Tiểu luận Kinh tế Katu truyền thống và một số vấn đề đặt ra (nghiên cứu trường hợp xã A Vương, Tây Giang, Quảng Nam)

1 KINH TÃÚ KATU TRUYÃÖN THÄÚNG VAÌ MÄÜT SÄÚ VÁÚN ÂÃÖ ÂÀÛT RA (Nghiãn cæïu træåìng håüp xaî A Væång, Táy Giang, Quaíng Nam) Lê Anh Tuấn Phân viện VHNT Việt Nam tại Huế 1. Måí âáöu Vel Katu1 truyãön thäúng laì mäüt âån vë xaî häüi khäng triãût âãø, nhæng laì âån vë kinh tãú hoaìn chènh, âäüc láûp, trong âoï häü gia âçnh laì nhæîng tãú baìo saín xuáút, phaín aïnh tênh tæû cung tæû cáúp (saín xuáút vaì tiãu duìng) cuía näng nghiãûp truyãön thäúng maì canh taïc næång ráùy laì mäüt trong nhæîng hoaût âäüng chuí yãúu, khäng chè sinh kãú maì coìn laì phong tuûc táûp quaïn cuía âäöng baìo Katu. Tuy nhiãn, phæång thæïc canh taïc truyãön thäúng chè phuì håüp trong âiãöu kiãûn diãûn têch ræìng coìn nhiãöu, máût âäü dán cæ thæa thåït. Ngaìy nay, aïp læûc tàng dán säú vaì sæû thu heûp diãûn têch ræìng âaî laìm cho hãû thäúng saín xuáút cuía ngæåìi Katu tråí nãn máút äøn âënh, âåìi säúng gặp nhiãöu khoï khàn. Trong chiãún læåüc phaït triãøn kinh tãú, náng cao moüi màût âåìi säúng cho âäöng baìo thiãøu säú vuìng cao, viãûc láúy häü gia âçnh - âån vë kinh tãú cå såí gàõn våïi tæìng Vel cuû thãø laì mäüt nháûn thæïc âuïng âàõn vaì coï yï nghéa thiãút thæûc. Mäüt nghiãn cæïu træåìng håüp åí A væång, xaî coï 98% dán säú laì ngæåìi Katu2, thuäüc vuìng cao tènh Quaíng Nam, vãö aính hæåíng vaì vai troì cuía kinh tãú truyãön thäúng, goïp pháön giaíi quyãút nhæîng khoï khàn âàût ra trong tçnh hçnh saín xuáút hãûn nay. 2. Kinh tãú truyãön thäúng vaì mäüt säú váún âãö âàût ra 2.1. Vai troì cuía kinh tãú næång ráùy ÅÍ caïc dán täüc thiãøu säú vuìng Táy Bàõc (Taìy, Thaïi, Mæåìng v.v...), canh taïc luïa næåïc såïm phaït triãøn (ruäüng báûc thang, mæång, phai v.v...) cuìng våïi hãû 1 Các cách ñọc và viết khác: Cơ tu, Cơtu, Cơ Tu… 2 Theo kãút quaí âiãöu tra dán säú nàm 2002, täøng säú nhán kháøu cuía xaî Avæång laì 1506 ngæåìi, trong âoï 1472 ngæåìi Katu vaì 34 ngæåìi Kinh; täøng säú häü laì 257, trong âoï 249 häü Katu vaì 8 häü Kinh (UBND xaî A Væång, 2003). 2 thäúng täø chæïc xaî häüi tiãön nhaì næåïc (Phça, Taûo, Mæåìng v.v...); ÅÍ vuìng Táy Nguyãn, näng nghiãûp luïa næåïc cuîng coï mäüt lëch sæí hçnh thaình láu âåìi våïi hãû thäúng âáûp thuíy låüi quy mä (Chàm, Ã âã) v.v...; âäúi våïi ngæåìi Katu, âaûi âiãûn cho caïc täüc ngæåìi thiãøu säú åí Træåìng Sån, näng nghiãûp næång ráùy laì loaûi hçnh canh taïc truyãön thäúng. A Væång laì mäüt xaî vuìng nuïi cuía huyãûn Táy Giang, nàòm trãn truûc âæåìng Häö Chê Minh, caïch trung tám huyãûn lyñ Prao khoaíng 15 km vãö hæåïng Táy. Phêa Nam giaïp våïi xaî Dang; phêa Táy giaïp våïi xaî Bhalã (tènh Quaíng Nam); phêa Bàõc giaïp våïi xaî Thæåüng Long, Thæåüng Quaíng (huyãûn Nam Âäng, tènh Thæìa Thiãn Huãú). Âëa hçnh åí âáy bë chia càõt båíi säng Avæång, caïc khe suäúi vaì nuïi (cao nháút laì 1230 meït, nåi tháúp nháút trãn 500 meït). Täøng diãûn têch âáút tæû nhiãn cuía xaî laì 14.760 ha, nhæng âáút näng nghiãûp chè coï 288,20 ha (1,97%,) trong khi âáút lám nghiãûp chiãúm âãún 8.117 ha (55,66%) vaì âáút chæa sæí duûng, säng suäúi, nuïi âaï laì 6.325,91 ha (42,15%) 3. Trong âoï, diãûn têch luïa næåïc ráút êt, coï thän khäng coï vaì chuí yãúu táûp trung vaìo canh taïc næång ráùy. Toaìn xaî chè coï 5/8 thän (Apläú1, Apläú 2, Taì ghã, Apat, vaì Arec) coï ruäüng næåïc do cæ truï giæîa caïc thung luîng nhoí vaì khe suäúi. Theo säú liãûu chênh thæïc cuía xaî, diãûn têch næång ráùy cuía mäüt säú thän khäng nhiãöu. Thän Apläú 1 coï 57 häü nhæng chè coï 0,75 ha ruäüng luïa næåïc vaì 28,5 ha ráùy. Âiãöu naìy phaín aïnh thãú maûnh cuía phæång thæïc canh taïc chênh laì trãn âáút däúc, vaì cuîng cho tháúy nhu cáöu cáúp baïch vãö ruäüng næåïc. Baíng 1: Tçnh hçnh phán bäú diãûn têch canh taïc ruäüng vaì ráùy Thän Säú häü Nhán kháøu Ruäüng (ha) Ráùy (ha) A pat 45 305 2,02 29,2 Taì Ghã 28 162 1,20 20,5 Apläú 1 57 287 0,75 28,5 3 Âáy laì mäüt thæûc traûng khaï phäø biãún åí caïc xaî vuìng cao tènh Quaíng Nam: xaî Taì Lu, diãûn têch tæû nhiãn laì 7.915 ha, âáút näng nghiãûp 169 ha, âáút lám nghiãûp 5.996 ha, âáút chæa sæí duûng vaì sang suäúi âaï laì 1.733 ha; Xaî Làng, diãûn têch tæû nhiãn laì 22.300 ha; âáút näng nghiãûp chè coï 322 ha, âáút lám nghiãûp laì 12.217 ha; âáút chæa sæí duûng vaì säng, suäúi, âaï laì 9.723 ha; Xaî Bhale, diãûn têch âáút tæû nhiãn 7.100 ha, âáút näng nghiãûp laì 305,895 ha (chiãúm 4,31%), âáút lám nghiãûp laì 3.399,700 ha (chiãúm 47,88%), âáút chæa sæí duûng vaì säng, suäúi, âaï 3.351,590 (chiãúm 47,21%) v.v... (Phoìng thäúng kã huyãûn Hiãn, 2002). 3 Apläú 2 21 126 0,60 21,0 Areïc 48 312 1,25 29,1 Xaì å 1 22 120 0 12,8 Xaì åi 2 19 105 0 17,5 Xaì åi 3 17 89 0 13,7 (Nguäön: UBND xaî Avæång, 2003) Nãúu næång ráùy träöng luïa, ngä, sàõn luän chiãúm æu thãú trong täøng diãûn têch, thç luïa næåïc chè âæåüc du nháûp vaìo xaî tæì nhæîng nàm 1970 mäüt caïch khoï khan, do diãûn têch ruäüng heûp vaì manh muïn. Saín læåüng tháúp, nãn luïa næåïc caìng khäng âæåüc ngæåìi dán quan tám. Nàng suáút luïa næåïc tháúp do nhiãöu nguyãn nhán: thæåìng xuyãn thiãúu næåïc, âáút âai caûn kiãût do canh taïc láu ngaìy laûi khäng boïn phán; ngæåìi dán thiãúu kiãún thæïc vãö kyî thuáût träöng luïa. Nãúu diãûn têch ráùy thæåìng khäng coï sæû chãnh lãûch låïn, thç diãûn têch luïa næåïc laûi coï sæû khaïc nhau âaïng kãø giæîa caïc nhoïm häü giaìu vaì ngheìo. Diãûn têch luïa næåïc, væåìn, âáút ræìng trong xaî táûp trung chuí yãúu åí caïc häü khaï vaì trung bçnh, duì khäng låïn nhæng cuîng coï aính hæåíng âãún nàng læûc saín xuáút cuía näng häü, laì mäüt trong nhæîng nguyãn nhán cuía sæû phán låïp giaìu ngheìo. Båíi, trong tçnh hçnh hiãûn nay, ráút khoï måí räüng diãûn têch, giaíi quyãút nhu cáöu âáút ruäüng cho váún âãö taïch häü, laûi caìng khäng thãø phaït ræìng laìm ráùy. Nàm 2001, xaî A Væång coï 51 häü bë xæí phaût, chuí yãúu laì nhæîng häü væìa måïi taïch, do vi phaûm phaït ráùy åí nhæîng khu væûc ræìng giaì, nåi âáút täút, cho nàng suáút cao. Âiãöu âoï caìng cho tháúy vai troì vaì låüi thãú so saïnh cuía ráùy vaì ruäüng. Baíng 2: Tçnh hçnh sæí duûng âáút âai åí xaî A Væång Loaûi âáút Nhoïm häü ngheìo4 Nhoïm häü trung bçnh Nhoïm häü khaï Luïa ráùy 3750 m2/häü 4065 m2/häü 3860 m2/häü Luïa næåïc 0 30 48 4 Coï nhiãöu caïch phán loaûi häü âoïi ngheìo: càn cæï vaìo læåüng Calo täúi thiãøu cung cáúp cho cå thãø, (theo Viãûn dinh dæåîng, nhæîng häü coï 1500 - 2100 calo/ngaìy/ngæåìi); càn cæï vaìo tçnh hçnh phaït triãøn kinh tãú xaî häüi (tiãu chê thu nháûp hoàûc chi tiãu bçnh quán ngæåìi/thaïng-nàm, âiãöu kiãûn vaì nhaì åí vaì tiãûn nghi sinh hoaût, âiãöu kiãûn tæ liãûu saín xuáút, väún âãø daình v.v...). Trong nghiãn cæïu naìy chuïng täi aïp duûng tiãu chê phán loaûi häü âoïi ngheìo cuía Bäü Lao âäüng - thæång binh vaì xaî häüi (QÂ 1143/2000/QÂ-LÂTBXH, ngaìy 01/11/2000): häü coï thu nháûp 80.000â/thaïng/ngæåìi nãúu åí vuìng näng thän, miãön nuïi vaì haíi âaío; 100.000â/thaïng/ngæåìi åí vuìng näng thän, âäöng bàòng; 150.000â/thaïng/ngæåìi åí vuìng thaình thë (Baíng 6). 4 Ræìng 1126 1100 1420 Væåìn 760 820 800 Ao 6 9 8 (Nguäön: Täøng håüp säú liãûu âiãöu tra, 2003) Gàõn våïi âáút âai, tæ liãûu saín xuáút, ngæåìi dán åí âáy âaî du nháûp thãm nhiãöu giäúng måïi, tuy nhiãn, caïc giäúng âëa phæång, nháút laì luïa ráùy, ngä, sàõn váùn chiãúm æu thãú vaì chæa thãø thay thãú âæåüc. Baíng 3: Caïc giäúng cáy träöng hiãûn nay Giäúng cáy träöng Tiãúng Katu Tiãúng Kinh Truyãön thäúng A ruäúi A xoi,A blä, A oong, Tarkooï... Luïa ráùy/luïa ba tràng Âeïp Laìo Âeïp aìraìng Âeïp luûa Âeïp aluáút Nãúp Laìo Nãúp ba tràng Nãúp boì Nãúp than A ám bhooïc A ám proon Ngä nãúp Ngä teí Thàn (Thàn achong, thàn âeïp, thàn nung..) Sàõn Aâäc Khoai Måïi nháûp Luïa næåïc Luïa næåïc Ngä lai Ngä lai Quãú Quãú Gioï báöu... Gioï báöu... (Nguäön: Täøng håüp säú liãûu âiãöu tra, 2002) Tçnh hçnh âáöu tæ cáy giäúng vaìo saín xuáút cuía ngæåìi dán cuîng cho tháúy thæûc traûng trãn. Nhæîng häü khaï âáöu tæ cho saín xuáút låïn hån, vaì táûp trung vaìo nhæîng giäúng måïi, nàng suáút cao, âáöu tæ thám canh, phán boïn, thuäúc træì sáu 5 nhæ luïa næåïc, ngä lai, âáûu; trong khi nhæîng häü ngheìo, âáöu tæ vaìo ráút deì dàût (vaì chuí yãúu laì cáy giäúng reí, dãù kiãúm, khäng máút nhiãöu cäng sæïc nhæ ngä, sàõn. Baíng 4: Tçnh hçnh âáöu tæ giäúng cáy träöng Chè tiãu ÂVT Häü khaï Häü trung bçnh Häü ngheìo âoïi Giäúng cáy träöng - Luïa næåïc 1000â 4,3 3,3 0 - Luïa ráùy 1000â 78,4 84,2 72,1 - Ngä lai 1000â 3,0 3,3 1 (Nguäön: Nguyãùn Thë Häöng Mai, 2002) 2.2. Hoaût âäüng kinh tãú næång ráùy truyãön thäúng dæûa hoaìn toaìn vaìo tæû nhiãn. Phæång thæïc canh taïc næång ráùy truyãön thäúng sæí duûng caïc cäng cuû lao âäüng thä så, giaín âån. Do cæ truï åí vuìng âäöi nuïi, âáút canh taïc nàòm trãn âëa hçnh däúc, cuìng våïi kyî thuáût “phaït - cäút - âäút - trèa” hoía canh, âäöng baìo thæåìng sæí duûng caïc cäng cuû goün, cho thao taïc, âi laûi âæåüc tiãûn låüi, tiãút kiãûm sæïc lao âäüng, khaí nàng sæí duûng caïc cäng cuû caíi tiãún cuìng sæïc keïo tráu boì ráút haûn chãú. Trong mäüt chu trçnh saín xuáút (tçm âáút, phaït, âäút, träöng trèa, thu hoaûch), vai troì cuía con ngæåìi háöu nhæ bë lu måì sau boïng daïng tháön linh. Bãn caûnh âoï, kyî thuáût canh taïc truyãön thäúng laûi giaín âån (phaït, âäút ráùy, choüc läù tra haût, tuäút luïa bàòng tay v.v...) våïi caïc cäng cuû thä så (dao phaït, ræûa chàût, gáûy choüc läù, cuäúc, guìi v.v...), nãn saín læåüng tháúp vaì báúp bãnh, khäng taûo âæåüc sæû chuyãøn biãún vãö nàng suáút. Saín læåüng muìa vuû hoaìn toaìn phuû thuäüc sæû æu âaîi cuía thiãn nhiãn, vaìo viãûc tçm âæåüc maính âáút täút, khäng bë thuï ræìng, thiãn tai taìn phaï v.v... Trong âiãöu kiãûn âoï, tri thæïc baín âëa tråí thaình yãúu täú quan troüng, våïi khaí nàng thêch æïng cao sæû âa daûng cuía âiãöu kiãûn tæû nhiãn mäi træåìng miãön nuïi, nåi maì moüi hoaût âäüng dæûa trãn nãön taíng cuía chuí nghéa kinh nghiãûm, tri thæïc dán gian. Hiãûn nay, caïc biãûn phaïp kyî thuáût måïi nhæ sæí duûng phán boïn, thuäúc træì sáu, næåïc tæåïi, chàm soïc v.v... chæa âæåüc chuï troüng. Táûp quaïn canh taïc cäø truyãön phuû thuäüc vaìo thiãn nhiãn, laìm cho ngæåìi dán bë âäüng trong muìa vuû, taûo ra sæû dãù daîi, thiãúu kyí luáût trong thåìi vuû (cáy giäúng, gieo träöng, thu hoaûch, cäng chàm soïc, cäng cuû lao âäüng v.v...). Do váûy, khi tiãúp xuïc våïi caïc yãúu täú 6 måïi, aïp duûng caïc kyî thuáût saín xuáút, giäúng cáy con måïi âäöng baìo váùn thæûc hiãûn theo táûp quaïn canh taïc cuî, laìm aính hæåíng âãún nàng suáút cáy träöng, hiãûu quaí tæ liãûu saín xuáút (luïa næåïc, ngä lai). Tuy nhiãn, cuîng phaíi nháûn tháúy ràòng, mæïc âäü trang bë cäng cuû lao âäüng, aïp duûng kyî thuáût måïi, âáöu tæ cáy con v.v... ngoaìi sæû chi phäúi cuía âiãöu kiãûn tæû nhiãn, âëa hçnh, táûp quaïn coìn phuû thuäüc vaìo âiãöu kiãûn kinh tãú cuía häü gia âçnh: caìng coï âiãöu kiãûn, mæïc trang bë vaì sæí duûng caìng cao, caïch biãût so våïi nhæîng nhoïm häü khoï khàn. Âáy laì mäüt thæûc tãú, vç nhoïm häü ngheìo âoïi tháûm chê coìn chæa âuí àn, nãn khoï coï thãø mua sàõm tæ liãûu saín xuáút. Baíng 5: Tè lãû trang bë TLSX åí caïc häü saín xuáút T T Chè tiãu ÂVT Häü khaï Häü trung bçnh Häü ngheìo âoïi 2. Cäng cuû SX - Caìy bæìa % 14,3 0 0 - Cuäúc % 28,6 11,1 0 - Caìo cá (Aving) % 100 100 94,83 - Liãöm % 28,6 11,1 0 - Dao ræûa % 100 100 100 1. - Gáûy choüc läù % 100 100 100 2. 3. Giaï trë TLSX bçnh quán 1000 â 3530 3150 1960 (Nguäön: Nguyãùn Thë Häöng Mai, 2002) Säú liãûu baíng trãn cho tháúy sæû khaïc biãût giæîa caïc nhoïm häü trong viãûc trang bë caïc loaûi cäng cuû saín xuáút phuì håüp våïi âàûc âiãøm saín xuáút cuía tæìng häü. ÅÍ nhæîng häü ngheìo, mæïc trang bë tæ liãûu saín xuáút ráút tháúp, khäng coï chi phê cho viãûc mua sàõm, chuí yãúu do hoü tæû taûo láúy hoàûc kãú thæìa gia saín nhæ dao, ræûa, gáûy choüc läù v.v... Cäng cuû saín xuáút thiãúu thäún vaì thä så, âaî haûn chãú nàng suáút vaì tiãu hao nhiãöu sæïc lao âäüng cuía ngæåìi dán, trong âiãöu kiãûn âëa hçnh phæïc taûp, khê háûu khàõc nghiãût, caìng laìm cho cuäüc säúng väún ráút khoï khàn caìng tuïng quáùn hån. Riãng caïc loaûi cäng cuû träöng luïa næåïc nhæ caìy, bæìa, cuäúc xeíng, liãöm gàût, chè coï åí nhoïm häü khaï vaì trung bçnh, do coï diãûn têch luïa næåïc vaì yï thæïc âáöu tæ thám canh. Tuy nhiãn, âáy cuîng chè laì nhæîng cäng cuû lao âäüng reí tiãön, dãù sæí 7 duûng, khäng âoìi hoíi trçnh âäü tay nghãö cao hoàûc phaíi thäng qua caïc låïp âaìo taûo, huáún luyãûn. 2.3. Tênh tæû cung tæû cáúp cuía kinh tãú truyãön thäúng Träöng troüt næång ráùy truyãön thäúng khäng taûo ra nguäön dæû træî låïn, tråí thaình haìng hoaï trao âäøi maì chè âaïp æïng nhu cáöu tiãu duìng vaì pháön naìo nhu cáöu tên ngæåîng. Trong mäüt muìa vuû saín xuáút, hai lao âäüng nam næî Katu coï thãø âaím âæång hãút caïc kháu âoaûn, cuîng nhæ laìm ra nhæîng saín pháøm täúi thiãøu âaím baío cho cuäüc säúng. Trãn ráùy, cáy träöng chuí âaûo laì luïa nhæng ngä, sàõn laûi tråí thaình nguäön læång thæûc chênh nhåì saín læåüng näøi träüi 5. Do váûy, âäöng baìo phaíi dæûa vaìo mäüt säú saín pháøm khai thaïc tæì ræìng nhæ màng, máy, âoït, máût ong, thët thuï ræìng v.v... Tênh cháút tæû tuïc thãø hiãûn roî trong vai troì quan troüng cuía hoaût âäüng sàn bàõn, haïi læåüm, khai thaïc lám thäø saín, giaíi quyãút sæû báúp bãnh, thiãúu huût læång thæûc, nháút laì luïc giaïp vuû, máút muìa. Âiãöu naìy âæåüc thãø hiãûn roî trong cå cáúu thu nháûp cuía âäöng baìo åí xaî A Væång. Baíng 6: Cå cáúu thu nháûp cuía caïc nhoïm häü Chè tiãu ÂVT Häü ngheìo âoïi Häü trung bçnh Häü khaï 1. Thu nháûp häü/nàm 1000 4.301 6.909 8.985 2. Thu nháûp lao âäüng/nàm 1000 1.912 2.720 3.267 3. Thu nháûp kháøu/nàm 1000 614 1.063 1.522 4. Cå cáúu thu nháûp % a. Tæì träöng troüt 41,6 33,6 31,8 b. Tæì chàn nuäi 7,5 8,1 9,0 c. Tæì khai thaïc, sàn bàõn... 25,8 20,8 15,7 d. Thu khaïc 25,1 37,5 43,5 (Nguäön: Nguyãùn Thë Häöng Mai, 2002) Säú liãûu baíng 6 cho tháúy thu nháûp bçnh quán vaì nguäön thu chuí yãúu cuía caïc häü gia âçnh åí A Væång. Thu nháûp chênh cuía caïc häü xæa nay váùn tæì träöng 5 Nàng suáút læång thæûc bçnh quán nàm 2002 cuía xaî nhæ sau: luïa ráùy 13taû/ha; sàõn 70 taû/ha; saín læåüng læång thæûc bçnh quán, luïa 50kg/ngæåìi, trong khi âoï sàõn 700kg/ngæåìi (UBND xaî A Væång, 2002). 8 troüt, chàn nuäi truyãön thäúng väún khäng phaït triãøn vaì hiãûn nay cuîng khäng âæåüc chuï troüng khai thaïc, nãn chiãúm tè troüng êt. ÅÍ caïc häü ngheìo, nguäön thu chênh váùn tæì träöng troüt vaì mäüt pháön khai thaïc, haïi læåüm. ÅÍ caïc häü khaï, mæïc thu nháûp cao chuí yãúu laì tæì caïc nguäön nhæ læång, chênh saïch, chãú âäü. Âiãöu âoï cho tháúy, thu nháûp tæì saín xuáút chæa chiãúm tè troüng låïn trong cå cáúu kinh tãú cuía âäöng baìo, âàûc biãût laì tæì buän baïn, trao âäøi. 2.4. Phán cäng lao âäüng mang tênh cháút tæû nhiãn Trong xaî häüi Katu truyãön thäúng, phán cäng lao âäüng chè âån thuáön mang tênh cháút tæû nhiãn trãn cå såí giåïi tênh vaì tuäøi taïc. Tuy nhiãn, âoï laì sæû phán cäng khäng triãût âãø vaì roî raìng, phaín aïnh trçnh âäü phaït triãøn kinh tãú næång ráùy cuía xaî häüi phuû quyãön thåìi kyì cäng xaî. Nàm 2002, säú nhán kháøu cuía toaìn xaî laì 1506 ngæåìi, trong âoï coï 34 ngæåìi Kinh (8 häü) vaì 1472 ngæåìi Katu (249 häü). Baíng 7: Phán bäú lao âäüng theo ngaình nghãö Chè tiãu Häü Nhán kháøu Säú lao âäüng Täøng 257 1506 508 Näng lám nghiãûp 242 1450 473 Thæång nghiãûp 6 25 13 Cäng nhán viãn chæïc 8 28 22 (Nguäön: UBND xaî Avæång, 2003) Thäng tin baíng 7 phaín aïnh, lao âäüng näng - lám nghiãûp váùn chiãúm khäúi læåüng låïn nháút trong cå cáúu lao âäüng. Thæång nghiãûp väún khäng coï truyãön thäúng, chuí yãúu âãöu do ngæåìi Kinh âaím traïch. Säú lao âäüng cäng chæïc, chuí yãúu laì nam giåïi, nhåì coï âiãöu kiãûn hoüc haình vaì tham gia caïc hoaût âäüng xaî häüi so våïi næî giåïi. Hiãûn taûi, hoaût âäüng saín xuáút phán theo giåïi åí xaî A Væång thãø hiãûn roî neït sæû phán cäng lao âäüng truyãön thäúng. Phuû næî tham gia háöu hãút caïc hoaût âäüng saín xuáút cuía gia âçnh nhæ canh taïc næång ráùy, laìm coí væåìn, chàn nuäi, träöng rau, vaìo ræìng láúy caïc lám saín ngoaìi gäù phuûc vuû cho âåìi säúng haìng ngaìy v.v... Nam giåïi thæåìng âaím nhiãûm caïc cäng viãûc nàûng nhoüc nhæ khai thaïc gäù, caìy cuäúc, phaït, âäút ráùy v.v... Tuy nhiãn, kãø caí nhæîng hoaût âäüng âæåüc coi laì nàûng nhoüc, váùn coï phuû næî tham gia, nháút laì nhæîng häü thiãúu lao âäüng. 9 Baíng 8: Phán cäng lao âäüng trong hoaût âäüng kinh tãú truyãön thäúng Hoaût âäüng Âäúi tæåüng6 Thåìi gian Phaït ráùy Nam/næî 1 thaïng (thaïng 2, thaïng 5) Âäút Nam 5 ngaìy (thaïng 3, thaïng 6) Doün ráùy Nam/Næî 15 ngaìy (thaïng 3, thaïng 6) Träöng trèa Nam/Næî 10 ngaìy (thaïng 3, thaïng 6) Chàm soïc ráùy (laìm coí) Næî/nam Thaïng 4, thaïng 7 Thu hoaûch Nam/Næî 1 thaïng (thaïng 7, thaïng 10) Phåi, âoïng thuìng Nam 1 tuáön Trèa bàõp, träöng sàõn Næî Thaïng 1 Laìm coí Næî Thaïng 2-3 Beí bàõp, nhäø sàõn Næî/nam Thaïng 5-6 Nuäi låün Næî Quanh nàm Nuäi gaì vit Næî Quanh nàm Láúy næåïc sinh hoaût Nam/Næî Haìng ngaìy Náúu àn Næî Haìng ngaìy Giàût giuî Næî Haìng ngaìy Chàm soïc con Næî Haìng ngaìy Âi chåü Nam Thènh thoaíng Dãût Næî Luïc raính räùi Bàõt caï Næî/nam Quanh nàm Láúy náúm, màng Næî Thènh thoaíng (thaïng 6,7) Kiãúm cuíi, haïi rau ræìng Næî/nam Quanh nàm Bàõt ruìa Næî/nam Muìa heì Beí âoït Næî Thaïng 1 Láúy máût ong Nam Thaïng 6 Âàût báùy Nam Quanh nàm Sàn bàõn Nam Thaïng 8 âãún thaïng 3 nàm sau Chàût tre, næïa, gäù Nam Khi cáön sæía chæîa nhaì cæía Âan laït Nam Luïc raính räùi (Nguäön: Täøng håüp kãút quaí âiãöu tra, 2003) 6 Nam: chè coï nam thæûc hiãûn, Næî: chè coï næî thæûc hiãûn, Nam/næî: nam thæûc hiãûn chênh, Næî/nam: næî thæûc hiãûn chênh, Nam/Næî: caí 2 cuìng laìm nhæ nhau. 10 Trong baíng phán cäng lao âäüng theo tênh cháút cäng viãûc vaì vai troì cuía giåïi trong xaî häüi, cho tháúy lao âäüng næî coï màût trong moüi hoaût âäüng. Ngoaìi ra, noï coìn phaín aïnh sæû phuû thuäüc khaï låïn cuía âäöng baìo vaìo ræìng. Háöu hãút moüi hoaût âäüng liãn quan âãún sinh kãú âãöu gàõn våïi ræìng, vaì chiãúm säú giåì lao âäüng låïn nháút. Màût khaïc, do tênh cháút cuía sæû phán cäng lao âäüng, nãn khäng coï sæû chuyãøn hoïa trong lao âäüng. Âoï laì sæû laîng phê sæïc lao âäüng do mäùi caï nhán cuìng giåïi âãöu laìm nhæîng cäng viãûc nhæ nhau theo nguyãn tàõc àn âäöng chia âãöu, nãn duì âäöng baìo laìm viãûc ráút váút vaí nhæng thæûc tãú, täøng thåìi gian lao âäüng trong mäüt nàm/muìa vuû khäng låïn, nàng suáút hiãûu quaí khäng cao. Nhæîng häü gia âçnh sæí duûng täút nguäön lao âäüng âaî toí ra coï æu thãú væåüt träüi trong thu nháûp, náng cao mæïc säúng. ÅÍ xaî A Væång, bçnh quán 6,5 kháøu/häü, khaï cao so våïi toaìn huyãûn (<5 kháøu/häü). Xeït theo tæìng nhoïm häü, säú nhán kháøu/häü giaím dáön tæì nhoïm häü ngheìo âoïi âãún nhoïm häü khaï. Trong khi âoï, bçnh quán lao âäüng laûi tàng tæì 2,25 lao âäüng/häü åí nhoïm ngheìo âoïi lãn 2,75 lao âäüng/häü åí nhoïm häü khaï. Baíng 9: Tçnh hçnh nhán kháøu vaì lao âäüng Chè tiãu ÂVT Nhoïm häü Ngheìo âoïi Trung bçnh Khaï Tè lãû nhán kháøu åí caïc häü % 100 100 100 1 - 3 kháøu 4,08 10,20 38,90 4 - 6 kháøu 33,40 67,15 44,21 6 - 8 kháøu 58,50 22,65 16,89 > 8 kháøu 4,20 0 0 Bçnh quán nhán kháøu /häü Ngæåìi 7,0 6,5 5,9 Bçnh quán lao âäüng/häü Lao âäüng 2,25 2,54 2,75 (Nguäön: Nguyãùn Thë Häöng Mai, 2002) Tçnh hçnh âoï cho tháúy, säú ngæåìi tham gia vaìo hoaût âäüng saín xuáút khäng phuû thuäüc vaìo säú nhán kháøu cuía häü gia âçnh. Ngoaìi ra, nhæîng häü nhán kháøu êt nhæng bçnh quán lao âäüng cao, båíi thæåìng coï 1 thaình viãn (chuí yãúu laì nam giåïi) tham gia vaìo cäng taïc chênh quyãön hoàûc daûy hoüc. Chênh âiãöu naìy âaî taûo ra nguäön thu äøn âënh tæì læång, tråü cáúp nãn giaíi quyãút âæåüc tênh báúp bãnh, thåìi 11 vuû cuía kinh tãú truyãön thäúng. Tuy nhiãn, åí nhæîng häü naìy, säú lao âäüng chênh tham gia træûc tiãúp vaìo hoaût âäüng saín xuáút trãn næång ráùy laì phuû næî, båíi hoü êt coï âiãöu kiãûn hoüc haình cuîng nhæ tham gia cäng taïc xaî häüi hån nam giåïi. 2.5. Chàn nuäi trong kinh tãú truyãön thäúng âoïng vai troì thæï yãúu Chàn nuäi truyãön thäúng coï quy mä nhoí, chè dæûa vaìo kinh nghiãûm vaì chëu sæû chi phäúi maûnh meî cuía tên ngæåîng, tám linh, xuáút phaït tæì quan niãûm cho ràòng, sæû sinh säi váût nuäi laì do Yang (tháön linh) quyãút âënh. Do váûy, âäöng baìo êt chuï yï tåïi cháút læåüng, säú læåüng váût nuäi, khäng âáöu tæ thåìi gian chàm soïc, phoìng dëch, thæïc àn maì chè lo cuïng baïi khi chuïng bë dëch bãûnh (thaí räng, khäng chuäöng traûi, tæû giao phäúi, tæû kiãúm thæïc àn, tæû tçm chäù cæ truï v.v...). Tênh cháút chàn nuäi nhoí, tæû nhiãn, khäng nhàòm phuûc vuû träöng troüt (sæïc keïo, phán boïn v.v...), phæång tiãûn váûn chuyãøn, khäng cung cáúp thæûc pháøm cho trao âäøi, buän baïn maì chuí yãúu laì âãø chæïng toí sæû giaìu coï cuía gia âçnh, mäüt pháön láúy thët, træïng nhæng khäng âaïng kãø, vaì âàûc biãût laì âãø phuûc vuû âåìi säúng tên ngæåîng (cuïng tãú, ma chay, cæåïi hoíi, phaût vaû v.v...). Ngoaìi caïc giäúng váût nuäi truyãön thäúng, hiãûn nay âaî du nháûp thãm nhiãöu giäúng váût nuäi måïi, coï hiãûu quaí kinh tãú cao nhæ boì lai sind, gaì tam hoaìng, låün lai v.v... Tuy nhiãn, chàn nuäi váùn chæa tråí thaình mäüt hoaût âäüng chênh maì váùn mang tênh cháút manh muïn vaì baïn tæû nhiãn. Baíng 10: Caïc giäúng váût nuäi hiãûn nay Thåìi âiãøm Tiãúng Kinh Tiãúng Katu Tráu âëa phæång Kpin /Taïn Boì âëa phæång Caì roàõc Låün coí Acooüc Træåïc âáy Gaì ri Adroi Boì lai sind Boì âäöng bàòng Gaì tam hoaìng Gaì tam hoaìng Låün lai Låün âäöng bàòng Hiãûn nay Caï Asiu (Nguäön: Täøng håüp säú liãûu âiãöu tra, 2002 12 Nàm 2003, täøng âaìn gia suïc cuía xaî laì 33 con tráu, 142 con boì, 298 con låün vaì 1.204 âáöu gia cáöm. Qua âiãöu tra, tyí lãû häü såí hæîu tráu, boì giaím dáön tæì nhoïm häü khaï âãún nhoïm häü ngheìo âoïi. Säú læåüng tráu vaì boì cuía häü ngheìo âoïi chiãúm tè lãû ráút êt; låün sinh saín táûp trung åí nhoïm häü khaï vaì häü trung bçnh. Caïc häü ngheìo âoïi khäng coï låün sinh saín vaì tyí lãû chàn nuäi boì ráút nhoí, båíi hoü chæa âuí àn nãn khoï coï âiãöu kiãûn mua sàõm thãm. Âiãöu naìy cuîng aính hæåíng tåïi khaí nàng âáöu tæ váût nuäi, måí räüng quy mä åí âäöng baìo. Baíng 11: Tçnh hçnh âáöu tæ váût nuäi Chè tiãu ÂVT Häü khaï Häü trung bçnh Häü ngheìo âoïi Tráu boì 1000â 57,1 0 0 Låün 1000â 22,9 0 0 Gia cáöm 1000â 5 2,2 0 (Nguäön: Nguyãùn Thë Häöng Mai, 2002) 2.6. Kinh tãú næång ráùy truyãön thäúng chè âaím baío nhu cáöu täúi thiãøu, khäng coï têch luîy Hiãûn nay, kinh tãú cuía pháön låïn caïc häü gia âçnh âãöu ráút khoï khàn, hiãûn tæåüng âoïi ngheìo khaï phäø biãún båíi nhiãöu nguyãn nhán khaïc nhau (väún, trçnh âäü vàn hoaï, kiãún thæïc laìm àn hoàûc caïch chi tiãu, âáút âai canh taïc v.v...). Baíng 12: Thæûc traûng âoïi ngheìo cuía xaî Avæång Thän Häü giaìu Häü khaï Häü trãn TB Säú häü trung bçnh Säú häü ngheìo âoïi A pat 0 1 5 8 31 Taì Ghã 0 1 3 7 17 Apläú 1 1 4 4 14 34 Apläú 2 1 0 4 4 12 Areïc 0 0 4 5 39 Xaì åi 1 0 1 2 6 13 Xaì åi 2 0 1 3 8 7 Xaì åi 3 0 1 3 7 6 Täøng 2 9 28 59 159 (Nguäön: UBND xaî A Væång, 2003) 13 Chè trong váún âãö chi tiãu cuîng thãø hiãûn ráút roî âiãöu âoï. Viãûc chi tiãu chëu aính hæåíng ráút låïn tæì nguäön thu. Nãúu åí caïc häü ngheìo âoïi chuí yãúu táûp trung giaíi quyãút nhu cáöu thiãút yãúu cuía cuäüc säúng (àn, màûc), noï phuû thuäüc vaìo mæïc thu nháûp thç åí caïc häü khaï, coìn coï thãø mua sàõm thãm trang thiãút bë hiãûn âaûi, tiãûn nghi. Vãö nhu cáöu àn uäúng, tyí troüng chi tiãu åí nhoïm häü ngheìo âoïi laì 80,5%, trong khi åí nhoïm häü khaï laì 58,6%, nhæng caïc khoaín chi cho vàn hoaï, giaïo duûc, sinh hoaût laûi coï xu hæåïng âaío ngæåüc. Âiãöu naìy laì mäüt thæûc tãú, båíi vç âäúi våïi häü ngheìo âoïi thu nháûp tháúp nãn træåïc hãút phaíi chi àn uäúng laì nhu cáöu cå baín nháút, sau âoï måïi âãún viãûc chi cho caïc nhu cáöu khaïc. Coìn âäúi våïi häü khaï, thu nháûp cao hån nãn hoü coï âiãöu kiãûn âãø chi cho giaïo duûc vaì sinh hoaût nhiãöu hån, vaì do àn uäúng âáöy âuí nãn chi cho thuäúc men y tãú cuîng êt hån. Baíng 13: Tçnh hçnh vaì cå cáúu chi tiãu cuía caïc häü Chè tiãu ÂVT Häü ngheìo âoïi Häü trung bçnh Häü khaï 1.Thu nháûp häü/nàm 1000 4.301 6.909 8.985 2. Chi tiãu häü/nàm 1000 4.850 5.450 6.590 3. Chi tiãu kháøu/nàm 1000 693 838 1.116 4. Têch luyî häü/nàm 1000 - 549 1.459 2.395 5. Cå cáúu chi tiãu % - Chi tiãu cho àn uäúng 80,5 68,2 58,6 - Chi tiãu cho sinh hoaût 8,0 13,8 19,2 - Chi tiãu cho VH-GD 2,5 7,5 11,2 - Chi tiãu cho y tãú 4,5 3,5 2,5 - Ma chay, cæåïi hoíi 3,0 5,8 4,5 - Chi khaïc 1,5 1,2 4,0 (Nguäön: Nguyãùn Thë Häöng Mai, 2002) Nhæ váûy, xeït vãö cán âäúi chi tiãu cuía caïc nhoïm häü, mæïc âäü têch luyî tàng dáön tæì nhoïm häü ngheìo âoïi âãún nhoïm häü khaï. Âäúi våïi häü ngheìo âoïi thç têch luyî bçnh quán mäùi häü/nàm laì ám, vç chi nhiãöu hån thu. 3. Kãút luáûn Nhæîng váún âãö goïp pháön phaïc thaío thæûc traûng åí xaî A Væång hiãûn nay nhæ phán têch åí trãn laì mäüt trong nhæîng thaïch thæïc âæåüc âàût ra tæì táûp quaïn saín 14 xuáút khäng chè cuía âëa phæång naìy maì cho caí vuìng cao. Cäng cuäüc xoaï âoïi giaím ngheìo, chàõc chàõn seî váúp phaíi nhiãöu tråí læûc tæì nãön saín xuáút laûc háûu, phuû thuäüc hoaìn toaìn vaìo tæû nhiãn; xaî häüi váûn haình båíi bäü maïy laîo quyãön, tæû quaín; quan hãû xaî häüi âoïng kên, phán cäng lao âäüng theo tæû nhiãn; sæû chi phäúi maûnh meî cuía nhæîng táûp tuûc tên ngæåîng v.v... Viãûc xem xeït Vel våïi tæ caïch laì mäüt âån vë kinh tãú truyãön thäúng âäüc láûp hoaìn chènh, seî cho ta tháúy âæåüc sæû taïc âäüng cuía yãúu täú kinh tãú lãn caïc màût cuía âåìi säúng xaî häüi laì træûc tiãúp vaì roî raìng. Âäöng thåìi, caïch tiãúp cáûn kinh tãú laìng cuía täüc ngæåìi thiãøu säú tæì truyãön thäúng âãún hiãûn âaûi seî cho pheïp mäø xeí caïc màût têch cæûc vaì haûn chãú, goïp pháön quan troüng vaìo viãûc hçnh thaình bäü màût âåìi säúng kinh tãú måïi. Âàûc biãût trong tçnh hçnh hiãûn nay, khi maì kinh tãú truyãön thäúng âæåüc xem laì mäüt bäü pháûn cuía vàn hoïa laìng, mäüt thaình täú quan troüng trong phong traìo xáy dæûng âåìi säúng vàn åí vuìng cao. L.A.T (Trích từ Thông tin Khoa học Phân viện Nghiên cứu Văn hóa Thông tin tại Huế, số tháng 3/2004) TAÌI LIÃÛU THAM KHAÍO 1. Âàûng Nghiãm Vaûn (1979), Âàûc âiãøm nhæîng hoaût âäüng saín xuáút cäø truyãön cuía caïc cæ dán Táy Nguyãn. Taûp chê Dán täüc hoüc, säú 4 (tr. 11- 20). 2. Âàûng Nghiãm Vaûn (1987), Mäüt säú váún âãö cå baín vaì cáúp baïch vãö kinh tãú - xaî häüi miãön nuïi tènh Quaíng Nam Âaì - Nàông hiãûn nay, trong “Âæåìng läúi chênh saïch cuía Âaíng vaì mäüt säú kãút quaí nghiãn cæïu vãö caïc dán täüc åí Quaíng Nam - Âaì Nàông”. Ban dán täüc tènh uíy vaì UBKH-KT Quaíng Nam - Âaì Nàông (tr. 45-74). 3. Bãú Viãút Âàóng cb (1996), Caïc dán täüc thiãøu säú trong sæû phaït triãøn KT- XH åí miãön nuïi. NXB chênh trë quäúc gia vaì NXB Vàn hoïa dán täüc (âäöng xuáút baín), Haì Näüi. 4. Haì Vàn Thuû (1975), Vaìi nháûn xeït vãö kinh tãú næång ráùy cuía aïc nhoïm dán täüc åí Táy Quaíng Trë. Taûp chê Dán täüc hoüc, säú 1 (tr.46-58). 5. Lã Huy Âaûi (1995), Âàûc âiãøm dán cæ miãön nuïi vaì caïc dán täüc åí næåïc ta: hiãûn traûng vaì nhæîng biãún âäøi. Taûp chê Dán täüc hoüc, säú 3. 15 6. Nguyãùn Thë Caïch ( 2000), Sæû thêch æïng cuía ngæåìi Katu trong träöng troüt, chàn nuäi âaím baío nguäön læång thæûc taûi chäù åí thåìi kyì du canh du cæ, âënh canh âënh cæ, trong kyí yãúu häüi thaío "Nghiãn cæïu phaït triãøn bãön væîng miãön nuïi khu væûc miãön Trung". Trung tám nghiãn cæïu Taìi nguyãn & Mäi træåìng vaì træåìng Âaûi hoüc näng lám Huãú. Nxb Näng Nghiãûp, Haì Näüi. 7. Nguyãùn Thë Häöng Mai, Lã Anh Tuáún vaì cäüng sæû (2002), Mäüt säú yãúu täú aính hæåíng âãún sæû chuyãøn giao TBKT vaìo saín xuáút näng nghiãûp nhàòm phaït triãøn saín xuáút, xoïa âoïi cho âäöng baìo dán täüc Katu. Khoa Lám nghiãûp, træåìng Âaûi hoüc Näng lám Huãú. 8. Nguyãùn Xuán Häöng (2001), Nhæîng âàûc âiãøm vàn hoïa truyãön thäúng cuía ngæåìi Pahy åí xaî Phong Myî vaì aính hæåíng cuía noï tåïi sæû phaït triãøn xaî häüi hiãûn nay. Thäng tin Khoa hoüc, træåìng Âaûi Hoüc Khoa Hoüc Huãú, säú 10. 9. Phaûm Quang Hoan (1994), Vai troì caïc thiãút chãú xaî häüi truyãön thäúng trong viãûc quaín lyï nguäön Taìi nguyãn cäüng âäöng cuía ngæåìi H'mäng. Taûp chê Dán täüc hoüc, säú 2. 10. Phoìng thäúng kã huyãûn Hiãn (2002), Niãn giaïm thäúng kã huyãûn Hiãn. 11. UBND xaî A Væång (2003), Baïo caïo täøng kãút nàm 2002 vaì Baïo caïo så kãút 6 thaïng âáöu nàm 2003. 12. Vàn baín phaïp luáût vãö Näng nghiãûp vaì phaït triãøn näng thän (2000). Nxb Chênh trë quäúc gia.