako (Gia Lai) Anopheles minimus coù tæ leä ñeû laø 72,8% (Tröông Vaên Coù,1999).Taïi Bình Thaïnh, tæ leä muoãi ñeû cuûa Anopheles minimus laø 54,51%, thaáp hôn caùc ñòa phöông treân, keát quaû naøy coù leõ do söï giaùm saùt chaët cheõ cuûa y teá cô sôû trong caùc chieán dòch phoøng choáng veùc 74 tô, nhöng vôùi tæ leä muoãi ñeû 54,51%, söï lan truyeàn soát reùt cuõng coù theå xaûy ra baát cöù luùc naøo neáu coù maàm beänh taïi ñòa phöông. Tæ leä nhieãm kyù sinh truøng soát reùt cuûa muoãi laø yeáu toá ñeå nhaän ñònh tình hình dòch teã soát reùt taïi ñòa phöông. Töø naêm 2000 - 2003 nhôø söï giaùm saùt chaët cheõ cuûa y teá cô sôû, tình hình soát reùt ôû Bình Thaïnh raát oån ñònh, tæ leä KSTSR luoân giöõ möùc thaáp hôn 0,1%. Naêm 2004, thöïc hieän chuyeån dòch cô caáu vaät nuoâi caây troàng, caùc chuû vöôøn ñeå moät phaàn dieän tích vöôøn nuoâi deâ, vaø thueâ ngöôøi ñoàng baøo Chaêm ôû xaõ mieàn nuùi Phan Duõng (huyeän Tuy Phong) ñeán Bình Thaïnh giöõ deâ, moät soá trong caùc ngöôøi naøy coù mang kyù sinh truøng soát reùt, laø nguoàn lan truyeàn beänh cho ñòa phöông. Tæ leä Anopheles minimus ôû Bình Thaïnh nhieãm KSTSR laø 1,72% thaáp hôn moät soá ñòa phöông khaùc trong khu vöïc Mieàn Trung, taïi Laùng Nhôùt, Khaùnh Hoaø Anopheles minimus coù tæ leä nhieãm KSTSR laø 6,53% (Nguyeãn Ñöùc Maïnh, 2006)[22]; taïi Traø Mi, Quaûng Nam tæ leä nhieãm laø 2,35% (Tröông Vaên Coù, 2005) [5]. Nhöng nguy cô gia taêng soát reùt ôû Bình Thaïnh laø thöôøng xuyeân vì muoãi Anopheles minimus coù maët quanh naêm vôùi maät ñoä cao. Vieäc xaây döïng chieán löôïc phoøng choáng veùc tô caên cöù vaøo phaûn öùng cuûa veùc tô vôùi hoaù chaát ôû ñòa phöông. ÔÛ Vieät Nam, töø naêm 1990 caùc hoaù chaát thuoäc nhoùm pyrethroid nhö : permethrine (Imperator), lambda- cyhalothrine (Icon), deltamethrine (K’Othrine), alpha-cypermethrine (Fendona )… ñöôïc ñöa vaøo söû duïng ñeå phoøng choáng muoãi soát reùt. Haèng naêm, thöû nghieäm nhaïy khaùng ñöôïc tieán haønh thöôøng xuyeân ñeå ñaùnh giaù phaûn öùng cuûa muoãi vôùi hoaù chaát. Theo coâng trình nghieân cöùu cuûa Tröông Vaên Coù (2005)[4]: Giai ñoaïn 1996-1998, caùc thöû nghieäm ôû khu vöïc Mieàn Trung - Taây Nguyeân xaùc 75 ñònh Anopheles minimus nhaïy vôùi taát caû caùc loaïi hoaù chaát trong nhoùm pyrethroid, trong khi ñoù Anopheles vagus, Anopheles barbirostris vaø Anopheles sinensis khaùng vôùi permethrin. Giai ñoaïn 1999-2003, danh saùch muoãi Anopheles khaùng vôùi permethrine taêng theâm 2 loaøi Anopheles philippinensis vaø Anopheles maculatus. Ñeán naêm 2004, nhieàu loaøi Anopheles coù hieän töôïng taêng söùc chòu ñöïng hay khaùng ñoái vôùi caùc hoaù chaát naøy, tuy nhieân 2 vec tô chính laø Anopheles minimus vaø Anopheles dirus chæ taêng söùc chòu ñöïng ôû moät soá ñòa phöông thuoäc caùc vuøng ñoàng baèng, trong ñoù coù xaõ Bình Thaïnh. Phaûn öùng cuûa muoãi ñoái vôùi hoaù chaát khoâng nhöõng phuï thuoäc vaøo baûn chaát di truyeàn cuûa muoãi maø coøn phuï thuoäc vaøo tình hình söû duïng hoaù chaát ôû ñòa phöông. ÔÛ vuøng röøng nuùi, nôi ngöôøi daân khoâng coù taäp quaùn söû duïng hoaù chaát cho caây troàng, caùc loaïi coân truøng raát nhaïy ñoái vôùi hoaù chaát thöû nghieäm. ÔÛ vuøng ñoàng baèng, do vieäc laïm duïng hoaù chaát trong noâng nghieäp, ñaõ laøm caùc loaøi coân truøng trong ñoù coù muoãi Anopheles khaùng vôùi hoaù chaát. Anopheles minimus taêng söùc chòu ñöïng vôùi alpha-cypermethrine, lambda-cyhalothrine laø ñieàu ñaùng quan taâm trong coâng taùc phoøng choáng soát reùt taïi Bình Thaïnh, caàn coù moät bieän phaùp phoøng choáng veùc tô boå sung hay thay theá ñeå duy trì beàn vöõng caùc thaønh quaû baûo veä söùc khoeû cho nhaân daân maø ngaønh y teá ñòa phöông ñaõ xaây döïng ñöôïc trong möôøi maáy naêm qua. Keát quaû nghieân cöùu ôû nhieàu nôi treân theá giôùi cho thaáy ñeå dieät boï gaäy caùc loaøi muoãi trong caùc thuyû vöïc coù dieän tích nhoû ngöôøi ta thöôøng söû duïng caùc bieän phaùp ñaáu tranh sinh hoïc, caù roâ phi (Oreochromis mossambicus) ñaõ ñöôïc nuoâi nhieàu ôû Malaysia, Indonesia, Somalia, Sudan ñeå dieät boï gaäy muoãi Aedes aegypti ; caù traùm coû (Ctenopharyngodon idella) 76 ñöôïc söû duïng thaønh coâng taïi Nam AÁn Ñoä vaø Trung Quoác ñeå dieät boï gaäy Culex [17]. ÔÛ Vieät Nam coâng trình nghieân cöùu cuûa Nguyeãn Thuî Huøng taïi vuøng ven bieån Tieàn Haûi, tænh Thaùi Bình [17] cho thaáy vieäc nuoâi caùc loaøi caù roâ phi, traùm coû, saên saét ôû vuøng ven bieån nöôùc lôï ñaõ laøm giaûm maät ñoä boï gaäy Anopheles vaø muoãi vaøo nhaø ñaùng keå.