Tiểu luận Chế định trách nhiệm dân sự trong pháp luật phong kiến Việt Nam

tiÓu luËn ChÕ ®Þnh tr¸ch nhiÖm d©n sù trong ph¸p luËt phong kiÕn ViÖt Nam Bé Quèc triÒu h×nh luËt lµ sù kÕt tinh vµ ®Ønh cao cña nh÷ng thµnh tùu lËp ph¸p thÕ kû XV-XVIII, lµ bé luËt tiªu biÓu nhÊt trong lÞch sö ph¸p luËt phong kiÕn ViÖt Nam. Bé Hoµng ViÖt LuËt lÖ gåm 398 ®iÒu, chia thµnh 22 quyÓn. C¸ch thøc ph©n chia c¸c quyÓn, môc c¨n cø vµo thÈm quyÒn chøc n¨ng cña Lôc bé. CÊu tróc nµy gÇn gièng bé §¹i Thanh LuËt lÖ. So víi Quèc triÒu h×nh luËt triÒu Lª, Hoµng ViÖt LuËt lÖ mang tÝnh kh¸i qu¸t cao h¬n, ViÖc chia quyÓn ®· b­íc ®Çu cã sù ph©n ngµnh, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸ tr×nh ¸p dông ph¸p luËt. C¸c chÕ ®Þnh vÒ tr¸ch nhiÖm d©n sù ph¸p luËt thêi Lª (Quèc triÒu H×nh luËt) vµ ph¸p luËt thêi nhµ NguyÔn (Hoµng ViÖt luËt lÖ) ®­îc quy ®Þnh s¬ sµi vµ t¶n m¹n. C¸c quy ®Þnh nµy kh«ng ph©n biÖt râ tr¸ch nhiÖm d©n sù vµ tr¸ch nhiÖm h×nh sù. ChÕ tµi h×nh sù ®­îc quy ®Þnh tr­íc hÕt nh»m trõng ph¹t kÎ nµo ®· x©m ph¹m vµo tµi s¶n hoÆc nh©n th©n cña ng­êi kh¸c, ngoµi h×nh ph¹t kÎ ph¹m téi cßn ph¶i båi th­êng cho n¹n nh©n vÒ thiÖt h¹i x¶y ra. Së dÜ cã sù ph©n biÖt râ gi÷a h×nh luËt vµ d©n luËt trong Quèc triÒu H×nh luËt vµ Hoµng ViÖt luËt lÖ, tr­íc hÕt nã ®­îc ban hµnh lµ nh»m phôc vô cho quyÒn lîi cña giai cÊp thèng trÞ, ®Ó duy tr× vµ b¶o vÖ sù tån t¹i cña nÒn qu©n chñ, kh«ng chó träng vµo viÖc quy ®Þnh viÖc b¶o vÖ quyÒn, lîi Ých hîp ph¸p cña ng­êi d©n. Do ¶nh h­ëng s©u s¾c cña t­ t­ëng Nho gi¸o Trung Hoa, giai cÊp thèng trÞ phong kiÕn muèn t¸i thiÕt trªn l·nh thæ ViÖt Nam mét nÒn ph¸p luËt h­íng theo Nho gi¸o. Theo t­ t­ëng nµy, trong x· héi mäi ng­êi ®Òu hµnh ®éng nh­ hiÒn nh©n qu©n tö, gi÷a hä kh«ng thÓ cã nh÷ng tranh chÊp vÒ quyÒn lîi. §ã lµ nguyªn nh©n chñ yÕu lµm cho chÕ ®Þnh tr¸ch nhiÖm d©n sù quy ®Þnh rÊt t¶n m¹n vµ kh«ng ®Çy ®ñ trong Quèc triÒu H×nh luËt vµ Hoµng ViÖt luËt lÖ. Nãi ®Õn tr¸ch nhiÖm d©n sù trong Quèc triÒu h×nh luËt chóng ta cÇn xem xÐt hai vÊn ®Ò, ®ã lµ c¸c yÕu tè lµm ph¸t sinh tr¸ch nhiÖm d©n sù vµ tr¸ch nhiÖm båi th­êng d©n sù. Tr­íc hÕt, vÒ c¸c yÕu tè lµm ph¸t sinh tr¸ch nhiÖm d©n sù. YÕu tè ®Çu tiªn ph¶i kÓ ®Õn ®ã lµ hµnh vi téi ph¹m luËt. Víi bÊt kú hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt nµo còng liªn quan ®Õn tr¸ch nhiÖm d©n sù kÓ c¶ vi ph¹m vÒ tù do ý chÝ cña con ng­êi. §iÒu 384 vµ ®iÒu 385 Quèc triÒu h×nh luËt ®· ®Ò cËp ®Õn sù tù do ý chÝ. T¹i ®iÒu 384 quy ®Þnh “Nh÷ng ruéng ®Êt cÇm mµ chñ ruéng ®Êt xin chuéc, ng­êi cÇm kh«ng cho chuéc, hay lµ kh«ng muèn chuéc mµ b¾t ph¶i chuéc mµ b¾t ph¶i chuéc th× ®Òu ph¶i ph¹t 80 tr­îng. NÕu qu¸ h¹n mµ chñ ruéng ®Êt cè ®ßi chuéc, th× chñ ruéng còng ph¶i ph¹t tr­îng nh­ thÕ mµ kh«ng cho chuéc. (Kú h¹n ruéng mïa lµ ngµy 15 th¸ng 3, ruéng chiªm lµ ngµy 15 th¸ng 9). NÕu trong h¹n ®· ®em tiÒn ®Õn chuéc vµ ®· ®­îc quan xö cho chuéc, mµ chñ cÇm cè t×nh lÇn kh©n kh«ng cho chuéc, ®Ó cho qu¸ kú h¹n,th× ph¹t 80 tr­îng, b¾t ph¶i cho chuéc, vµ ph¶i l¹i tr¶ tiÒn l·i nh÷ng ngµy ®Ó lÇn kh©n. NÕu qua niªn h¹n mµ xin chuéc th× kh«ng ®­îc (niªn h¹n lµ 30 n¨m). NÕu ng­êi b¸n tr¸i lý cßn kªu lªn quan ®Ó ®ßi chuéc th× xö ph¹t 50 roi, biÕm mét t­”. §iÒu 385 quy ®Þnh vÒ viÖc nÕu gi¶ ng­êi ®Ó tranh giµnh ruéng ®Êt th× còng ph¶i chÞu h×nh ph¹t biÕm vµ tr­îng “Tranh giµnh ruéng ®Êt mµ ®­a ng­êi gi¶ lµm ng­êi th©n thuéc trong hä ra lµm chøng, th× xö ph¹t 50 roi, biÕm mét t­; cè ý kh«ng theo lÖnh ®· xö mµ cø tranh, th× xö ph¹t 60 tr­îng, biÕm hai t­ vµ ph¶i ph¹t tiÒn t¹ 30 quan”. Nh­ vËy, Quèc triÒu h×nh luËt ®· b¶o vÖ lîi Ých cña ng­êi d©n, b¶o ®¶m sù tù do vÒ ý chÝ còng nh­ quy ®Þnh chÆt chÏ tr¸ch nhiÖm cña nh÷ng ng­êi vi ph¹m. YÕu tè thø hai lµ vÊn ®Ò lçi. MÆc dï kh«ng sö dông ®Õn nh÷ng thuËt ng÷ ph¸p lý hiÖn ®¹i nh­ lçi cè ý vµ lçi v« ý, nh­ng c¸c nhµ lµm luËt ®· ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nµy trong Quèc triÒu H×nh luËt vµ Hoµng ViÖt luËt lÖ. Nghiªn cøu c¸c ®iÒu luËt quy ®Þnh vÒ tr¸ch nhiÖm d©n sù trong hai bé luËt, chóng ta nhËn thÊy lçi cã thÓ cña chÝnh b¶n th©n cña ng­êi g©y thiÖt h¹i hoÆc do ng­êi thø ba. *Lçi do chÝnh b¶n th©n cña ng­êi g©y thiÖt h¹i Khi mét ng­êi cã hµnh vi x©m ph¹m tµi s¶n hoÆc nh©n th©n cña ng­êi kh¸c g©y ra thiÖt h¹i, th× ng­êi ®ã ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm båi th­êng tuú theo lçi cña ng­êi g©y thiÖt h¹i. Lçi cè ý th­êng coi nh­ cã tÝnh nghiªm träng, nªn tiÒn båi th­êng th­êng t¨ng gÊp ®«i, thËm chÝ ®«i khi cßn t¨ng gÊp ba... VÝ dô: trong Quèc triÒu H×nh luËt, §iÒu 435 “...lét lÊy nh÷ng quÇn ¸o vµ ®å vËt cña trÎ con, ng­êi ®iªn, ng­êi say, th× ph¶i téi ®å vµ ph¶i båi th­êng gÊp ®«i”. §iÒu 437 “quan gi¸m l©m, ng­êi coi kho mµ tù lÊy trém th× xö nh­ téi ¨n trém th­êng vµ ph¶i båi th­êng tang vËt gÊp hai lÇn”. §iÒu 445 “b¾t trém c¸ ë ®Çm ao, th×... ph¶i båi th­êng gÊp ®«i...”. §iÒu 448 “nh÷ng ng­êi cÇm cè cho ng­êi ta mµ lÊy trém v¨n tù cÇm, th×... ph¶i båi th­êng gÊp ®«i cho gia chñ”. §iÒu 581 “ng­êi th¶ tr©u, ngùa cho dµy xÐo, ¨n lóa, d©u cña ng­êi ta, th× xö biÕm mét t­ vµ ®Òn gÊp ®«i sù thiÖt h¹i. NÕu v× tr©u ngùa ch¹y lång lªn, kh«ng k×m h·m ®­îc th× ®­îc miÔn téi tr­îng”. Trong tr­êng hîp, thiÖt h¹i x¶y ra do lçi v« ý, th× møc båi th­êng ®­îc gi¶m trong mét sè tr­êng hîp. VÝ du: trong Quèc triÒu H×nh luËt, §iÒu 473 “... nh©n lóc x¶y ra mµ l¨ng m¹ ng­êi ta, th×... ph¶i nép mét nöa tiÒn t¹”, §iÒu 494 “ng­êi tr«ng nom c«ng dÞch mµ ®¸nh ng­êi phôc dÞch ®Õn chÕt... nÕu ngé s¸t, th× ph¶i ®Òn tiÒn mai t¸ng 20 quan...”, §iÒu 498 “v× ch¬i ®ïa mµ lµm ng­êi kh¸c bÞ th­¬ng hay chÕt... b¾t tr¶ tiÒn mai t¸ng 20 quan...”. §iÒu 111 Hoµng ViÖt luËt lÖ quy ®Þnh: ng­êi gi÷ kho thu thuÕ l­¬ng mµ kh«ng ®óng b»ng dÊu cña quan th× bÞ ph¹t. Sè l­îng d­ Êy ®­îc tr¶ vÒ cho chñ. Quan l¹i biÕt mµ kh«ng tè c¸o th× ®ång téi víi ng­êi gi÷ kho, kh«ng biÕt th× kh«ng téi. §iÒu 261 Hoµng ViÖt luËt lÖ dù liÖu r»ng trong tr­êng hîp v« ý giÕt ng­êi (thÊt s¸t) ph¹m nh©n bÞ ph¹t téi gi¶o nh­ng ®­îc chuéc b»ng tiÒn vµ ph¶i chÞu tiÒn mai t¸ng. Qua c¸c vÝ dô trªn ®©y, chóng ta nhËn thÊy c¸c nhµ lµm luËt thêi kú phong kiÕn ch­a ph©n ®Þnh râ tr¸ch nhiÖm h×nh sù vµ tr¸ch nhiÖm d©n sù nªn tiÒn båi th­êng thiÖt còng ®­îc coi nh­ mét h×nh ph¹t cã tÝnh thÞ uy, r¨n ®e, ng¨n ngõa ng­êi kh¸c. Do ®ã, trong tr­êng hîp thiÖt h¹i x¶y ra do lçi cè ý cña ng­êi g©y thiÖt h¹i, viÖc båi th­êng t¨ng gÊp ®«i, gÊp ba thùc chÊt lµ biÖn ph¸p h×nh ph¹t. Quan ®iÓm trªn ®©y cña ph¸p luËt phong kiÕn kh¸c biÖt víi c¸c nguyªn t¾c cña d©n luËt hiÖn ®¹i. Trong ph¸p luËt d©n sù hiÖn ®¹i cã sù ph©n ®Þnh râ rµng gi÷a tr¸ch nhiÖm h×nh sù vµ tr¸ch nhiÖm d©n sù, cho nªn viÖc båi th­êng thiÖt h¹i lµ nh»m bï ®¾p thiÖt h¹i thùc tÕ, ®Ó lËp l¹i tr¹ng th¸i ban ®Çu nh­ tr­íc khi x¶y ra thiÖt h¹i. ViÖc båi th­êng ®­îc dùa trªn nguyªn t¾c “thiÖt h¹i bao nhiªu ph¶i båi th­êng bÊy nhiªu”, nãi c¸ch kh¸c “thiÖt h¹i x¶y ra ph¶i ®­îc båi th­êng toµn bé”. Ng­êi g©y thiÖt h¹i ph¶i båi th­êng cho ng­êi bÞ thiÖt h¹i toµn bé thiÖt h¹i, bÊt luËn ng­êi ®ã cã lçi cè ý hay v« ý. *Lçi cña ng­êi thø ba. Trong d©n luËt hiÖn ®¹i, tr¸ch nhiÖm båi th­êng thiÖt h¹i do lçi cña ng­êi thø ba ®­îc quy ®Þnh trong c¸c tr­êng hîp: tr¸ch nhiÖm cña cha mÑ ®èi víi thiÖt h¹i do con ch­a thµnh niªn g©y ra; tr¸ch nhiÖm cña tr­êng häc, bÖnh viÖn vµ c¸c tæ chøc kh¸c ®èi víi thiÖt h¹i do ng­êi ch­a thµnh niªn hoÆc ng­êi mÊt n¨ng lùc hµnh vi g©y ra trong thêi gian trùc tiÕp qu¶n lý nh÷ng ng­êi ®ã; tr¸ch nhiÖm cña chñ nhµ ®èi víi thiÖt h¹i do ng­êi lµm c«ng, ng­êi häc nghÒ g©y ra. Trong ph¸p luËt phong kiÕn (cô thÓ lµ Quèc triÒu H×nh luËt vµ Hoµng ViÖt luËt lÖ) tr¸ch nhiÖm båi th­êng thiÖt h¹i do lçi cña ng­êi thø ba còng ®· ®­îc ®Ò cËp trong mét sè ®iÒu luËt: - Tr¸ch nhiÖm båi th­êng do lçi cña con c¸i. VÝ dô trong Quèc triÒu H×nh luËt , §iÒu 457 “c¸c con cßn ë nhµ víi cha mÑ mµ ®i ¨n trém, th× cha... ph¶i båi th­êng thay con nh÷ng tang vËt bÞ ¨n trém... ”. Lçi cña cha mÑ trong tr­êng hîp nµy lµ kh«ng biÕt gi¸o dôc d¹y b¶o con ®ang sèng d­íi quyÒn m×nh ®Õn n¬i ®Õn chèn. §iÒu kiÖn dÉn ®Õn tr¸ch nhiÖm lµ ng­êi con ®ã ®· thµnh niªn hay ch­a thµnh niªn ph¶i sèng chung víi cha mÑ. Theo §iÒu 238 lÖnh 4 Hoµng ViÖt luËt lÖ th× cha mÑ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù mµ kh«ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm d©n sù vÒ tr­êng hîp con ë nhµ víi cha mÑ mµ ®i ¨n trém. Nh­ vËy vÊn ®Ò båi th­êng cña cha mÑ kh«ng ®­îc nhµ lµm luËt triÒu NguyÔn ®Ò cËp tíi. NÕu so s¸nh tr¸ch nhiÖm båi th­êng do lçi cña cha mÑ trong d©n luËt hiÖn ®¹i, chóng ta thÊy gi÷a chóng cã nh÷ng ®iÓm gièng nhau vµ kh¸c nhau sau ®©y: + Ph¸p luËt phong kiÕn vµ d©n luËt hiÖn ®¹i quy ®Þnh tr¸ch nhiÖm trong tr­êng hîp nµy ®Òu dùa trªn c¬ së lçi cña cha mÑ trong viÖc ch¨m nom, gi¸o dôc con c¸i; cha mÑ chØ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm båi th­êng nÕu con c¸i sèng chung víi cha mÑ. + Sù ph¸t triÓn cña tr¸ch nhiÖm d©n sù lµ c¶ mét qu¸ tr×nh, cho nªn ë nh÷ng thêi diÓm kh¸c nhau cña lÞch sö, tr¸ch nhiÖm cña cha mÑ còng cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau. Trong d©n luËt hiÖn ®¹i, cha mÑ chØ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm båi th­êng ®èi víi hµnh vi g©y thiÖt h¹i cña con ch­a thµnh niªn; cßn trong ph¸p luËt phong kiÕn, cha mÑ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm båi th­êng ®èi víi hµnh vi cña c¸c con sèng chung víi m×nh, bÊt luËn chóng ®· thµnh niªn hay ch­a thµnh niªn. MÆt kh¸c, tr¸ch nhiÖm cña cha mÑ trong ph¸p luËt phong kiÕn quy ®Þnh trong ph¹m vi rÊt hÑp (tr­êng hîp con c¸i ¨n trém, cø¬p) cßn d©n luËt hiÖn ®¹i quy ®Þnh trªn ph¹m vi réng h¬n nhiÒu: cha mÑ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm båi th­êng thiÖt h¹i do tÊt c¶ c¸c hµnh vi mµ con ch­a thµnh niªn ®· g©y ra cho ng­êi kh¸c trong ®êi sèng hµng ngµy. - Tr¸ch nhiÖm båi th­êng do lçi cña chñ nhµ. Theo quy ®Þnh t¹i §iÒu 456 cña Quèc triÒu H×nh luËt “®Çy tí ®i ¨n trém mµ chñ nhµ kh«ng tr×nh b¸o quan, th×... ph¶i båi th­êng thay nh÷ng tang vËt ¨n trém hay ¨n c­íp...”. Lçi cña chñ nhµ trong tr­êng hîp nµy lµ chñ nhµ kh«ng tr«ng coi, d¹y b¶o t«i tí trong nhµ. ChÝnh v× vËy ph¶i båi th­êng thay nh÷ng tang vËt trém, c­íp mµ ®Çy tí cña m×nh ®· g©y ra. Tr¸ch nhiÖm båi th­êng do lçi cña chñ nhµ kh«ng ®­îc Hoµng ViÖt luËt lÖ quy ®Þnh. Trong hai tr­êng hîp tr¸ch nhiÖm cña cha mÑ hoÆc cña chñ nhµ do Quèc triÒu H×nh luËt quy ®Þnh, c¬ së cña tr¸ch nhiÖm lµ lçi cña cha mÑ, cña chñ nhµ ®· kh«ng quan t©m gi¸o dôc d¹y b¶o con c¸i m×nh vµ t«i tí trong nhµ chu ®¸o. Tuy nhiªn, nÕu hä ®i b¸o quan th× kh«ng ph¶i téi vµ kh«ng ph¶i chÞu c¶ tr¸ch nhiÖm båi th­êng. ViÖc b¸o quan chøng tá cha mÑ, chñ nhµ ®· lµm trßn tr¸ch nhiÖm ®èi víi nh÷ng ng­êi sèng d­íi quyÒn m×nh. Nãi tãm l¹i, trong ph¸p luËt phong kiÕn viÖc quy ®Þnh vÒ tr¸ch nhiÖm do lçi cña ng­êi thø ba (cha mÑ, chñ nhµ) cã mét sè kh¸c biÖt víi d©n luËt hiÖn ®¹i, nh­ng ®iÒu ®¸ng quan t©m l­u ý tíi lµ ngay tõ khi tr¸ch nhiÖm d©n sù ch­a t¸ch biÖt víi tr¸ch nhiÖm h×nh sù mµ c¸c nhµ lµm luËt thêi ®ã ®· ý thøc ®­îc vÒ tr¸ch nhiÖm båi th­êng thiÖt h¹i do lçi cña ng­êi thø ba. Khi tr¸ch nhiÖm d©n sù ph¸t sinh th× ®i kÌm víi nã sÏ lµ tr¸ch nhiÖm båi th­êng nh÷ng thiÖt h¹i do lçi g©y ra. Quèc triÒu h×nh luËt quy ®Þnh c¸c tr¸ch nhiÖm båi th­êng cña cha mÑ do lçi cña con c¸i; tr¸ch nhiÖm båi th­êng cña chñ do lçi cña ®Çy tí vµ tr¸ch nhiÖm båi th­êng cña chñ nu«i gia khi gia sóc g©y thiÖt h¹i. §iÒu 457 quy ®Þnh tr¸ch nhiÖm båi th­êng cña cha mÑ do lçi cña con c¸i “c¸c con cßn ë nhµ víi cha mÑ, mµ ®i ¨n trém, th× cha bÞ xö téi biÕm; ¨n c­íp th× cha bÞ xö téi ®å; nÆng th× xö t¨ng thªm téi; vµ®Òu ph¶i båi th­êng thay con nh÷ng tang vËt ¨n trém ¨n c­íp. NÕu con ë riªng, th× cha bÞ xö téi ph¹t hay biÕm; cha ®· b¸o quan th× kh«ng ph¶i téi; nh­ng b¸o quan råi mµ cßn ®Ó con ë nhµ th× còng xö nh­ lµ ch­a b¸o”. Chóng ta thÊy luËt phong kiÕn quy ®Þnh båi th­êng khi con c¸i ë chung víi cha, mÑ (dï lµ ®· thµnh niªn hay ch­a thµnh niªn). Së dÜ nh­ vËy lµ do ë thêi kú phong kiÕn, trong gia ®×nh khi con c¸i ë chung víi bè mÑ kh«ng ®­îc quyÒn cã tµi s¶n riªng nÕu cha mÑ ch­a ®ång ý. Chñ kh«ng d¹y dç nghiªm kh¾c ®Çy tí cña m×nh dÉn ®Õn thiÖt h¹i x¶y ra còng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm d©n sù (§iÒu 356) “nh÷ng t¸ ®iÒn cÊy nhê ruéng ë nhµ cña ng­êi kh¸c, mµ dë mÆt tranh lµm cña m×nh th× ph¶i ph¹t 60 tr­îng, biÕm hai t­; nÕu ng­êi chñ ruéng ®Êt cã v¨n tù xuÊt tr×nh th× ng­êi t¸ ®iÒn ph¶i båi th­êng gÊp ®«i sè tiÒn ruéng ®Êt, kh«ng cã v¨n tù th× tr¶ nguyªn tiÒn th«i”. Nãi ®Õn c¸c yÕu tè lµm ph¸t sinh tr¸ch nhiÖm d©n sù kh«ng thÓ kh«ng kÓ ®Õn yÕu tè “cã thiÖt h¹i x¶y ra”. §©y lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng ®Ó quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t vµ tr¸ch nhiÖm båi th­êng d©n sù. ThiÖt h¹i bao gåm thiÖt h¹i vÒ vËt chÊt (tµi s¶n, §iÒu 437, 438) vµ thiÖt h¹i vÒ tinh thÇn (§iÒu 315). ë trªn trong yÕu tè lçi ®· ph©n tÝch ®Õn quy ®Þnh t¹i §iÒu 437, ®©y lµ nh÷ng thiÖt h¹i vÒ vËt chÊt vµ lµ cña c«ng. §iÒu 438 cã ghi “LÊy trém ®å vËt cña sø thÇn ngo¹i quèc,th× xö nÆng h¬n téi ¨n trém th­êng mét bËc; lÊy trém ®å vËt ®em cèng, th× l¹i xö nÆng h¬n mét bËc n÷a; vµ ®Òu ph¶i båi th­êng gÊp ba lÇn”. §iÒu nµy quy ®Þnh nÕu g©y ra nh÷ng thiÖt h¹i vÒ vËt chÊt nhÊt lµ cã yÕu tè liªn quan ®Õn quèc gia, mèi quan hÖ quèc gia (vËt cèng n¹p, sø thÇn n­íc ngoµi) th× sÏ lµ mét yÕu tè quyÕt ®Þnh tr¸ch nhiÖm d©n sù cña ng­êi ®ã ®Õn ®©u vµ thiÖt h¹i vËt chÊt ph¶i ®­îc tÝnh b»ng tæn thÊt vËt chÊt thùc tÕ. Bªn c¹nh yÕu tè thiÖt h¹i vÒ vËt chÊt lµ yÕu tè thiÖt h¹i vÒ tinh thÇn. §iÒu 315 quy ®Þnh “G¶ con g¸i ®· nhËn ®å sÝnh lÔ (nh­ tiÒn, lôa,vµng b¹c, lîn, r­îu) mµ l¹i th«i kh«ng g¶ n÷a th× ph¶i ph¹t 80 tr­îng. NÕu ®em g¶ cho ng­êi kh¸c mµ ®· thµnh h«n råi th× xö téi ®å lµm khao ®inh. Ng­êi lÊy sau biÕt thÕ mµ cø lÊy th× xö téi ®å, kh«ng biÕt th× kh«ng ph¶i téi. Cßn ng­êi con g¸i th× ph¶i g¶ cho ng­êi ®· hái tr­íc; nÕu ng­êi hái tr­íc kh«ng lÊy n÷a th× ph¶i båi th­êng ®å sÝnh lÔ gÊp hai; ng­êi con g¸i ®­îc g¶ cho ng­êi hái sau. Nhµ trai ®· cã sÝnh lÔ råi, mµ kh«ng lÊy n÷a, th× ph¶i ph¹t 80 tr­îng vµ mÊt ®å sÝnh lÔ”. ë trªn chóng ta ®· ®Ò cËp ®Õn yÕu tè “cã thiÖt h¹i x¶y ra”, bªn c¹nh ®ã chóng ta còng cÇn xem xÐt tíi mét yÕu tè n÷a lµ mèi quan hÖ gi÷a hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt vµ thiÖt h¹i x¶y ra. Nhµ lµm luËt phong kiÕn suy ®o¸n mèi quan hÖ nh©n qu¶ c¨n cø vµo hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt vµ thiÖt h¹i x¶y ra. §iÒu 499 nªu “Nh÷ng viÖc lµm lÇm lì lµm ng­êi bÞ th­¬ng hay chÕt, ®Òu xÐt theo t×nh tr¹ng sù viÖc mµ gi¶m téi (nghÜa lµ sù viÖc x¶y ra ngoµi søc ng­êi, tai m¾t kh«ng kÞp nhËn thÊy, kh«ng kÞp nghÜ tíi, hay v× vËt nÆng, søc ng­êi kh«ng chèng næi, hoÆc trÌo lªn trªn cao, tíi chç nguy hiÓm, s¨n b¾t cÇm thó, ®Ó ®Õn nçi thµnh ra s¸t th­¬ng ng­êi, ®Òu lµ viÖc lÇm lì). Ngoµi ra, nhµ lµm luËt phong kiÕn cßn xÐt ®Õn mèi quan hÖ nh©n qu¶ gi÷a hµnh vi vµ thiÖt h¹i x¶y ra nh­ng do lçi cña ng­êi bÞ thiÖt h¹i. §iÒu nµy ®­îc thÓ hiÖn trong §iÒu 582 “Sóc vËt vµ chã cã tÝnh hay hóc, ®¸ vµ c¾n ng­êi mµ lµm hiÖu buéc trßng kh«ng ®óng phÐp (®óng phÐp lµ con vËt nµo hay hóc ng­êi, th× ph¶i c¾t hai sõng, ®¸ ng­êi th× ph¶i buéc hai ch©n, c¾n ng­êi th× buéc hai tai), hay cã chã ho¸ d¹i mµ kh«ng giÕt, th× ®Òu xö ph¹t 60 tr­îng. NÕu v× thÕ mµ lµm cho ng­êi chÕt hay bÞ th­¬ng, th× xö theo téi lÇm lì. NÕu cè ý th¶ rong lµm ng­êi chÕt hay bÞ th­¬ng, th× xö nhÑ h¬n téi ®¸nh bÞ th­¬ng, hay chÕt ng­êi mét bËc. Ng­êi thuª ®Õn ®Ó ch÷a bÖnh cho sóc vËt, hay lµ v« cí trªu ghÑo nh÷ng vËt kia, mµ bÞ th­¬ng hay chÕt th× ng­êi chñ kh«ng bÞ xö téi. Song song víi c¸c yÕu tè lµm ph¸t sinh tr¸ch nhiÖm d©n sù, chóng ta cÇn xem xÐt ®Õn tr¸ch nhiÖm båi th­êng d©n sù. ë trªn khi ph©n tÝch ®Õn yÕu tè lçi còng ®· Ýt nhiÒu ®Ò cËp ®Õn viÖc båi th­êng. Tr¸ch nhiÖm båi th­êng thiÖt h¹i cã nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau nh­ båi th­êng b»ng hiÖn vËt, båi th­êng b»ng tiÒn, båi th­êng b»ng tµi s¶n kh¸c vµ nhiÒu c¸c thøc båi th­êng kh¸c n÷a. ViÖc båi th­êng b»ng tiÒn ®­îc c¸c nhµ lµm luËt chia ra lµm nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau. Thø nhÊt, båi th­êng t­¬ng ®­¬ng b»ng hiÖn vËt (§iÒu 553 - phãng ngùa nghªnh ngang trong kinh thµnh) “Ng­êi v« cí mµ phãng ngùa ch¹y trong phè ph­êng ®­êng ngâ trong kinh thµnh, hay lµ trong ®¸m ®«ng ng­êi, th× xö ph¹t 60 tr­îng. NÕu v× thÕ mµ lµm bÞ th­¬ng hay chÕt ng­êi, th× xö nhÑ h¬n téi lµm bÞ th­¬ng hay chÕt mét bËc; lµm bÞ th­¬ng hay chÕt c¸c sóc vËt, th× ph¶i ®Òn sè tiÒn theo sù mÊt gi¸ (vÝ nh­ con vËt ®¸ng 10 phÇn, nay lµm chÕt gi¸ chØ cßn 2 phÇn, th× ph¶i ®Òn gi¸ 8 phÇn; lµm bÞ th­¬ng mÊt gi¸ 1 phÇn, th× ph¶i ®Òn gi¸ 1 phÇn). NÕu v× viÖc c«ng hay t­ ph¶i ®i gÊp mµ phãng ngùa ch¹y, th× kh«ng ph¶i téi; v× thÕ mµ lµm bÞ th­¬ng hay chÕt ng­êi th× xö theo téi v× lÇm lì ®Ó x¶y ra. NÕu v× ngùa sî h·i lång lªn, kh«ng thÓ gh×m ®­îc ®Ó x¶y ra viÖc lµm bÞ th­¬ng, chÕt ng­êi, th× ®­îc xö gi¶m nhÑ h¬n téi lÇm lì hai bËc”. Thø hai, båi th­êng tiÒn theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt. §iÒu 29 quy ®Þnh vÒ tiÒn ®Òn nh©n m¹ng “TiÒn ®Òn m¹ng - NhÊt phÈm, tßng nhÊt phÈm ®­îc ®Òn 15.000 quan, nhÞ phÈm, tßng nhÞ phÈm 9.000 quan, tam phÈm, tßng tam phÈm 7.000 quan, tø phÈm tßng tø phÈm 5.000 quan, ngò phÈm tßng ngò phÈm 2.000 quan, lôc phÈm tßng lôc phÈm 1.000 quan, thÊt phÈm tßng thÊt phÈm 500 quan, b¸t phÈm ®Õn cöu phÈm 300 quan, thø nh©n trë xuèng 150 quan”. T¹i §iÒu 466 vÒ c¸c h¹ng th­¬ng tÝch do ®¸nh ng­êi g©y ra còng quy ®Þnh vÒ viÖc båi th­êng tiÒn do ph¸p luËt quy ®Þnh “... NÕu ®¸nh bÞ th­¬ng 2 ng­êi trë lªn vµ nh©n bÞ th­¬ng mµ thµh cè tËt, hay ®¸nh ®øt l­ìi, huû ho¹i ©m, d­¬ng vËt, ®Òu xö téi gi¶o, vµ ph¶i ®Õn tiÒn th­¬ng tæn theo nh­ lÖ ®Þnh (luËt ®Þnh : s­ng, phï th× ph¶i ®Òn tiÒn th­¬ng tæn 3 tiÒn, ch¶y m¸u th× mét quan; g·y mét ngãn tay, mét r¨ng th× ®Òn 10 quan; ®©m chÐm bÞ th­¬ng th× 15 quan; ®o¹ thai ch­a thµnh h×nh th× 30 quan; ®· thµnh h×nh th× 50 quan; g·y mét ch©n, mét tay, mï mét m¾t th× 50 quan; ®øt l­ìi vµ háng ©m, d­¬ng vËt, th× ®Òn 100 quan; vÒ ng­êi quyÒn quý th× xö kh¸c). Ph¶i nép tiÒn t¹ nh­ luËt ®Þnh. Thø ba, båi th­êng b»ng tiÒn cao h¬n gi¸ trÞ ®­îc quy ®Þnh t¹i §iÒu 28 - tiÒn båi th­êng tang vËt. Bªn c¹nh tr¸ch nhiÖm båi th­êng d©n sù b»ng hiÖn vËt vµ b»ng tiÒn, mét tr¸ch nhiÖm kh¸c ®­îc ®Ò cËp ®Õn trong Quèc triÒu h×nh luËt lµ båi th­êng b»ng tµi s¶n kh¸c. §iÒu 360 ghi nhËn tr¸ch nhiÖm båi th­êng d©n sù nµy “®¸nh tranh kiÖn nhau vÒ ruéng ®Êt mµ l¹i ®¸nh ng­êi ®Ó gÆt c­íp lóa, th× ph¶i ph¹t 60 tr­îng, biÕm hai t­, b¾t tr¶ gÊp ®«i phÇn lóa cho ng­êi kia. §¸nh ng­êi ®Õn bÞ th­¬ng hay ®¸nh chÕt th× ph¶i téi theo luËt ®¸nh chÕt ng­êi”. Ngoµi ra, cßn cã mét sè h×nh thøc kh¸c nh­ båi th­êng b»ng c¸ch nu«i d­ìng thuèc thang cho ng­êi bÞ h¹i (§iÒu 468 - thêi gian nu«i d­ìng kÎ bÞ th­¬ng do ®¸nh nhau) “Thêi h¹n nu«i ng­êi bÞ th­¬ng: ®¸nh bÞ th­¬ng b»ng ch©n tay, th× ph¶i nu«i 10 ngµy; b»ng vËt g× kh¸c, th× ph¶i nu«i 20 ngµy; b»ng thø cã mòi nhän vµ n­íc s«i, löa th× ph¶i nu«i 40 ngµy; ®¸nh g·y x­¬ng th× ph¶i nu«i 80 ngµy. Cßn trong thêi h¹n nu«i mµ ng­êi bÞ th­¬ng chÕt, xö nhÑ h¬n téi ®¸nh chÕt ng­êi mét bËc. NÕu ®· hÕt h¹n nu«i hay lµ cßn trong thêi h¹n nu«i, nh­ng v× cí kh¸c mµ chÕt, th× xö nh­ téi ®¸nh ng­êi bÞ th­¬ng”. Qua c¸c vÝ dô trªn ta nhËn thÊy c¸c ®iÒu luËt ®Òu dùa trªn nh÷ng sù viªc ®· x¶y ra trong ®êi sèng x· héi ®Ó quy ®Þnh viÖc miªn tr¸ch nhiÖm båi th­êng cho ng­êi g©y thiÖt h¹i khi ng­êi bÞ thiÖt h¹i cã lçi. Quan ®iÓm kh¸i qu¸t sù viÖc thùc tÕ thµnh nh÷ng ®iÒu luËt cô thÓ trong ph¸p luËt phong kiÕn ®· ®­îc d©n luËt hiÖn ®¹i kÕ thõa vµ ph¸t huy trong viÖc x©y dùng ph¸p luËt vÒ d©n sù.