Những vấn đề pháp lý nhằm phòng ngừa tranh chấp quản trị nội bộ công ty để khởi nghiệp bền vững

54 NHỮNG VẤN ĐỀ PHÁP LÝ NHẰM PHÒNG NGỪA TRANH CHẤP QUẢN TRỊ NỘI BỘ CÔNG TY ĐỂ KHỞI NGHIỆP BỀN VỮNG ThS. Lữ Thị Ngọc Diệp Trường Đại học Lao động - Xã hội Tóm tắt Nội dung bài viết làm rõ hai vấn đề về tranh chấp trong quản trị nội bộ công ty: (i) nguyên nhân dẫn đến tranh chấp trong giai đoạn khởi nghiệp và (ii) biện pháp phòng ngừa tranh chấp đối với các công ty khởi nghiệp dưới góc độ pháp luật doanh nghiệp hiện hành. Từ đó giúp các nhà sáng lập nhận diện và thiết lập cơ chế quản trị nội bộ công ty phù hợp với giai đoạn “khởi nghiệp”, tạo nền tảng để phát triển công ty bền vững. Từ khóa: quản trị nội bộ công ty; khởi nghiệp bền vững; tranh chấp nội bộ 1. Phòng ngừa tranh chấp quản trị nội bộ công ty – một yêu cầu cầu thiết để khởi nghiệp bền vững 1.1. Quản trị nội bộ công ty và các loại tranh chấp điển hình Không có một khái niệm chung nhất về “quản trị nội bộ công ty” để áp dụng cho mọi trường trường hợp. Tùy vào góc độ tiếp cận, chúng ta sẽ có cách hiểu khác nhau về “quản trị nội bộ công ty”. Thuật ngữ chúng ta thường gặp hơn “quản trị nội bộ công ty” đó là “quản trị công ty”. “Quản trị công ty” có nội hàm rộng hơn “quản trị nội bộ công ty”, là thuật ngữ hàm chỉ các cách thức tổ chức và biện pháp mà những chủ thể có thẩm quyền trong công ty sử dụng nhằm quản lý, điều hành, kiểm soát các vấn đề như: tài chính (gọi là quản trị tài chính); nhân sự, người lao động, việc làm (gọi là quản trị nhân sự), chiến lược kinh doanh, tiếp cận thị trường (gọi là quản trị kinh doanh); điều hành bộ máy quản lý công ty và điều hòa lợi ích của các nhóm chủ thể trong nội bộ công ty (gọi là quản trị nội bộ công ty) với mục tiêu cuối cùng hướng đến là hiệu quả kinh doanh và sự phát triển ổn định của công ty. Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế thì “quản trị công ty” là một loạt mối quan hệ giữa ban giám đốc, hội đồng quản trị, các cổ đông và các bên có quyền lợi liên quan khác trong một doanh nghiệp (OECD, 1999, 2004). Một số quan điểm khác cho rằng “Quản trị công ty hiểu theo nghĩa hẹp là quan hệ của một doanh nghiệp với các cổ đông, hoặc theo nghĩa rộng là quan hệ của doanh nghiệp với xã hội” (Financial Times, 1997), hay “Quản trị công ty là chủ đề mặc dù được định nghĩa không rõ ràng nhưng có thể coi như đó là tập hợp các đối tượng, mục tiêu và thể chế để đảm bảo điều tốt đẹp cho cổ 55 đông, nhân viên, khách hàng, chủ nợ và thúc đẩy danh tiếng, vị thế của nền kinh tế” (Maw, Alsbury, Craig-Cooper, & Lord Lane of , 1994). Trong phạm vi bài viết này, tác giả nghiên cứu về “tranh chấp quản trị nội bộ công ty” trên cơ sở hiểu “quản trị nội bộ công ty” là một nội dung hẹp thuộc “quản trị công ty” và được điều chỉnh bởi pháp luật doanh nghiệp hiện hành. Theo đó, “quản trị nội bộ công ty” là tổng thể những cách thức tổ chức và hoạt động của bộ máy quản lý công ty liên quan đến phân bổ quyền lực, điều hòa lợi ích của các nhóm người trong công ty, hướng đến mục đích vừa bảo đảm quyền lợi của các nhóm chủ thể, vừa đảm bảo lợi ích chung của công ty. “Nội bộ công ty” thường bao gồm các chủ thể: người sáng lập công ty, các thành viên hoặc cổ đông công ty, người đại diện theo pháp luật của công ty, người quản lý công ty (Chủ tịch Hội đồng quản trị, Chủ tịch Hội đồng thành viên, Giám đốc). Từ cách hiểu về “quản trị nội bộ công ty” và các chủ thể thuộc “nội bộ công ty” nêu trên, tác giả định nghĩa “tranh chấp quản trị nội bộ công ty” là những mâu thuẫn, bất đồng trong thực hiện quyền và nghĩa vụ giữa các chủ thể thuộc công ty với nhau liên quan đến chủ yếu đến các lợi ích kinh tế, quyền quyết định, quản lý công ty. Tác giả phân loại các tranh chấp điển hình trong quản trị nội bộ công ty dựa trên tiêu chí về chủ thể của tranh chấp như sau: (i) Tranh chấp giữa những người sáng lập công ty với nhau. Luật Doanh nghiệp 2014 xác định những người cùng ký tên vào bản Điều lệ công ty đầu tiên khi đăng ký thành lập doanh nghiệp tại Cơ quan đăng ký kinh doanh chính là “nhà sáng lập”. Hay hiểu chung nhất, họ người đầu tiên đặt nền móng “khai sinh” công ty. Biểu hiện chủ yếu của loại tranh chấp này là các nhà sáng lập thường tranh cãi xem “tôi hay anh là chủ công ty”, ai có quyền quyết định trong công ty và vấn đề phân chia lợi nhuận khi công ty kinh doanh có lãi. (ii) Tranh chấp giữa người sáng lập với các thành viên góp vốn khác, tác giả gọi chung đây là tranh chấp giữa các chủ sở hữu công ty. Theo Luật Doanh nghiệp 2014 thì những người góp vốn hợp lệ và hợp pháp vào công ty đều là các chủ sở hữu công ty, không phân biệt người đó là nhà sáng lập hay là người góp vốn sau khi doanh nghiệp đã đi vào hoạt động. Biểu hiện của loại tranh chấp này là sự bất đồng về quyền quản lý và quyết định trong công ty, khi mà người sáng lập thường nhầm tưởng rằng mình thành lập công ty nên mình có toàn quyền quyết định mọi vấn đề, từ đó ảnh hưởng đến quyền của những người góp vốn khác, phát sinh các khiếu nại hoặc khởi kiện liên quan. (iii) Tranh chấp giữa các chủ sở hữu công ty với người quản lý, điều hành công ty. Trong một số trường hợp, cơ cấu nhân sự và mô hình quản trị công ty cho thấy quyền quản lý, điều hành công ty và quyền sở hữu công ty có sự tách bạch rõ rệt, ví 56 dụ như trường hợp thuê người khác làm Giám đốc/Tổng giám đốc hoặc thành viên Hội đồng quản trị không phải là cổ đông công ty. Từ đó nảy sinh tình trạng những người quản lý, điều hành công ty nhằm mục đích phục vụ cho lợi ích cá nhân mình thay vì lợi ích của công ty và của chủ sở hữu. (iv) Tranh chấp giữa những người có chức danh quản lý công ty hoặc người đại diện công ty với nhau. Biểu hiện của loại tranh chấp này thường là mâu thuẫn về quyền quản lý, điều hành, quyết quyết định và giao kết hợp đồng; xung đột trong bổ nhiệm, miễn nhiệm hoặc bãi nhiệm các chức danh quản lý. 1.2. Vai trò của phòng ngừa tranh chấp quản trị nội bộ công ty đối với mục tiêu khởi nghiệp bền vững “Khởi nghiệp” là thuật ngữ chỉ về những công ty đang trong giai đoạn bắt đầu kinh doanh nói chung, nó thường được dùng với nghĩa hẹp để chỉ các công ty công nghệ trong giai đoạn lập nghiệp. Tại Việt Nam, quan điểm phổ biến nhất cho rằng, khởi nghiệp là sự bắt đầu của một nghề nghiệp và tạo nền tảng cho một sự nghiệp (Thu Hà, 2018). Theo Luật Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa, doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo là doanh nghiệp được thành lập để thực hiện ý tưởng trên cơ sở khai thác tài sản trí tuệ, công nghệ, mô hình kinh doanh mới và có khả năng tăng trưởng nhanh. Trong những năm gần đây, “khởi nghiệp” được tuyên truyền rộng rãi và phát triển thành một phong trào mạnh mẽ, được hưởng nhiều chính sách ưu đãi thiết thực từ phía Nhà nước, nhận hỗ trợ đầu tư từ các nhà đầu tư nên số lượng doanh nghiệp được thành lập mới tại Việt Nam thời gian qua tăng nhanh đáng kể. Theo Thống kê của Bộ Kế hoạch và Đầu tư, năm 2018, cả nước có 131.275 doanh nghiệp thành lập mới với số vốn đăng ký là 1.478.101 tỷ đồng, tăng 3,5% về số doanh nghiệp và tăng 14,1% về số vốn đăng ký. Đây là năm thứ tư liên tiếp có số lượng doanh nghiệp thành lập mới và số vốn đăng ký đạt cao nhất trong lịch sử (Bộ Kế hoạch và Đầu tư, 2018). Tuy nhiên, phần đông các sáng lập viên khi khởi nghiệp chỉ tập trung vào sự đột phá sáng tạo trong ý tưởng và tập trung nghiên cứu đổi mới về công nghệ nhưng lại rất lúng túng trong quản trị công ty, đặc biệt là quản trị nội bộ công ty. Cũng theo số liệu của Bộ Kế hoạch và Đầu tư, trong năm 2018, số doanh nghiệp tạm ngừng kinh doanh có thời hạn của cả nước là 27.126 doanh nghiệp, tăng 25,1% so với cùng kỳ năm 2017. Cả nước có 63.525 doanh nghiệp tạm ngừng hoạt động không đăng ký hoặc chờ giải thể, tăng 63,4% so với cùng kỳ năm trước; số doanh nghiệp hoàn tất thủ tục giải thể trong năm 2018 của cả nước là 16.314 doanh nghiệp, tăng 34,7% so với cùng kỳ năm 2017. Như vậy, trong năm 2018, tỉ lệ số doanh nghiệp tạm ngừng kinh doanh + chờ giải thể + đã xong thủ tục giải thể (106.965 DN) so với số lượng doanh nghiệp thành lập mới (131.275 DN) là 80%, tức là cứ 100 doanh nghiệp thành lập mới thì có 80 doanh nghiệp khác tạm ngừng hoặc chấm dứt kinh doanh (Bộ Kế hoạch và Đầu 57 tư, 2018). Theo (Văn Lộc, 2016), trong những năm trở lại đây, không ít công ty khởi nghiệp tại Việt Nam có “cuộc chia ly” giữa các đồng sáng lập, có những xung đột khi công ty bắt đầu trở thành doanh nghiệp lớn do năng lực quản trị nội bộ công ty không đáp ứng kịp với sự “tăng trưởng, đột phá”. Hiểu biết pháp lý về quản trị sẽ phần nào giảm bớt các thiệt hại và xây dựng công ty bền vững. Tạp chí Forbes có bài nghiên cứu thống kê 20 nguyên nhân khởi nghiệp thất bại và 7 trong số 20 nguyên nhân đó có liên quan đến yếu tố con người, quan hệ nội bộ công ty và văn hóa công ty. Trong đó, “đỗ vỡ công ty” đến từ những đổ vỡ nội bộ công ty như sự thiếu liên kết giữa những người sáng lập hoặc nhà đầu tư, sự thiếu thống nhất về quan điểm giữa người sáng lập và các nhà quản lý khác trong công ty. Cũng theo thống kê này, chỉ 2 trong số 20 nguyên nhân khởi nghiệp thất bại là đến từ yếu tố vốn (Denise, 2019). Theo (Trí Trung, 2017), quan hệ giữa người với người trong xã hội tự nó luôn tiềm ẩn những mâu thuẫn, bất đồng, xung đột. Bởi thế, tranh chấp là một hiện tượng phổ biến, có tính tất yếu khách quan. Trong quá trình cùng nhau tạo lập và vận hành một thực thể kinh doanh, việc tồn tại những bất đồng, xung đột giữa các thành viên công ty cũng không là ngoại lệ. Nền kinh tế thị trường với những tác động khắc nghiệt của các quy luật giá trị, quy luật cạnh tranh cùng với sự khác biệt về văn hóa, trình độ hiểu biết giữa các chủ thể càng khiến cho những xung đột, mâu thuẫn trở nên đa dạng với tính chất ngày càng phức tạp, ảnh hưởng trực tiếp đến quyền và lợi ích của các thành viên công ty và công ty, ảnh hưởng đến sự ổn định và phát triển kinh tế xã hội. Do vậy, nhận diện nguyên nhân và biện pháp phòng ngừa tranh chấp nội bộ công ty có ý nghĩa rất quan trọng nhằm hướng tới sự phát triển ổn định, bền vững của doanh nghiệp nói chung và công ty khởi nghiệp nói riêng, đồng thời sẽ có tác động tích cực đến sự phát triển nền kinh tế xã hội đất nước. 2. Một số nguyên nhân dẫn đến tranh chấp quản trị nội bộ công ty giai đoạn khởi nghiệp Theo khảo sát các vụ tranh chấp trong giai đoạn từ năm 2007 - 2017 của (Trí Trung, 2017), nguyên nhân dẫn đến tranh chấp trong quản trị nội bộ công ty nói chung được phân loại trên hai phương diện khách quan và chủ quan. Trong đó, ở mặt khách quan, các mâu thuẫn, bất đồng trong nội bộ công ty chủ yếu đến từ các nguyên nhân thuộc yếu tố pháp luật, văn hóa, tác động của những quy luật về giá trị, cạnh tranh. Các nguyên nhân chủ quan khiến nội bộ công ty mâu thuẫn là những yếu tố xuất phát từ bên trong, thể hiện ý chí của các thành viên nói riêng và các bên tranh chấp nói chung - đây được xem là nguyên nhân căn bản và chủ yếu dẫn đến các tranh chấp nội bộ công ty. Để các công ty chủ động phòng ngừa tranh chấp quản trị nội bộ, tác giả chỉ ra một số nguyên nhân chủ quan dẫn đến tranh chấp như sau: 58 2.1. Không nhận thức đúng tầm quan trọng của yếu tố pháp lý khi khởi nghiệp Môi trường pháp lý là yếu tố khách quan ảnh hưởng trực tiếp đến việc hình thành và khai thác kinh doanh của công ty. Quản trị nội bộ công ty nói chung chịu sự điều chỉnh của Luật Doanh nghiệp 2014 và mỗi công ty có quyền ban hành các quy chế quản trị nội bộ cho công ty mình, chủ yếu thể hiện tại Điều lệ công ty. Tuy nhiên các công ty mới được thành lập và các nhà sáng lập lại thường không quan tâm nhiều đến yếu tố pháp lý và tầm quan trọng của Điều lệ công ty đối với hoạt động của công ty. Một số vấn đề pháp lý quan trọng cần lưu ý khi bắt đầu khởi nghiệp nhưng thường không được sáng lập viên quan tâm đó là: - Không hiểu đúng về thời điểm công ty được thành lập và được pháp luật công nhận, dẫn đến nhầm lẫn về thời điểm xác lập tư cách thành viên công ty. Theo Luật Doanh nghiệp 2014, công ty chỉ được tiến hành kinh doanh, có tư cách pháp nhân và trở thành chủ thể độc lập trong các quan hệ pháp luật kể từ thời điểm công ty được cơ quan nhà nước cấp giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp. Trước thời điểm này, các chủ thể có thể đã thực hiện các thủ tục như góp vốn, thuê nhà xưởng, kho bãi, địa điểm kinh doanh tuy nhiên, việc thực hiện các thủ tục này không đồng nghĩa với việc họ đã là thành viên công ty hoặc được quyền kinh doanh. Trong thực tiễn, A, B, C, D cùng góp vốn theo đúng thỏa thuận với nhau nhằm mục đích thành lập công ty, họ cùng thống nhất chuyển vốn góp vào tài khoản của D và yên tâm rằng mình đã thành lập và là thành viên công ty. Nhưng thực ra vào thời điểm này công ty chưa hề tồn tại trên thực tế, phần vốn góp của họ vẫn chưa được chuyển giao qua tài khoản của công ty, tư cách thành viên của họ vẫn chưa phát sinh. (Ví dụ Xem thêm Bản án kinh doanh thương mại số 1851/2008/KDTMST ngày 14/11/2008) - Nhiều người sáng lập không quan tâm đến Điều lệ công ty trong khi Điều lệ công ty là văn bản quan trọng nhất và có hiệu lực trực tiếp đối với một công ty. Các nhà sáng lập thường lại suy nghĩ rằng Điều lệ công ty chỉ là một thủ tục hành chính cần phải có khi thành lập công ty, nên họ thường sử dụng các Điều lệ công ty mẫu có sẵn tải trên mạng, thay đổi thông tin công ty sau đó nộp cho Cơ quan đăng ký kinh doanh để hợp thức hóa hồ sơ đăng ký thành lập doanh nghiệp mà không biết rằng chính những nội dung trong Điều lệ sau này sẽ có thể ảnh hưởng nhiều đến quyền và nghĩa vụ của họ. Ví dụ trường hợp một công ty trách nhiệm hữu hạn được thành lập với 3 thành viên, trong đó có một thành viên sở hữu 65% vốn điều lệ trong công ty. Nếu các thành viên này không có thỏa thuận nào khác về điều kiện tiến hành cuộc họp Hội đồng thành viên hợp lệ và điều kiện biểu quyết thông qua các quyết định của công ty trong Điều lệ công ty thì gần như quyền quyết định mọi vấn đề trong công ty này thuộc về thành viên nắm giữ 65% (vì Khoản 1 Điều 59 Luật Doanh nghiệp 2014 quy định cuộc họp Hội đồng thành viên được tiến hành hợp lệ khi có số thành viên dự họp sở hữu ít nhất 65% vốn điều lệ. Khoản 3 Điều 60 Luật Doanh nghiệp 2014 quy 59 định trừ các vấn đề đặc biệt quan trọng thì các vấn đề còn lại sẽ được thông qua nếu có số phiếu đại diện ít nhất 65% tổng số vốn góp của các thành viên dự họp tán thành). 2.2. Nhầm lẫn giữa tư cách sáng lập viên và chủ sở hữu công ty Các cá nhân, tổ chức khi thực hiện góp vốn hợp lệ và hợp pháp theo quy định pháp luật thì sẽ trở thành đồng chủ sở hữu công ty. Ban đầu, công ty khởi nghiệp thường được thành lập bởi một hoặc một số ít nhà sáng lập bằng cách cùng nhau góp vốn và ý tưởng kinh doanh, sức lao động. Sau khi hoàn tất thủ tục thành lập theo quy định, những nhà sáng lập này cùng được gọi là chủ sở hữu công ty. Nếu trong quá trình công ty hoạt động có thêm các tổ chức, cá nhân khác góp vốn thì những chủ thể này cũng được gọi là “chủ sở hữu công ty”. Như vậy, nhà sáng lập hay những chủ thể góp vốn sau khi công ty đã hoạt động đều được gọi chung là các đồng chủ sở hữu, quyền và lợi ích của họ hầu như sẽ được điều chỉnh bởi cùng chung các quy định pháp luật, cùng có quyền kinh tế và nghĩa vụ tài chính tương ứng với tỉ lệ phần vốn góp của họ trong công ty. Tuy vậy, những nhà sáng lập thường cho rằng mình có “công lớn” trong việc thành lập và cho rằng “công ty là của mình”, mình có toàn quyền quyết định các vấn đề của công ty. Ngược lại các thành viên khác trong công ty thì cho rằng mình đã bỏ vốn đầu tư vào công ty và do vậy, họ cũng đòi hỏi có quyền quyết định cao trong công ty. 2.3. Không xác định rõ tỉ lệ phần vốn góp, tỉ lệ sở hữu cổ phần trong công ty ngay tại thời điểm thành lập Luật Doanh nghiệp 2014 quy định vốn điều lệ trong công ty là tổng giá trị tài sản do các thành viên đã góp hoặc cam kết góp khi thành lập công ty trách nhiệm hữu hạn; là tổng giá trị mệnh giá cổ phần đã bán hoặc đã được đăng ký mua khi thành lập công ty cổ phần (Khoản 29 Điều 4). Vốn điều lệ là yếu tố quan trọng và là căn cứ để xác định mức độ hưởng quyền cũng như thực hiện nghĩa vụ của thành viên, cổ đông công ty, ví dụ như quyền biểu quyết, quyền được phân chia lợi nhuận, quyền được phân chia tài sản của doanh nghiệp khi giải thể, phá sản. Trên thực tế, để có vốn hoạt động kinh doanh, các nhà sáng lập có thể thực hiện các phương án hùn hạp vốn khác nhau, mỗi phương án hùn hạp hoặc tìm kiếm vốn sẽ đưa đến hệ quả pháp lý khác nhau đối với công ty, đối với các sáng lập viên và có thể ảnh hưởng đến các tổ chức, cá nhân khác. Ở phương án góp vốn thứ nhất, các sáng lập viên cùng nhau góp tài sản để có vốn triển khai ý tưởng kinh doanh. Tỉ lệ góp vốn có thể bằng nhau hoặc không bằng nhau, dẫn đến tỉ lệ sở hữu công ty cũng khác nhau. Các sáng lập viên cùng nhau thực hiện việc góp hoặc cam kết góp vốn bằng loại tài sản hợp pháp và chuyển nhượng tài sản đó cho công ty theo đúng thời hạn, thủ tục luật định để hình thành nên nguồn tài sản độc lập cho công ty. Giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp của công ty TNHH 60 sẽ ghi nhận tên những thành viên góp vốn. Điều lệ công ty phải ghi nhận rõ phần vốn góp và giá trị phần vốn góp của các thành viên công ty TNHH; số cổ phần, loại cổ phần, mệnh giá cổ phần từng loại của cổ đông sáng lập công ty CP. Khi đã trở thành thành viên, cổ đông của công ty, các sáng lập viên có các quyền và nghĩa vụ theo quy định của Luật Doanh nghiệp và Điều lệ công ty. Diễn biến nêu trên là đúng theo trình tự và “kịch bản” của Luật Doanh nghiệp. Tuy nhiên, nếu xảy ra các sự kiện như: (1.i) các sáng lập viên không thực hiện góp vốn đúng thời hạn và đúng loại tài sản đã cam kết góp; (1.ii) việc góp vốn không được thực hiện đúng thủ tục (không có biên bản bàn giao tài sản, tài sản không được chuyển quyền sở hữu, quyền sử dụng hợp pháp); (1.iii) tài sản sử dụng để góp vốn không phải là tài sản “chính chủ”; (1.iv) định giá tài sản cao hơn giá trị thực tế tại thời điểm góp vốn để “nâng khống” vốn điều lệ thì (2.i) tư cách thành viên công ty có thể không còn; (2.ii) vốn điều lệ công ty thay đổi; (2.iii) tỉ lệ phần vốn góp của thành viên, cổ đông công ty sẽ thay đổi; (2.iv) quyền và nghĩa vụ của thành viên, cổ đông cũng thay đổi. Nhưng nhiều công ty khởi nghiệp và sáng lập viên không nhận thức đầy đủ về tầm quan trọng của việc xác lập tư cách thành viên, cổ đông và xác định tỉ lệ sở hữu phần vốn của công ty từ đó lơ là hoặc cố tình làm trái mà không lường được hậu quả, để xảy ra các sự kiện ở cấp 1, dẫn đến xảy ra hậu quả ở cấp 2 đã nêu trên. Trên thực tế còn có nhiều trường hợp góp vốn nhưng không có bằng chứng chứng minh có việc góp vốn trên thực tế (ví dụ như không có biên bản góp vốn) thì tình huống góp tiền làm ăn chung sau đó vừa không có tư cách thành viên công ty, vừa không thu hồi được vốn là điều hoàn toàn có thể xảy ra. Phương án góp vốn thứ hai, trong đó vốn chỉ do một hoặc một số ít sáng lập viên bỏ ra, còn những sáng lập viên còn lại chỉ bỏ công sức hoặc ý tưởng. Theo (Văn Lộc, 2016), trên thực tế đã có trường hợp các sáng lập viên quyết định không hợp tác nữa và mỗi người tự giữ những tài sản của mình, người nào nắm website thì dùng website, người nắm nhân sự thì kéo nhân sự thực hiện dự án mới. Điều 35 Luật Doanh nghiệp 2014 quy định các bên có thể góp vốn bằng Đồng Việt Nam, ngoại tệ tự do chuyển đổi, vàng, giá trị quyền sử dụng đất, giá trị quyền sở hữu trí tuệ, công nghệ, bí quyết kỹ thuật, các tài sản khác có thể định giá được bằng Đồng Việt Nam. Như vậy, Luật Doanh nghiệp 2014 không có quy định góp vốn bằng công sức lao động hoặc ý tưởng kinh doanh nhưng trên thực tế, chuyện này không hiếm và pháp luật không cấm. Mặc dù vậy, rủi ro có thể xảy ra nếu các sáng lập viên góp vốn bằng công sức lao động hoặc ý tưởng kinh doanh nhưng lại không có thỏa thuận rõ ràng về việc góp vốn và xác định tỉ lệ phần vốn góp khi sáng lập viên đóng góp bằng những nguồn lực khác ngoài tài sản, từ đó không xác định được tỉ lệ phần vốn góp, tỉ lệ sở hữu cổ phần của thành viên, cổ đông trong công ty. Sự mập mờ về tỉ lệ 61 vốn góp và tư cách thành viên, cổ đông công ty đều có thể trở thành nguyên nhân cho những cuộc chia ly trong nội bộ công ty. Phương án tìm kiếm vốn phổ biến thứ ba đó là huy động hoặc vay vốn của các cá nhân khác như người thân, bạn bè. Diễn biến tiêu cực và đầy rủi ro khi thực hiện phương án này đó là người cho vay tiền tưởng rằng việc mình cho vay đồng nghĩa với việc mình là thành viên, là cổ đông công ty nên có quyền tham gia quản lý và điều hành công ty, khi công ty kinh doanh có lãi thì yêu cầu được phân chia lợi nhuận. Người đi vay tiền thành lập công ty thì quả quyết cho rằng tiền vay thì chỉ trả lãi (nếu có thỏa thuận lãi vay) chứ không chịu phân chia theo tỉ lệ từ nguồn lợi nhuận. Theo (Mai Phương & Hải Linh, 2018), để tiết kiệm chi phí và thêm phần yên tâm, trong giai đoạn đầu, nhà sáng lập thường vay tiền người thân, bạn bè, không tuyển dụng lao động ngoài mà cũng nhờ người thân, bạn bè giúp đỡ. Những tưởng rằng với mô hình hoạt động được xây dựng bằng cả niềm tin và tình thân sẽ ngày một vững bền, nhưng chính sự không phân tách rõ ràng giữa quan hệ thân thuộc và quan hệ kinh doanh đã dẫn đến không ít những lục đục trong nội bộ doanh nghiệp, tiềm ẩn những nguy cơ “khai tử” công ty. 2.4. Không phân định rõ giữa chủ sở hữu công ty, người điều hành công ty và người đại diện theo pháp luật của công ty Khi công ty phát triển và mở rộng quy mô kinh doanh thì vấn đề về quản trị doanh nghiệp bắt đầu cần được quan tâm hơn và việc phân chia quyền lực trong công ty cần phải được thể hiện rõ ràng, minh thị, vì vốn kinh doanh chủ yếu do chủ sở hữu công ty đầu tư, nhưng người sử dụng vốn để kinh doanh lại là người điều hành công ty, người có quyền xác lập giao dịch nhân danh công ty và chịu trách nhiệm về hoạt động của công ty lại là người đại diện theo pháp luật. Quyền điều hành và quyền đại diện theo pháp luật trong nhiều trường hợp không cùng thuộc về một người, nhưng họ đều có trách nhiệm thực hiện các quyền và nghĩa vụ một cách trung thực, cẩn trọng và có lợi nhất cho công ty, mang lại lợi nhuận như kỳ vọng cho các chủ sở hữu. Do đó, việc không phân định rõ về chủ sở hữu công ty, người điều hành công ty và người đại diện theo pháp luật của công ty cũng như thẩm quyền của những người này rất dễ dẫn đến tranh chấp nội bộ công ty, biểu hiện cụ thể như sau: Thứ nhất, các sáng lập viên nếu không tìm hiểu hoặc được tư vấn kỹ về vấn đề pháp lý liên quan đến người đại diện theo pháp luật của công ty thì thường hay nhầm tưởng mình là người thành lập công ty, hoặc mình là người góp nhiều vốn nhất, hoặc mình là giám đốc điều hành nên đương nhiên có quyền thực hiện mọi giao dịch của công ty. Tuy nhiên, căn cứ Bộ luật Dân sự 2015 và Luật Doanh nghiệp 2014 chỉ có người đại diện theo pháp luật của doanh nghiệp hoặc người được người đại diện 62 theo pháp luật ủy quyền mới có quyền thực hiện các giao dịch vì mục đích và lợi ích của công ty. Giao dịch không do người đại diện theo pháp luật hoặc không được người đại diện theo pháp luật ủy quyền thực hiện thì có nguy cơ cao bị tuyên bố vô hiệu, dù cho người thực hiện giao dịch là người thành lập công ty hay nắm phần vốn góp lớn trong công ty. Thứ hai, không phân định rõ thẩm quyền của những người cùng là đại diện theo pháp luật của công ty. Theo Điều 13 Luật Doanh nghiệp 2014, quy định Công ty TNHH và công ty cổ phần có thể có nhiều người đại diện theo pháp luật. Điều lệ công ty phải quy định rõ chức danh, thẩm quyền, phạm vi đại diện của những người đại diện theo pháp luật. Trên thực tế, người đại diện theo pháp luật của công ty TNHH thường là Chủ tịch Hội đồng thành viên hoặc/và Giám đốc/Tổng giám đốc công ty; người đại diện theo pháp luật của công ty cổ phần là Chủ tịch Hội đồng quản trị hoặc/và Giám đốc/Tổng giám đốc công ty. Theo (Thanh Đức, 2017), công ty có nhiều người đại diện theo pháp luật sẽ mang đến nhiều thuận lợi cho công ty nhưng cũng dẫn đến nhiều rủi ro vì phải kiểm soát nhiều người có thẩm quyền giao dịch để bảo đảm thực hiện đúng thẩm quyền, tránh sự chồng chéo, mâu thuẫn phức tạp bên trong và khiếu kiện từ bên ngoài công ty. Nếu không thật sự cần thiết thì các công ty cần cân nhắc khi lựa chọn phương án nhiều người đại diện theo pháp luật. Thứ ba, sự thiếu rõ ràng về quyền điều hành của Giám đốc hoặc Tổng giám đốc, nhầm lẫn quyền điều hành và quyền thực hiện giao dịch nhân danh công ty. Theo (Thanh Đức, 2017), mặc dù Giám đốc hoặc Tổng giám đốc là người có vai trò trung tâm điều hành kinh doanh của doanh nghiệp, nhưng trên thực tế ít khi được giao giữ vai trò người đại diện theo pháp luật nếu như không đồng thời là người sở hữu vốn đáng kể trong công ty. Do đó, những giao dịch do Giám đốc công ty ký kết có khả năng sẽ bị tuyên bố vô hiệu nếu vị Giám đốc này không phải là người đại diện theo pháp luật hoặc không được người đại diện theo pháp luật ủy quyền. Thứ tư, tranh chấp nội bộ phát sinh do bầu, bổ nhiễm, miễn nhiệm các chức danh trong công ty một cách bừa bãi, không có cơ sở pháp lý. Tình trạng này xảy ra khi “cơm chẳng lành, canh chẳng ngọt”, nhận thấy khó có thể hợp tác với nhau hoặc xảy ra xung đột lợi ích, các chủ sở hữu công ty “bỗng nhiên” tiến hành bầu người đại diện theo pháp luật mới, Giám đốc mới, miễn nhiệm và loại bỏ người cũ ra khỏi công ty. Hay người đại diện theo pháp luật - đồng thời là Chủ tịch Hội đồng thành viên, chủ tịch Hội đồng quản trị, Hội đồng quản trị công ty sử dụng “quyền nhân danh công ty” của mình để “phế truất” Giám đốc mà không nắm rõ mình có quyền bầu, bổ nhiệm, miễn nhiệm chức danh đó hay không. Vấn đề này hiện nay đang xảy ra rất phổ biến ở cả những các công ty lớn, như trường hợp Công ty cổ phần văn 63 hóa Phương Nam, Công ty cổ phần May Sài Gòn 3 (Hội đồng quản trị bãi nhiệm Giám đốc kiêm người đại diện theo pháp luật của công ty, trong khi đó quyền bãi nhiệm người đại diện theo pháp luật thuộc về Đại hội đồng cổ đông) hoặc Công ty cổ phần tập đoàn Trung Nguyên (Chủ tịch Hội đồng quản trị bãi nhiệm thành viên Hội đồng quản trị kiêm Phó giám đốc công ty trong khi đó Điều 135, Điều 156 Luật Doanh nghiệp 2014 quy định Đại hội đồng cổ đông mới có quyền bãi nhiệm thành viên Hội đồng quản trị). Do vậy công ty khởi nghiệp và người quản lý công ty phải đặc biệt lưu ý vấn đề này để tránh những vụ kiện tụng ảnh hưởng bản thân cũng như đến uy tín của công ty. 3. Biện pháp pháp lý nhằm phòng ngừa tranh chấp nội bộ công ty để khởi nghiệp bền vững 3.1. Lựa chọn loại hình doanh nghiệp phù hợp Để bắt đầu kinh doanh, các sáng lập viên cần lựa chọn một loại hình công ty phù hợp với các nhu cầu và điều kiện của bản thân để đăng ký thành lập, đó có thể là công ty TNHH, công ty cổ phần, công ty hợp danh hoặc lựa chọn loại hình doanh nghiệp tư nhân. Việc lựa chọn loại hình doanh nghiệp để bắt đầu kinh doanh rất quan trọng vì điều này sẽ ảnh hưởng lớn đến khả năng nắm quyền quản lý, quyền quyết định của sáng lập viên; cơ cấu tổ chức, quản trị nội bộ doanh nghiệp; khả năng huy động vốn; chuyển nhượng vốn hay bán doanh nghiệp. Tại thời điểm kinh doanh ban đầu, khi mô hình kinh doanh còn nhỏ, cần tiết kiệm chi phí và nhà sáng lập có nhu cầu quản lý hoàn toàn công việc kinh doanh của doanh nghiệp thì họ có thể thành lập doanh nghiệp tư nhân hoặc công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên (nếu chỉ có một nhà sáng lập) hoặc công ty trách nhiệm hữu hạn hai thành viên trở lên (nếu có từ hai nhà sáng lập trở lên). Khi doanh nghiệp phát triển và cần mở rộng hoạt động kinh doanh, nhà sáng lập có thể mời thêm số ít tổ chức hoặc cá nhân khác thân quen với mình để góp thêm vốn và tiếp thu kinh nghiệm kinh doanh từ các tổ chức hoặc cá nhân mới góp vốn này. Tuy vậy, quyền quản lý công ty vẫn cần được bảo đảm nằm trong một nhóm ít thành viên và loại hình công ty trách nhiệm hữu hạn hai thành viên trở lên là loại hình doanh nghiệp phù hợp. Khi công ty ngày càng phát triển và có nhu cầu huy động vốn thông qua việc phát hành chứng khoán thì công ty trách nhiệm hữu hạn có thể được chuyển đổi thành công ty cổ phần và trở thành công ty đại chúng là bước phát triển cuối cùng của doanh nghiệp khi đã phát triển tới một quy mô nhất định (Nhật Quang, 2016). Đây là xu hướng phát triển chung của các công ty từ giai đoạn khởi nghiệp đến giai đoạn tăng trưởng và ổn định. Quy trình phát triển nêu trên giúp các công ty khởi nghiệp và nhà sáng lập làm quen với quản trị nội bộ công ty, hiểu được bản chất 64 các mối quan hệ trong công ty của mình và xây dựng phương án quản trị nội bộ công ty phù hợp với văn hóa và định hướng phát triển của mình. 3.2. Xây dựng Điều lệ công ty chặt chẽ, xác định rõ vốn điều lệ và tỉ lệ sở hữu công ty của các thành viên, cổ đông công ty ngay từ thời điểm thành lập công ty Với phạm vi điều chỉnh về vấn đề thành lập, tổ chức quản lý, tổ chức lại, giải thể và các hoạt động có liên quan của doanh nghiệp, pháp luật về doanh nghiệp, đặc biệt là Luật Doanh nghiệp hiện hành (2014) là một hệ thống các thiết chế, mô hình quản trị, quy định về quản trị nội bộ doanh nghiệp nhằm đề phòng tranh chấp cũng như đưa ra biện pháp xử lý mối quan hệ phức tạp giữa nhiều bên trong nội bộ doanh nghiệp. Trên cơ sở quy định pháp luật, các công ty tự xây dựng Điều lệ công ty để áp dụng riêng trong nội bộ công ty mình cho phù hợp với đặc thù ngành nghề, văn hóa doanh nghiệp và quan điểm quản trị khác nhau. Điều lệ công ty là tài liệu bắt buộc phải có khi đăng ký thành lập công ty tại Cơ quan đăng ký kinh doanh, là tài liệu nội bộ của công ty, trực tiếp quy định và điều chỉnh việc thành lập, quản lý, cơ cấu tổ chức, hoạt động, tổ chức lại và giải thể công ty. Điều lệ công ty hợp pháp và hợp lệ sẽ có giá trị pháp lý đối với công ty và ràng buộc thành viên, cổ đông công ty, trong nhiều trường hợp, Điều lệ công ty còn có giá trị pháp lý với bên thứ ba (đối tác kinh doanh, chủ nợ). Do chưa hiểu bản chất và vai trò của Điều lệ công ty nên khi khởi nghiệp, các nhà sáng lập không chuẩn bị hoặc chuẩn bị sơ sài, sao chép Điều lệ mẫu có sẵn để áp dụng cho công ty mình. Theo Điều 25 Luật Doanh nghiệp 2014, Điều lệ công ty phải có 13 nội dung bắt buộc, ngoài ra công ty có thể quy định thêm những nội dung khác nhưng không được trái quy định của pháp luật doanh nghiệp. Những điểm quan trọng mà thành viên, cổ đông sáng lập cần bàn bạc, thống nhất và được tư vấn kỹ khi soạn thảo Điều lệ công ty đó là: - Lựa chọn người đại diện theo pháp luật của công ty, quy định rõ số lượng người đại diện, thẩm quyền và phạm vi đại diện của mỗi người để tránh tranh chấp và xung đột. - Nội dung về “vốn điều lệ, tỉ lệ phần vốn góp, tổng số cổ phần, loại cổ phần và mệnh giá từng loại cổ phần” vì nó là căn cứ pháp lý xác lập tư cách thành viên, cổ đông, phần vốn góp hay tỉ lệ sở hữu cổ phần của cổ đồng, là cơ sở xác định quyền và nghĩa vụ của thành viên, cổ đông. - Quyền và nghĩa vụ cụ thể của thành viên, cổ đông; thể thức và tỉ lệ thông qua các quyết định của công ty; các trường hợp công ty mua lại phần vốn góp của thành viên hoặc cổ phần của cổ đồng; nguyên tắc phân chia lợi nhuận sau thuế và xử lý lỗ trong kinh doanh; thể thức sửa đổi hoặc bổ sung điều lệ công ty; giải thể và thanh lý tài sản công ty; cơ chế giải quyết tranh chấp nội bộ trong Điều lệ công ty; tiêu chuẩn 65 và nghĩa vụ của người quản lý công ty. Đây là những nội dung Luật Doanh nghiệp 2014 quy định theo hướng mở, các công ty có thể tự chủ động quy định khác (nhưng không trái) luật. Như ví dụ đã nêu về trường hợp một công ty trách nhiệm hữu hạn được thành lập với 3 thành viên, trong đó có một thành viên sở hữu 65% vốn điều lệ trong công ty thì để hạn chế quyền của thành viên sở hữu 65% vốn điều lệ, các thành viên cần cùng nhau thỏa thuận thay đổi điều kiện họp hợp lệ và biểu quyết thông qua các quyết định công ty theo hướng cao hơn tỉ lệ luật định và ghi nhận vào Điều lệ công ty. - Điều lệ công ty có thể ghi nhận thêm cơ chế tăng quyền (ví dụ tăng quyền biểu quyết bằng phát hành cổ phần ưu đãi biểu quyết) và ràng buộc nghĩa vụ của nhà sáng lập để đảm bảo nhà sáng lập sẽ gắn bó cũng như điều hành công ty theo chiến lược và phương án kinh doanh đã định, tránh trường hợp sáng lập viên “đem con bỏ chợ”. 3.3. Thiết lập thỏa thuận giữa các sáng lập viên Ngoài Điều lệ công ty, sáng lập viên (hoặc một số thành viên, cổ đông công ty) có thể ký kết một hoặc một số thỏa thuận riêng để thống nhất về các vấn đề có liên quan đến việc quản lý công ty cũng như bảo vệ quyền lợi của họ để đảm bảo rằng công ty sẽ hoạt động theo đúng chí hướng, mục tiêu, ý tưởng kinh doanh chung đã được các sáng lập viên cùng xác định trước đó. Thỏa thuận này thường được gọi bằng những cái tên như “thoả thuận góp vốn”, “thỏa thuận hợp tác”, “thỏa thuận thành viên”, “thỏa thuận cổ đông sáng lập”. Thỏa thuận sáng lập viên thường được sử dụng trong giai đoạn tiền khởi nghiệp, là giai đoạn các sáng lập viên cùng bàn bạc, thống nhất các vấn đề quan trọng để chuẩn bị cho việc thực hiện dự án khởi nghiệp. Bản thỏa thuận giữa các sáng lập viên có thể chính là các điều khoản vạch ra luật chơi trong quản trị nội bộ công ty hoặc bao gồm điều khoản về tài sản, công sức đóng góp, phân công công việc, quyền quyết định, các cam kết, quyền và nghĩa vụ của từng bên, quyền sở hữu tài sản, phân chia lợi nhuận và cả việc thoái vốn hoặc chấm dứt hợp tác. Thỏa thuận sáng lập viên có thể được dùng là nền tảng để đưa vào điều lệ công ty khi các nhà sáng lập thành lập doanh nghiệp hoặc vẫn có giá trị ràng buộc đối với riêng các bên tham gia thỏa thuận dù công ty đã đi vào hoạt động và có Điều lệ công ty (Văn Lộc, 2016). Trên thực tế, có nhiều trường hợp dù công ty đã hoạt động ổn định nhưng vẫn tồn tại các thỏa thuận ngầm giữa các thành viên, cổ đông bởi mặc dù có nhiều nội dung có thể được thỏa thuận trong Điều lệ công ty nhưng có nhiều trường hợp mà vì một lý do nào khác, việc quy định trong Điêu lệ công ty là không phù hợp (Nhật Quang, 2016). Thỏa thuận sáng lập viên một cách rõ ràng, minh thị bằng hình thức văn bản có ý nghĩa quan trọng và tránh những tranh chấp/hoặc tạo cơ sở để giải quyết các tranh chấp điển hình sau: 66 - Tranh chấp về lợi ích vật chất của những người đồng sáng lập. Quyền lợi này bao gồm mức lương, thưởng, phân chia lợi nhuận, cổ tức và cả nguyên tắc xác định giá trị của việc đóng góp công sức của các sáng lập viên đối với công ty trước và sau khi thành lập. Theo (Tuấn Anh P. , 2017), việc xác định công sức cần được xác định bằng thời gian hay bằng hiệu quả công việc cụ thể, thước đo nào cho vấn đề này là vô cùng cần thiết khi thiết lập thỏa thuận. Những điều trên nếu được làm rõ sẽ tạo nên một hệ thống quản lý công việc hiệu quả giúp startup hoạt động suôn sẻ hơn. - Tranh chấp về quyền đối với ý tưởng hoặc tài sản sở hữu trí tuệ và vấn đề bảo mật thông tin đối với dự án. Cũng theo (Tuấn Anh P. , 2017), Trong một công ty khởi nghiệp sẽ tồn tại những sản phẩm trí tuệ được tạo ra trước hoặc trong khi công ty vận hành. Có những sản phẩm do mỗi người sáng lập tạo ra, cũng có những sản phẩm do tập thể tạo ra. Khi một thành viên sáng lập rời đi, tranh chấp thường xảy ra. Vì vậy, để hạn chế những bất đồng, mẫu thuẫn không đáng có, thỏa thuận sáng lập viên cần có điều khoản nhằm xác định rõ sản phẩm trí tuệ nào thuộc về công ty hay của cá nhân thành viên sáng lập những quyền sử dụng có liên quan. - Tranh chấp về việc người sáng lập không gắn bó đến cùng với dự án. Việc các bên đã thỏa thuận cùng tham gia dự án sẽ là cơ sở pháp lý ràng buộc họ có trách nhiệm đến cùng với dự án. Trong trường hợp dự án chưa hoàn thành hoặc chưa hết thời gian thỏa thuận mà một trong các bên sáng lập vi phạm nghĩa vụ gắn bó với dự án thì rất có thể sẽ phải chịu trách nhiệm bồi thường hoặc chịu phạt do vi phạm thỏa thuận. Kết luận Các lợi ích kinh tế và quyền lực thường khiến các bên trong quan hệ nội bộ doanh nghiệp xảy ra mâu thuẫn, xung đột. Công ty khởi nghiệp với đặc trưng là được thành lập bởi đa phần là những người trẻ, đam mê sáng tạo, chú trọng tăng trưởng và chưa có kinh nghiệm quản trị nội bộ. Nhận diện tranh chấp, tìm hiểu nguyên nhân và xây dựng giải pháp phòng ngừa tranh chấp nội bộ công ty dưới góc độ pháp lý sẽ giúp các nhà sáng lập và cộng sự cùng đi đường dài với nhau một cách bền vững hơn. Khi chẳng may có tranh chấp nội bộ xảy ra, các bên cũng cần xem xét lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp phù hợp như thương lượng hoặc hòa giải để giảm chi phí, bảo vệ bí mật kinh doanh và tránh ảnh hưởng uy tín công ty. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Bộ Kế hoạch và Đầu tư. (28/12/2018). Tình hình đăng ký doanh nghiệp tháng 12 và năm 2018. Truy cập ngày 6/9/2019, từ Cổng thông tin quốc gia về Đăng ký kinh doanh: https://dangkykinhdoanh.gov.vn/vn/tin-tuc/597/4897/tinh-hinh- dang-ky-doanh-nghiep-thang-12-va-nam-2018.aspx 67 2. Denise, Lee Yonh. (5/1/2019). Why Startups Fail? Truy cập ngày 31/7/2019, từ Forbes Journal: https://www.forbes.com/sites/deniselyohn/2019/05/01/why- start-ups-fail/#44243e4028a5 3. Lê Mai Phương, Lê Hải Linh. (22/10/2018). Startup Việt với vấn đề pháp lý: Thái độ quyết định kết quả. Truy cập ngày 5/8/2019, từ Tia sáng: Thai-do-quyet-dinh-ket-qua--12909 4. Maw, N., Alsbury, A., Craig-Cooper, M., & Lord Lane of , H. (1994). Maw on Corporate Governance. Aldershot: Dartmouth. 5. Nguyễn Thị Thu Hà. (29/7/2018). Bàn về hoạt động khởi nghiệp ở Việt Nam. Truy cập ngày 31/7/2019, từ Tạp chí Tài chính: chinh-kinh-doanh/ban-ve-hoat-dong-khoi-nghiep-o-viet-nam-142026.html 6. Nguyễn Văn Lộc. (3/12/2016). Từ quản trị Startup đến quản trị công ty: Cần hiểu biết những luật lệ gì? Truy cập 6/8/2019, từ Đầu tư online: https://baodautu.vn/tu-quan-tri-start-up-den-quan-tri-cong-ty-can-hieu-biet- nhung-luat-le-gi-d55497.html 7. Nhâm Phong Tuân, Nguyễn Anh Tuấn. (2013). Quản trị công ty - Vấn đề đại diện của các công ty đại chúng tại Việt Nam. Tạp chí Khoa học Đại học quốc gia Hà Nội . 8. Phạm Tuấn Anh. (20/4/2016). Quản lý nội bộ doanh nghiệp, yếu tố quyết định sự thành công . Truy cập ngày 31/7/2019, từ Luật sư Phạm Anh Tuấn: https://luatsuphamtuananh.com/luat-su-doanh-nghiep/quan-ly-noi-bo-doanh- nghiep--yeu-to-quyet-dinh-su-thanh-cong----/ 9. Phan Tuấn Anh. (12/7/2017). Câu chuyện giữa những người đồng sáng lập. Truy cập ngày 9/8/2019, từ Pháp lý cho khởi nghiệp: https://medium.com/phap- ly-cho-khoi-nghiep/c%C3%A2u-chuy%E1%BB%87n-gi%E1%BB%AFa- nh%E1%BB%AFng-ng%C6%B0%E1%BB%9Di-%C4%91%E1%BB%93ng- s%C3%A1ng-l%E1%BA%ADp-p-6-a6dae9087658 10. Quốc hội (2014), Luật Doanh nghiệp. 11. Trương Nhật Quang. (2016). Pháp luật về doanh nghiệp - Các vấn đề pháp lý cơ bản. Hồ Chí Minh: Dân trí. 12. Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế. (1999, 2004). Các nguyên tắc quản trị công ty của OECD. Pari: OECD. 13. Trần Trí Trung, (2017). Nhận diện tranh chấp giữa các thành viên, giữa thành viên với công ty theo pháp luật Việt Nam hiện nay. Luật học, 88. 68 14. Trương Thanh Đức. (2017). Luận giải về Luật Doanh nghiệp 2014. Hà Nội: Nhà xuất bản Chính trị quốc gia sự thật.