Tiểu luận Vài nét về nhà sàn của người Thái ở Tây Bắc

§¹i häc quèc gia Hµ Néi Tr­êng §¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n KhoaLÞch sö --------------- TiÓu luËn gi÷a kú M«n: D©n téc vµ chÝnh s¸ch d©n téc Vµi nÐt vÒ nhµ sµn cña ng­êi Th¸i ë T©y B¾c I. Më ®Çu Tr¶i qua mét qu¸ tr×nh h×nh thµnh l©u ®êi, trªn l·nh thæ ViÖt Nam hiÖn nay ®· cã 54 d©n téc anh em cïng sinh sèng t¹o nªn mét bøc tranh mu«n mµu mu«n vÎ vÒ v¨n hãa d©n téc, trong ®ã cã d©n téc Th¸i. Th¸i lµ tªn mét d©n téc trong ®¹i gia ®×nh c¸c d©n téc ViÖt Nam. ë n­íc ta, ng­êi Th¸i tËp trung c­ tró ë c¸c tØnh S¬n La, Lai Ch©u vµ mét phÇn Hoµng Liªn S¬n, ngoµi ra l¹i cßn sèng ë miÒn T©y cao tØnh thanh Hãa, NghÖ An, Hµ TÜnh. D©n téc Th¸i thuéc nhãm c¸c d©n téc nãi tiÕng Tµy Th¸i, hä cã mÆt ë ViÖt Nam tõ rÊt l©u ®êi. Trong truyÒn thuyÕt d©n gian vÒ “¶i LËc cËc”, ng­êi Th¸i tæ cã c«ng s¸ng lËp ra 4 cµnh ®ång lßng ch¶i lín: M­êng Thanh, M­êng Lß, M­êng T¸c, M­êng Than ®· nãi râ vÒ qu¸ tr×nh ra ®êi cña d©n téc Th¸i. Ng­êi Th¸i nãi riªng vµ c¸c d©n téc nãi tiÕng Thµy Th¸i nãi chung kh«ng chØ c­ tró trªn l·nh thæ n­íc ta mµ cßn c­ tró ®«ng ®óc ë nhiÒu n­íc l¸ng giÕng kh¸c trong khu vùc nh­: Lµo, Th¸i Lan, Nam Trung Quèc. Víi t­ c¸ch lµ c­ d©n b¶n ®Þa cña vïng nµy, ng­êi Th¸i ®· cã c«ng lín trong viÖc gãp c«ng søc m×nh vµo sù h×nh thµnh khu vùc v¨n hãa d©n téc häc §«ng Nam ¸, mµ nh÷ng thµnh tùu ®­îc ®óc kÕt lµ: “Trång lóa n­íc Lµm nhµ sµn §óc trèng ®ång…” T©y B¾c lµ m¶nh ®Êt “ròng vµng” cña tæ quèc cã thiªn nhiªn phong phó ®a d¹ng vµ giµu ®Ñp, cã trong lÞch sö oai hïng víi chiÕn th¾ng §iÖn Biªn Phñ lõng lÉy n¨m ch©u, cã céng ®ång cao d©n téc cÇn cï, s¸ng t¹o víi nÒn v¨n hãa ®a d¹ng nh­ mét bøc tranh ®Ñp vµ mÕn kh¸ch. T©y B¾c lµ vïng ®Êt ë hai bªn bê s«ng §µ vµ s«ng C¶, phÝa ®«ng lµ d¶i Hoµng Liªn S¬n, phÝa t©y cã d·y nói s«ng M·. Gi÷a hai m¹ch nói lµ c¶ mét cao nguyªn réng lín, cao trung b×nh tõ 600 ®Õn 1000m. KhÝ hËu T©y B¾c kh¾c nghiÖt, hµng n¨m cã thÓ chia lµm 3 mïa, hanh, s­¬ng, m­a. Mïa hanh tõ th¸ng 10 ®Õn th¸ng Giªng, mïa s­¬ng tõ th¸ng 2 ®Õn th¸ng 5), mïa m­a tõ th¸ng 6 ®Õn th¸ng 9. Nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn ®Þa h×nh ®· ¶nh h­ëng rÊt nhiÒu ®Õn ho¹t ®éng kinh tÕ vµ ®êi sèng v¨n hãa cña ng­êi Th¸i nãi riªng vµ c¸c d©n téc kh¸c nãi chung ë T©y B¾c. ë T©y b¾c, ng­êi Th¸i sèng chñ yÕu b»ng nghÒ trång lóa n­íc. NghÒ trång trät trªn c¹n (lóa, ng«, khoai, s¾n, ®Ëu…) chØ ®Õn hµng thø 2 h¸i l­îm, s¨n b¾n cã ý nghÜa rÊt thùc tiÔn vµ gãp phÇn vµo b÷a ¨n hµng ngµy. Ng­êi Th¸i næi tiÕng vÒ nh÷ng s¶n phÈm ®éc ®¸o. Nh÷ng tÊm mÆt “phµ” dÖt hoa v¨n tinh vi, ®Æc s¾c vµ nh÷ng h×nh trang trÝ phong phó, ®a d¹ng, sÆc sì nh­ rÊt hµi hßa nh­ in lªn ®ã h×nh ¶nh cña tù nhiªn mµ con ng­êi ®ang h­íng tíi khai ph¸. Lµ c­ d©n sinh sèng l©u ®êi ë T©y B¾c, ng­êi Th¸i ®· cïng c¸c d©n téc kh¸c s¸ng t¹o ra nÒn v¨n hãa vËt chÊt cæ truyÒn ®éc ®¸o: “¡n c¬m nÕp Uèng r­îu cÇn MÆc “Xöa cám” ë nhµ sµn” Trong ph¹m vi bµi viÕt, chØ tËp trung lµm râ mét phÇn nµo mét nÐt v¨n hãa ®Æc tr­ng ®ã lµ: ng«i nhµ sµn cña ng­êi Th¸i ë T©y B¾c. Nhµ ë lµ mét hiÖn t­îng v¨n hãa vËt chÊt. Nã tån t¹i vµ ph¸t triÓn cïng víi sù ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi. Nh­ tÊt c¶ c¸c hiÖn t­îng kh¸c lµ mét hiÖn t­îng lÞch sö, mét ph¹m trï lÞch sö, sù biÕn ®æi cña nhµ ë th­êng ®­îc quy ®Þnh bëi mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè: m«i tr­êng ®Þa lÝ, tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, vµ tËp qu¸n d©n téc. C­ d©n x· l¹nh ph­¬ng b¶n th­êng lµm nhµ hÇm trong ®Êt ®Ó tr¸nh ®é Èm cao, lµm nhµ sµn ®Ó ë mµ tr¸nh ®­îc Èm thÊp l¹i võa tho¸ng m¸t. Còng lµ nhµ ë, cïng tån t¹i trong m«i tr­êng ®Þ lÝ tù nhiªn nh­ nhau, mçi c­ d©n l¹i cã mét c¸ch lµm nhµ kh¸c nhau. Ng­êi Nïng Th¸i lµm nhµ cã kÝch th­íc chiÒu s©u vÒ phÝa bªn trong lín h¬n chiÒu réng ngang. Trong khi ®ã, ng­êi Th¸i l¹i lµm nhµ cã kÝch th­íc réng ngang kÐo dµi ng«i nhµ vÒ phÝa hai bªn ®Çu håi, trong khi ®ã ng­êi Tµy cã thãi quen ®Ó bµn thê ra ngay gian gi÷a nhµ, ng­êi Nïng l¹i kh«ng nh­ thÕ mµ ®Ó ë mét gãc s¸t v¸ch trªn cña nhµ. Cuéc sèng cña mét gia ®×nh vÒ c¬ b¶n cã hai mÆt vËt chÊt vµ tinh thÇn. Ng«i nhµ - mét c«ng tr×nh kiÕn tróc, võa lµ chøc n¨ng, võa tháa m·n nhu cÇu vËt chÊt, võa lµm tháa m·n nhu cÇu tinh thÇn. Ng«i nhµ sµn cña ng­êi Th¸i T©y B¾c, ®­îc x©y dùng b»ng sù khÐo lÐo cña ®«i bµn tay, tõ quan niÖm vÒ c¸i ®Ñp trong truyÒn thèng thÈm mü cña d©n téc, kü thuËt lµm nhµ cßn biÓu hiÖn tr×nh ®é hiÓu biÕt tù nhiªn vÒ m«i tr­êng sèng. Ng« nhµ sµn cßn lµ n¬i chøng kiÕn nh÷ng c¸i míi cña ®êi ng­êi: sinh ®Î, c­íi xin, ma chay. §©y lµ n¬i chøng kiÕn mäi sinh ho¹t cña mäi thµnh viªn trong gia ®×nh suèt tõ s¸ng sím ®Õn chiÒu tèi. ChÝnh d­íi m¸i nhµ sµn, quanh bÕp löa hång, thÕ hÖ «ng cha ®· truyÒn l¹i cho thÕ hÖ sau nh÷ng kinh nghiÖm lao ®éng, nh÷ng quan hÖ x· héi, con ng­êi còng nh­ tËp qu¸n d©n téc. Ng«i nhµ võa lµ n¬i häc nghÒ, võa lµ x­ëng thñ c«ng. Ng«i nhµ võa lµ n¬i b¶o tån, kÕ thõa, ph¸t triÓn truyÒn thèng tèt ®Ñp cña v¨n hãa d©n téc. II. Lµm nhµ sµn. C«ng viÖc tr­íc tiªn cña viÖc lµm nhµ sµn lµ chuÈn bÞ nguyªn liÖu. Sinh ra ë vïng rõng nói T©y B¾c, nhµ tù nã “may s¾m” toµn nh÷ng thø mµ thiªn thiªn phó cho: gç, tre, nøa, l¸… ViÖc chuÈn bÞ gç cã thÓ kÐo dµi vµi ba n¨m, cã khi d¨m b¶y n¨m tr­íc khi dùng nhµ. Cßn tre, nøa, l¸, cïng l¾m lµ chuÈn bÞ tr­íc mét mïa. Rõng T©y B¾c cã cã l¾m gç quý. Tõ c©y rõng ®Õn c©y lµm nhµ lµ c¶ mét qu¸ tr×nh chän läc, ë ®©y võa thÓ hiÖn tËp qu¸n kinh nghiÖm d©n gian tÝch lòy l©u ®êi, nh­ng thÓ hiÖn tr×nh ®é nhËn thøc cña con ng­êi vÒ thiªn nhiªn, vÒ khÝ hËu, vÒ giíi thùc vËt. Ng­êi Th¸i th­êng ®i rõng chÆt c©y lµm nhµ vµo mïa kh«. Mïa kh« ng­êi n«ng d©n Ýt viÖc ®ång ¸ng, nh­ng mïa kh« còng lµ mïa mµ giíi thùc vËt vïng nhiÖt ®íi cã qu¸ tr×nh sinh tr­ëng chËm, l­îng n­íc trong c©y Ýt. ChÆt c©y vµo mïa nµy tr¸nh ®­îc mät ®Õn møc tèi ®a. Khi chän c©y lµm nhµ, ng­êi ta th­êng chän c©y to th¼ng cã lâi cøng, ch¾c, kh«ng mät nh­ “m¹y lû”, “m¹y kÐn”, “m¹y h¸i”, “M¹y ph¸t x¶”, “m¹y thå lå”. Tuy nhiªn, ë ®©y cã nh÷ng kiªng kþ nhÊt ®Þnh. §ã lµ tr­êng hîp ®ång bµo kh«ng dïng c©y tù chÕt kh«, c©y ®æ vµ c©y bÞ sÐt ®¸nh ®Ó lµm nhµ. Hä quan niÖm r»ng, nh÷ng c©y nh­ vËy ®· mang sè phËn kh«ng may, kh«ng cßn hån, kh«ng cßn sù sèng. Dïng nh÷ng c©y ®ã lµm nhµ ch¶ kh¸c g× r­íc c¸i rñi vµo nhµ. Thùc ra c©y tù chÕt, c©y bÞ ®æ th­êng cã bÖnh, ®é bÒn kÐm nªn míi tù chÕt, tù ®æ. Ng­êi Th¸i kiªng dïng mét sè c©y sau ®©y ®Ó lµm nhµ: “Cä giang m¹y” (c©y s¬n) - c©y nµy th­êng g©y ra ngøa, vµ mét sè ng­êi khi ch¹m ph¶i th­êng bÞ mÈn ngøa, næi mÒ ®ay. “Cã ch¶ ­ít” - lo¹i c©y l¸ to, dµy cã nhùa tr¾ng, nhùa d×nh vµo ng­êi lµ bÞ rép, khã ch÷a “Cä m¹y khΔ - c©y to, l¸ nhá, dµi. Hä quan niÖm lÊy c©y nµy vÒ lµm nhµ sÏ bÞ sÐt ®¸nh (ch­a cã ý kiÕn nµo lý gi¶i tháa ®¸ng vÒ viÖc kh«ng dïng “m¹y khΔ lµm nhµ). Ph¶i ch¨ng nã liªn quan ®Õn nh÷ng kiªng kþ thuéc vÒ tÝn ng­ìng cña ®ång bµo. Lµm nhµ sµn tèn gç. Nhµ sµn n¨m gian ph¶i cã s¸u v× cét. Mçi v× cét cã Ýt nhÊt lµ bèn cét: hai cét qu©n ®ì m¸i vµ hai cét gi÷a chØ lµm nhiÖm vô ®ì sµn chø kh«ng nh« lªn gi÷a sµn nhµ. Mçi chiÕc cét l¹i cã Ýt nhÊt lµ bèn lç ®ôc ®Ó l¾p hai xµ ngang vµ hai xµ däc. ë ®Ønh mçi cét qu©n l¹i ph¶i l¾p thªm qu¸ giang dµi, nh­ng nã kh«ng ®ì m¸i mµ chØ lµm nhiÖm vô gi÷ hai cét quËn c«ng ng·ng ra vµ ®ì ®Çu d­íi cña kÌo ngay s¸t ®Ønh cét qu©n. §iÒu quan träng n÷a lµ qu¸ giang lµ mèc ®Ó ph©n chia c¸c gian ngñ trong nhµ… Gç cßn ®­îc dïng ®Ó lµm “xÝnh dua” (kÌo) ®ì cho toµn bé m¸i nhµ, lµm kÐo vµ vui ë hai m¸i ®Çu håi, lµm ®ßn tay bªn ch¸n, qu¶n, lµm cÇu thang lªn xuèng nhµ, lµm cét ch¸n… Tre nøa ngót ngµn miÒn T©y còng ®­îc ®ång bµo sö dông réng r·i víi khèi l­îng lín ®Ó lµm ®ßn tay, rui, mÌ, l¸t sµn, th­ng phªn xung quanh nhµ, lµm lan can ë ch¸n, ë qu¶n. “Nhµ gianh tèn l¹t” c©u tôc ng÷ nµy còng ®­îc ph¶n ¸nh ë nhµ sµn Th¸i. C¸c lo¹i l¹t, d©y ch»ng, ng­êi Th¸i th­êng dïng lµ “toãc may hang” (l¹t giang), “vai” (d©y m©y), “bón” (soong) vµ mét sè vá c©y nh­ “n¨ng hu”, “n¨ng ch¸u”. TÊt c¶ nh÷ng thø nµy ®Òu s½n cã trong thiªn nhiªn, hä chØ viÖc ®i lÊy vÒ. B¶o qu¶n kh« trªn g¸c bÕp, khi dïng ®em ng©m n­íc cho mÒm, dÎo, dÔ buéc. Cá gianh lµ thø nguyªn liÖu cæ truyÒn dïng lîp nhµ cña c­ d©n miÒn nói. Tr­íc ®©y, cá gianh mäc tù nhiªn nhiÒu. Khi cÇn, ®ång bµo lªn nói c¾t gianh, ph¬i kh« mang vÒ lîp. DÇn dÇn sau nµy, cá gianh Ýt, mäc th­a vµ c»n ®i nªn ng­êi ta ®· t×m c¸ch t¹o ra cho ®­îc nh÷ng b·i gianh xanh tèt, ®Ó lÊy gianh lîp nhµ. Theo kinh nghiÖm d©n gian, vµo nh÷ng ngµy cuèi ®«ng, ®Çu xu©n, ng­êi ta ph¸t nh÷ng b·i cá gianh mäc th­a vµ ph¬i gianh kh«, sau ®ã ®èt ch¸y toµn bé. Sau khi ®èt nh­ vËy, cá gianh mäc lªn sÏ ®Òu vµ tèt h¬n. Ng­êi nµo ph¸t vµ ®èt b·i gianh nµo, sÏ lµ chñ b·i gianh ®ã. §Ó lµm nhµ míi, cã khi ph¶i chuÈn bÞ mÊy b·i gianh liÒn. Nh÷ng ng­êi söa ch÷a nhµ còng ph¶i chuÈn bÞ gianh theo c¸ch nh©n t¹o nµy. Do ®ã, hµng n¨m vµo mïa xu©n ë rõng T©y B¾c th­êng cã nhiÒu ®¸m ch¸y do ®èt b·i gianh vµ ®èt n­¬ng. Tõ nh÷ng ®¸m ch¸y nµy, cã thÓ lan ra thµnh nh÷ng ®¸m ch¸y rõng rÊt tai h¹i. TiÕp theo “xau hÑ” (cét c¸i) ng­êi ta dùng “xau ch¶u xöa” (cét chñ nhµ) ë m¸i trªn cña nhµ. “xau ch¶u xöa” do chñ nhµ cïng víi nh÷ng ng­êi ®Õn gióp lµm nhµ dùng hé. “Xau ch¶u xöa” lµ n¬i tró ngô linh hån cña chñ nhµ - ng­êi ®øng ®Çu gia ®×nh phô quyÒn, ng­êi bè trong gia ®×nh. Theo tËp qu¸n, “xau ch¶u xöa” nhÊt thiÕt ph¶i dùng sau “xau hÑ”. Ngoµi ra, kh«ng cã nghi thøc g× ®Æc biÖt. “Xau hÑ” (cét c¸i) ®ì lÊy “pai h­ín mÑ” (m¸i c¸i) - m¸i d­íi. §èi diÖn víi “xau hÑ” lµ “xau ch¶u xöa” (cét chñ nhµ) ®ì lÊy “pai h­ín po” (m¸i ®ùc) - m¸i trªn. Mèi t­¬ng quan nµy ph¶i ch¨ng ph¶n ¸nh mèi quan hÖ vî chång trong gia ®×nh, trong x· héi Th¸i lµ bÒn v÷ng vµ s©u s¾c. TiÕp sau hai cét trªn - cét c¸i (xau hÑ) vµ cét chñ nhµ (xau ch¶u xöa”, ®ång bµo dùng tiÕp cét thø ba “xau hoãng”, “xau hoãng” t­îng tr­ng cho tæ tiªn, lµ n¬i tró ngô cña tæ tiªn - “phÝ h­ín” (ma nhµ). Dùng xong ba cét ®ã, ng­êi ta dùng c¸c cét kh¸c vµ l¾p xµ ngang, xµ däc, lµm m¸i. Nhµ sµn Th¸i cã bèn m¸i. Hai m¸i to ch¹y däc theo chiÒu dµi cña nhµ, hai m¸i nhá che hai ch¸i trµ, ë c¸c vïng kh¸c nhau, cã sù kh¸c nhau ë hai m¸i nhá, ë vïng S¬n La, hai m¸i nhá chñ yÕu cã h×nh c¸nh qu¹t cong; cßn ë Lai Ch©u, ngoµi lo¹i trªn cßn thªm loai hai m¸i nhá cã h×nh c¸nh qu¹t th¼ng. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu ®iÒu tra, nhµ sµn truyÒn thèng lµ lo¹i nhµ sµn cã hai m¸i ph¼ng h×nh ch÷ nhËt, hai m¸i nhá cong h×nh c¸nh qu¹t, óp che hai phÝa ®Çu håi. Tr«ng toµn bé m¸i nhµ tõ bªn ngoµi cã h×nh d¸ng gièng nh­ mai con rïa hoÆc mét chiÕc thuyÒn óp. Bªn trong m¸i nhµ rÊt tho¸ng, cao, v× trong nhµ hoµn toµn kh«ng cã cét. Mét kho¶ng kh«ng gian réng, l¹i ®­îc bÕp löa s­ëi Êm suèt ngµy cho nªn trong nhµ gi÷ ®­îc kh«ng khÝ Êm ¸p th¬m mïi khãi bÕp, kh¸c h¼n víi m«i tr­êng bªn ngoµi. Nhµ sµn ®Ñp, mét phÇn quan träng thÓ hiÖn c¸i m¸i. Tôc ng÷ Th¸i cã c©u: “Khau cót tÎm l¸i bua XÝnh dua tªm l¸i Ðn Nh¶ ca vÐn tin con… NghÜa lµ: Khau cót h×nh hoa sen KÌo chÝnh h×nh ®u«i Ðn M¸i gianh xÐn cho b»ng… Do m¸i sµn cã h×nh thï h¬i ®Æc biÖt (h×nh mai rïa, h×nh thuyÒn óp) nªn khi t×m hiÓu chóng t«i thÊy cã nh÷ng truyÒn thuyÕt liªn quan g¾n liÒn víi lao ®éng ph¸t triÓn cña nã. Trong nhµ sµn Th¸i, ng­êi ta l­u ý ®Õn cöa sæ (tñ chang). Nhµ sµn nµo còng cã cöa sæ. Sè l­îng cöa sæ cã thÓ kh¸c nhau do sè gian nhµ Ýt nhiÒu kh¸c nhau. Cöa sæ chØ më ë chÝnh gi÷a gian vµ ë phÝa tr­íc (phÝa d­íi nhµ) kh«ng bao giê më cöa sæ ë phÝa sau (phÝa trªn nhµ). Mçi gian, nÕu më, th× më mét cöa sæ. Tæng sè cöa sæ cña nhµ th­êng lµ sè lÎ, ®Ó céng víi hai cöa chÝnh lu«n lu«n sè lÎ, theo tËp qu¸n d©n téc. Cöa sæ nhµ s¶n cã hai c¸nh ®ãng më. Ng­êi Th¸i cã tËp qu¸n lµm cöa sæ s¸t sµn nhµ, réng kho¶ng 60cm, cao h¬n mét mÐt. Tõ sµn nhµ lªn kho¶ng 60cm, cao h¬n mét mÐt. Tõ sµn nhµ lªn kho¶ng 60cm cßn cã chÊn song. PhÇn trªn ®Ó trèng. TrÎ em míi biÕt ®i ®øng b¸m cöa sæ nh×n ra ngoµi, kh«ng sî ng·. Nh­ ®· tr×nh bµy ë trªn, nhµ sµn Th¸i lµ l©u ®µi gç, tre, nøa, l¸. Mäi thø nguyªn liÖu lµm nhµ ®Òu lµ s¶n phÈm cña ®Þa ph­¬ng, do thiªn nhiªn “s¾m” cho. C«ng cô ®Ò lµm nhµ lµ nh÷ng dông cô quen thuéc, mµ chóng ta vÉn gÆp ë c¸c d©n téc, c¸c vïng kh¸c nhau. §ã lµ nh÷ng chiÕc c­a to, nhá c¸c lo¹i, nh÷ng chiÕc ®ôc c¸c kiÓu, c¸c cì; nh÷ng chiÕc r×u vµ nh÷ng con dao lao ®éng hµng ngµy. III. ý nghÜa cña ng«i nhµ sµn cña ng­êi Th¸i. 1. ThÈm mü, kiÕn tróc: ë ng­êi Th¸i: chÆt, c­a, xÎ, ®ôc, ®Ïo ®­îc ¸p dông phæ biÕn. §èi víi c©y ë trªn rõng, ng­êi ta dïng kü thuËt c­a hoÆc chÆt. Víi c©y cã ®Þa thÕ xung quanh b»ng ph¼ng, réng, ®ñ ®Ó hai ng­êi ®øng kÐo c­a th­êng ¸p dông kü thuËt c­a. Víi c©y méc ë nh÷ng n¬i cã ®Þa thÕ mÊp m« chËt hÑp, ®ång bµo th­êng dïng chiÕc r×u ®Ó chÆt. C©y rõng tù nhiªn th­êng dµi, ng¾n kh¸c nhau, nh­ng khu«n khæ nhµ l¹i ®ßi hái ®é dµi cña tõng lo¹i c©y theo quy c¸ch. Kü thuËt c­a ®­îc ¸p dông ®Ó c¾t c©y lµm cét, c©y lµm xµ vµ c¸c lo¹i c©y gç ®óng vµo nh÷ng viÖc kh¸c nhau. So víi chÆt, c­a ®¹t ®éc chÝnh x¸c cao h¬n, chuÈn h¬n. C©y rõng cµng to tuæi thä cµng lín, ®é bÒn cµng cao, nh­ng khi sö dông ®Ó lµm nhµ l¹i ph¶i xÎ ra theo cì võa ph¶i. §èi víi c©y to qu¸ cì ®ång bµo dïng kü thuËt xÎ ®Ó t¸ch chóng thµnh nh÷ng tÊm gç cã h×nh d¹ng vµ kÝch th­íc theo ®óng ý ®Þnh sö dông cña chñ. Xµ ngang, xµ däc, qu¸ giang th­êng ®­îc xÎ tõ nh÷ng c©y gç to. Mét c©y cã thÓ xÎ ®­îc nhiÒu c©y xµ. Kü thuËt ®ôc ®­îc sö dông ®ôc lç xuyªn cét nhµ ®Ó l¾p xµ ngang, xµ däc. §ôc lç tßn ë qu¸ giang vµ xµ ®Ó l¾p ®Ønh cét quËn. Khi lµm cöa sæ, viÖc tËp trung, l¾p c¸c chÊn song vµ mét sè h×nh ch¹m træ kh¸c còng ® kü thuËt ®ôc kÕt hîp ®Ïo. NghÖ thuËt d©n gian th­êng quan niÖm ®èi xøng lµ t­îng tr­ng cho sù c©n b»ng, sù æn ®Þnh, sù hµi hßa trong cuéc sèng, sù chÊp nhËn c¸c quan hÖ con ng­êi, thiªn nhiªn, x· héi. Cßn kh«ng ®èi xøng t­îng tr­ng cho sù khËp khiÔng, lµ qu¸ tr×nh chuÈn bÞ cho nhÈy vät, ®ét biÕn. Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm cña nghÖ thuËt ng­êi Th¸i lµ thÈm mÜ sè lÎ. Trong kiÕn tróc nhµ s¶n, nÕu quan s¸t kü, chóng ta thÊy cã hµng lo¹t nh÷ng sè lÎ mµ ng­êi Th¸i ®· cè t×nh t¹o ra. Thang ®i l¹i hµng ngµy lªn xuèng nhµ sµn th­êng cã sè bËc lÎ: n¨m bËc, b¶y bËc, chÝn bËc. Cöa (c¶ cöa sæ vµ cöa ®i l¹i) bao giê còng lµ sè lÎ. Trªn m¸i nhµ sµn, sè ®ßn tay th­êng rÊt nhiÒu, nh­ng ®èi víi ng­êi Th¸i, dï nhiÒu ®Õn ®©u hä còng ph¶i l­u ý ®Ó cho ®ßn tay ë hai m¸i kh«ng b»ng nhau. M¸i trªn nhiÒu ®ßn tay h¬n vµ m¸i d­íi Ýt h¬n m¸i trªn mét ®ßn tay M¸i trªn cã sè ®ßn tay lµ sè lÎ vµ m¸i d­íi cã sè ®ßn tay lµ sè ch½n. Sè gian cña nhµ sµn ta còng thÊy lu«n lu«n lµ sè lÎ: Ba gian, n¨m gian, b¶y gian… Theo quan niÖm d©n gian, ng­êi Th¸i cho r»ng, sè lÎ t­îng tr­ng cho sù vËn ®én, sù ph¸t triÓn ®i lªn: cßn sè ch½n t­îng tr­ng cho sù yªn tÜnh, kh«ng vËn ®éng, kh«ng ph¸t triÓn. Quan niÖm ®ã chi phèi sù s¸ng t¹o c¸c s¶n phÈm v¨n hãa d©n téc. Nh÷ng s¶n phÈm ®Ó cho ng­êi sö dông th­êng thiÕt kÕ víi sè lÎ: cßn cho thÕ giíi “h­ v«” th­êng ®­îc thiÕt kÕ víi sè ch½n, ë ®©y ta cã thÓ nªu trë l¹i chiÕc thang lªn xuèng nhµ s¶n lµm thÝ dô. Thang ®Ó cho ng­êi hµng ngµy ®i cã sè bËc lÎ. Cßn khi trong nhµ cã ng­êi chÕt, mét chiÕc thang cã bËc ch½n ®­îc ng­êi ta lµm ra chØ ®Ó ®­a ma. Sau khi ®­a ma xong, chiÕc thang ®ã còng hÕt t¸c dông. Ng­êi ta ph¸ bá nã ®i. Nh­ vËy, ng­êi chØ ®i thang bËc lÎ, vµ “ma” chØ ®i thang bËc ch½n. Mét cÆp sè lÎ vµ sè ch½n cßn lµ h×nh ¶nh cña quan niÖm phån thùc. M¸i trªn cña nhµ sµn cã sè ®ßn tay nhiÒu h¬n m¸i d­íi vµ lµ sè lÎ, ®­îc mÖnh danh lµ m¸i ®ùc (p¸i h­ín po); cßn m¸i d­íi, cã sè ®ßn tay Ýt h¬n vµ lµ sè ch½n, ®­îc mÖnh danh lµ m¸i c¸i. T­ t­ëng phån thùc cßn ®­îc thÓ hiÖn trong kiÕn tr­íc l¾p bé kÌo chÝnh (xÝnh dua). Trong hai c©y kÐo, c©y cã lç méng dôc xuyªn qua ®­îc ®Æt ë m¸i d­íi vµ gäi lµ c©y kÐo c¸i (xinh dua me); cßn c©y kÐo ®­îc v¸t nhän ®Ó l¾p vµo méng ®­îc ®Æt ë m¸i trªn vµ gäi lµ c©y kÐo ®ùc (xÝnh dua po). Sù s¾p xÕp cè ý trªn ®­îc gi¶i thÝch r»ng: sù vËt ph¸t triÓn ®­îc b¾t nguån tõ quan hÖ ®ùc víi c¸i, ë trong nhµ còng cÇn t¹o ra cho cã ®ùc, cã c¸i, víi ý thøc cÇu mong cho cuéc sèng ®­îc trän vÑn, yªn Êm ®Çy ®ñ, gia ®×nh sinh s«i ph¸t triÓn, con ®µn ch¸u lò. Nhµ sµn cã hai cöa ®i l¹i. Hai cöa ®­îc më ë chÝnh gi÷a hai ®Çu håi. Hai cöa ®i l¹i nµy cã hai tªn gäi kh¸c nhau: cöa “ch¸n” vµ cöa “qu¶n”. Cöa “ch¸n” lµ cöa më tõ trong nhµ ra phÝa “ch¸n”. Cöa “qu¶n” lµ cöa më ra phÝa “qu¶n”. Th­êng th­êng cöa “ch¸n” nh×n vÒ phÝa nµo, ®ã lµ h­íng cña ng«i nhµ. Nhµ sµn - n¬i kh«ng chØ trang bÞ cho mçi thµnh viªn cña céng ®ång Th¸i nh÷ng vèn sèng x· héi ®Çu tiªn mµ cßn lµ ®Þa ®iÓm mµ thµnh viªn ®ã tiÕp xóc lÇn ®Çu tiªn víi nh÷ng yÕu tè cña thiªn nhiªn. Dï v« thøc hay h÷u thøc th× c¸i nhµ cña con ng­êi víi sù sèng trªn ®ã lµ nh÷ng ho¹t ®éng v¨n hãa mang ®Æc tr­ng téc ng­êi râ nÐt víi c¸i nh×n ®ã, nh÷ng tiÕn tr×nh ho¹t ®éng cña con ng­êi trªn nhµ sµn Th¸i sÏ ®­a chóng ta ®Õn nhiÒu khÝa c¹nh ho¹t ®éng kh¸c cña nÕp sèng v¨n hãa truyÒn thèng trong bèi c¶nh chung cña nÒn v¨n hãa Th¸i ®Æc s¾c. §ã võa lµ mét x­ëng thñ c«ng, mét m«i tr­êng kiÕn thøc lao ®éng vµ gi¸o dôc lao ®éng. Ng«i nhµ sµn cña ng­êi Th¸i lµ mét c«ng tr×nh kiÕn tróc, mét c«ng tr×nh v¨n hãa lµ s¶n phÈm cña v¨n hãa céng ®ång. Ng«i nhµ sµn nh­ mét c©y cæ thô c¸ch ®iÖu thiªn nhiªn vµ con ng­êi ®an xen vµo nhau. Con ng­êi mang yÕu tè cña tù nhiªn, tù nhiªn ghi ®Ëm nh÷ng dÊu Ên ho¹t ®éng con ng­êi. Toµn bé ng«i nhµ vÒ bè côc ngo¹i thÊt cã thÓ xem lµm 3 phÇn “kh©u cót” - m¸i - hµng ch©n cét tõ xa nh×n vµo ng«i nhµ sµn Th¸i hai chïm “cót” tr¾ng v­¬n lªn ë hai ®Çu lµm co c«ng tr×nh thªm sinh ®éng. Cöa sæ nhµ sµn Th¸i lµ mét c«ng tr×nh kü thuËt nhá cã thÓ xem ®ã nh­ lµ cÇu nèi gi÷a néi thÊt vµ khung c¶nh thiªn nhiªn bªn ngoµi, ®ã kh«ng chØ lµ hai c¸nh v¸n ®ãng vµo më ra mµ ®­îc trang trÝ rÊt ®a d¹ng trung t©m trang trÝ lµ c¸c chÊn song lµm b»ng gç tïy theo ý thÝch th× cã nhiÒu lo¹i trang trÝ kh¸c nhau th­êng phæ biÕn lµ m¶nh tr¨ng l­ìi liÒm, h×nh hoa, h×nh l¸ kÐp l¸ ®¬n, h×nh qu¶ tr¸m… Nh÷ng hoa v¨n cöa sæ nh­ vËy lµm cho ng«i nhµ võa thùc võa ¶o, võa t¨ng thªm gi¸ trÞ thÈm mü. IV. KÕt luËn Nhµ sµn lµ mét c«ng tr×nh kiÕn tróc, mét tËp hîp cã hÖ thèng nguyªn vËt liÖu x©y dùng. Nhµ sµn lµ mét ®¬n vÞ c©n b»ng sinh th¸i gi÷a tù nhiÖn vµ con ng­êi xung quanh, lµ mét kh«ng gian võa ®ãng võa më… lµ n¬i mµ nhiÒu sinh ho¹t v¨n hãa cña mçi d©n téc g¾n bã mËt thiÕt víi nã. Tõ c«ng tr×nh kiÕn tróc cho ®Õn nÕp sèng liªn quan ®Õn ng«i nhµ sµn cña ®ång bµo Th¸i, nh÷ng vÊn ®Ò trªn chøa ®ùng nhiÒu tri thøc téc ng­êi, nh÷ng vÊn ®Ò trong qu¸ tr×nh khai ph¸ tù nhiªn, ®Êu tranh x· héi ®Ó t¹o nªn c¶nh quan, nÕp sèng v¨n hãa … ®Òu ghi ®Ëm dÊu Ên téc ng­êi mang nh÷ng ®Æc tr­ng riªng biÖt… Qu¸ tr×nh t¹o dùng vµ tån t¹i ng«i nhµ sµn lµ mét qu¸ tr×nh t¸i hiÖn, tiÕp nèi vµ s¸ng t¹o nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa trong nÕp sèng cña ®ång bµo Th¸i.