Tình trạng nhèo đói của ở Việt Nam hiện nay

n ta thÊy, dï ®¸nh gi¸ tû lÖ nghÌo ®ãi cña ViÖt Nam b»ng ph­¬ng ph¸p nµo th× ViÖt Nam vÉn cã tèc ®é gi¶m nghÌo rÊt nhanh, ®· tõng ®­îc céng ®ång quèc ®¸nh gi¸ cã mét trong nh÷ng n­íc cã, tèc ®é gi¶m nghÌo nhanh nhÊt thÕ giíi. Tuy nhiªn, xÐt trªn tæng thÓ, ViÖt Nam vÉn lµ mét n­íc nghÌo, ph©n ho¸ giµu nghÌo gi÷a c¸c vïng, gi÷a c¸c thµnh thÞ vµ n«ng th«n, gi÷a c¸c tÇng líp d©n c­ ngµy cµng cã xu h­íng gia t¨ng vµ gay g¾t. Trong b¸o c¸o chÝnh trÞ t¹i ®¹i héi VIII §¶ng céng s¶n ViÖt Nam còng ®· chØ râ: “§Õn nay n­íc ta vÉn lµ mét trong nh÷ng n­íc nghÌo nhÊt trªn thÕ giíi, tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ, n¨ng suÊt lao ®éng, hiÖu qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh thÊp, c¬ së vËt chÊt kü thuËt cßn l¹c hËu, nî nÇn nhiÒu, viÖc lµm lµ vÊn ®Ò ®Æt ra hÕt søc gay g¾t. Sù ph©n hãa giµu nghÌo gi÷a c¸c vïng, gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng th«n, gi÷a c¸c tÇng líp d©n c­ t¨ng nhanh. §êi sèng mét bé phËn nh©n d©n, nhÊt lµ ë mét sè vïng c¨n cø c¸ch m¹ng vµ kh¸ng chiÕn cò, vïng ®ång bµo d©n téc cßn qu¸ khã kh¨n”. · So s¸nh nghÌo ®ãi theo vïng B¶ng 2.1. DiÔn biÕn nghÌo ®ãi theo vïng ë ViÖt Nam Vïng 1996 1997 1998 Sè hé nghÌo ®ãi Tû lÖ Sè hé nghÌo ®ãi Tû lÖ Sè hé nghÌo ®ãi Tû lÖ 1. MiÒn nói vµ Trung du B¾c bé 695.503 27,24 638.400 25,32 570.445 22,89 2. §ång b»ng s«ng Hång 330.519 11,01 302.460 9,81 272.160 8,38 3. B¾c Trung bé 609.372 30,80 544.926 27,84 500.225 24,62 4. Duyªn h¶i miÒn Trung 413.660 23,14 358.260 22,44 291.815 17,8 5. T©y Nguyªn 188.876 29,45 180.400 27,84 172.915 25,65 6. §«ng Nam Bé 116.728 6,17 103.900 5,50 91.400 4,75 7. §ång b»ng s«ng Cöu Long 502.912 16,25 190.750 15,60 189.090 15,37 C¶ n­íc 2.857.122 19,23 2.622.906 17,68 2.387.050 15,7 Nguån: NguyÔn H¶i H÷u “NghÌo ®ãi ë ViÖt Nam. ChÝnh s¸ch vµ gi¶i ph¸p”. Héi th¶o, to¹ ®µm vÒ chuyÓn ®æi n«ng nghiÖp ë ViÖt Nam. ViÖc lµm vµ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo. Bé L§TB-XH, n¨m 1999. Qua sè liÖu trªn cho thÊy tû lÖ nghÌo ®ãi ë c¸c vïng còng cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ. Vïng B¾c Trung Bé (24,62%) vµ vïng T©y Nguyªn (25,65%) lµ hai vïng cã tû lÖ nghÌo ®ãi cao nhÊt, vïng §«ng Nam Bé cã tû lÖ nghÌo ®ãi thÊp nhÊt 4,75%. ë ®©y cã sù chªnh lÖch gi÷a c¸c vïng cã tû lÖ nghÌo ®ãi cao víi vïng cã tû lÖ nghÌo ®ãi thÊp gÇn 5 lÇn. §ång thêi còng dÔ dµng nhËn thÊy ng­êi nghÌo tËp trung nhiÒu nhÊt ë vïng trung du vµ miÒn nói phÝa B¾c 570.145 hé chiÕm 23,9%, tiÕp ®Õn vïng B¾c Trung Bé cã 500.225 hé chiÕm 20,9%, §ång b»ng s«ng Cöu Long cã 489.050 hé chiÕm 20,51%, c¶ bèn vïng cßn l¹i chØ chiÕm 34,7%. XÐt trong tõng vïng, gi÷a c¸c tØnh tû lÖ nghÌo ®ãi còng sù kh¸c biÖt. T¹i vïng T©y Nguyªn, tû lÖ nghÌo ®ãi cña L©m §ång lµ 15,89%; §¾c L¾c lµ 26,44%; nh­ng Gia Lai lµ 44,85% vµ Kon Tum lµ 54,4%. Tû lÖ nµy chªnh lÖch tíi 3,4 lÇn gi÷a tØnh cã tû lÖ nghÌo ®ãi cao nhÊt so víi tØnh cã tû lÖ nghÌo ®ãi thÊp nhÊt. NÕu lÊy chuÈn mùc tèi thiÓu ®Ó so s¸nh th× mét sè tØnh nh­ thµnh phè Hå ChÝ Minh, Hµ Néi, Bµ RÞa - Vòng Tµu cã tû lÖ nghÌo ®ãi ®Òu d­íi 5% trong khi ®ã mét sè tØnh cã tû lª nghÌo dãi cao nh­ Hoµ B×nh 55,7%; Kon Tum 54,5%; Qu¶ng B×nh 46%; Gia Lai 44,85%; Lai Ch©u 42,4%; S¬n La 40%. Tû lÖ nghÌo ®ãi chªnh lÖch gi÷a c¸c thµnh phè gÇn 10 lÇn. Theo b¸o c¸o cña ®Þa ph­¬ng, hiÖn nay míi cã 10 tØnh, thµnh phè (chiÕm 16%) cã tû lÖ nghÌo ®ãi d­íi 10% ph©n bè ë ®ång b»ng S«ng Hång 5 tØnh §«ng Nam Bé 4 tØnh, §ång b»ng S«ng Cöu Long 1 tØnh. Trong khi ®ã cã 11 tØnh cã tû lÖ nghÌo ®ãi tõ 50% trë lªn (chiÕm 18%) tËp trung ë miÒn nói phÝa B¾c 5 tØnh, B¾c Trung bé 3 tØnh, Duyªn H¶i miÒn Trung 1 tØnh, T©y Nguyªn 9 tØnh. Mét sè huyÖn thuéc c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c, B¾c Trung Bé, T©y Nguyªn cã tû lÖ hé nghÌo ®ãi rÊt cao tõ 60-70%. Theo ®¸nh gi¸ c¶ nhãm c«ng t¸c c¸c chuyªn gia chÝnh phñ cho thÊy 40% ng­êi nghÌo cña ViÖt Nam sèng tËp trung t¹i ba khu vùc: miÒn nói phÝa B¾c 28%; §ång b»ng s«ng Cöu Long lµ 21% vµ B¾c Trung Bé lµ 18%. Nh­ vËy sù kh¸c nhau vÒ tû lÖ nghÌo ë c¸c vïng, c¸c tØnh, thµnh phè cho thÊy kh¶ n¨ng bøt ph¸, v­¬n lªn cña c¸c vïng, tØnh, thµnh phè lµ kh¸c nhau. N¬i nµo cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn nhanh, n¬i ®ã cã tû lÖ gi¶m nghÌo nhanh. · So s¸nh thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng­êi th¸ng theo vïng ë ViÖt Nam (tÝnh theo gi¸ hiÖn hµnh) §¬n vÞ: 1000 ®ång Vïng 1994 1995 1996 Tû lÖ hé nghÌo 1996 Tû lÖ hé giµu 1996 C¶ n­íc 176,47 206,10 226,70 17,81 3,67 MiÒn nói vµ trung du B¾c Bé 133,63 160,65 173,76 23,69 1,36 §ång b»ng s«ng Hång 170,88 201,18 223,30 12,09 2,94 B¾c Trung bé 135,02 160,21 174,05 23,31 1,42 Duyªn h¶i miÒn Trung 154,96 176,03 194,66 16,37 1,63 T©y Nguyªn 197,71 241,14 165,60 27,77 5,25 §«ng Nam bé 291,85 338,91 378,05 8,09 11,94 §ång b»ng s«ng Cöu Long 203,90 221,96 242,31 16,30 4,61 Nguån: “T¸c ®éng kinh tÕ cña Nhµ n­íc nh»m gãp phÇn xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo trong qu¸ tr×nh ®Èy m¹nh CNH, H§H ë n«ng th«n ®ång b»ng B¾c Bé”. §Ò tµi cÊp Bé Khoa häc qu¶n lý kinh tÕ, Häc viÖn CTQG HCM, Hµ Néi 1997, trang 43. Nh×n vµo b¶ng trªn ta cã thÓ thÊy 2 miÒn cã thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng­êi thÊp nhÊt lµ miÒn nói vµ trung du B¾c Bé vµ B¾c Trung bé còng lµ n¬i cã tû lÖ nghÌo ®ãi cao vµ tû lÖ hé giµu thÊp. §«ng Nam bé lµ vïng cã thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng­êi cao nhÊt ®ång thêi còng cã tû lÖ sè hé nghÌo thÊp nhÊt vµ tû lÖ sè hé giµu cao nhÊt. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i lóc nµo thu nhËp còng tû lÖ thuËn víi møc gi¶m nghÌo. ë ®ång b»ng s«ng Hång, thu nhËp ®øng thø 4 trong 7 vïng nh­ng l¹i cã tû lÖ nghÌo rÊt thÊp, ®øng thø 2. Trong khi ®ã, T©y Nguyªn cã møc thu nhËp b×nh qu©n ®øng thø 2 nh­ng l¹i cã tû lÖ nghÌo ®ãi cao nhÊt trong 7 vïng. Nh­ vËy, cã sù chªnh lÖch vÒ thu nhËp gi÷a c¸c nhãm d©n c­ trong 1 vïng. · Chªnh lÖch thu nhËp gi÷a c¸c vïng vµ c¸c nhãm d©n c­. B¶ng 2.3. Thu nhËp n¨m theo gi¸ so s¸nh b×nh qu©n ®Çu ng­êi theo nhãm hé vµ theo vïng kinh tÕ §¬n vÞ: 1000® Tæng céng chung Ph©n theo nhãm hé* Phô lôc 2 Chung Khu vùc Vïng Thµnh thÞ N«ng th«n MiÒn nói vµ trung du B¾c Bé §B S«ng Hång B¾c Trung Bé Duyªn h¶i miÒn Trung T©y Nguyªn §«ng Nam bé §B s«ng Cöu Long 3146 7142 2188 2133 3189 2377 2619 2590 6004 2915 1 806 926 804 733 833 863 868 718 628 745 2 1489 1550 1487 1465 1512 1481 1494 1498 1506 1487 3 2177 2235 2173 2184 2190 2165 2180 2131 2218 2151 4 3272 3360 3257 3258 3234 3257 3200 3265 3382 3280 5 7914 9617 6625 6596 8282 6716 6436 7248 9351 6839 Nhãm 5 so víi nhãm 1 (lÇn) 9,9 10,39 8,24 8,11 9,94 7,79 7,12 10,09 14,89 9,18 Nguån: TCTK - VLSS - 1998 XÐt theo gi¸ t¹i thêi ®iÓm ®iÒu tra, møc thu nhËp cña nhãm hé 5 (nhãm hé giµu) nhiÒu gÊp 6,73 lÇn so víi nhãm hé 1 (nhãm hé nghÌo). Tuy nhiªn nÕu xÐt theo gi¸ so s¸nh th× thÊy møc thu nhËp cña nhãm 5 chung c¸c vïng lín gÊp 9,9 lÇn so víi nhãm hé 1. Theo c¸c vïng kinh tÕ, vïng 1 lµ 8,11 lÇn; vïng 2 lµ 9,91 lÇn; vïng 3 lµ 7,79 lÇn; vïng 4 lµ 7,42 lÇn; vïng 5 lµ 10,09 lÇn; ®Æc biÖt vïng 6 §«ng Nam Bé - cã sù chªnh lÖch rÊt cao 14,89 lÇn; vµ vïng 7 lµ 9,18 lÇn. ë khu vùc n«ng th«n lµ 8,21 lÇn vµ vµ ë khu vùc thµnh thÞ lµ 10,39 lÇn. Nh×n chung, sù ph©n tÇng thu nhËp gi÷a c¸c nhãm hé trong vïng víi gi÷a c¸c vïng, gi÷a c¸c khu vùc cã sù chªnh lÖch lín so víi c¸c giai ®o¹n tr­íc. B¶ng 2.4- Thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng­êi/th¸ng Nhãm 1994 (1000®) 1995 (1000®) 1996 (1000®) 1995 so víi 1994 (%) 1996 so víi 1995 (%) Nhãm 1 63,0 734,3 78,6 117,9 105,8 Nhãm 2 99,0 121,7 134,9 126,0 108,9 Nhãm 3 133,2 166,7 184,4 125,2 110,6 Nhãm 4 185,0 227,6 250,2 122,4 109,9 Nhãm 5 408,5 519,6 574,7 127,2 110,6 Nguån: Lª Du Phong, Hoµng V¨n Hoa “Kinh tÕ thÞ tr­êng vµ sù ph©n ho¸ giµu nghÌo ë vïng d©n téc vµ miÒn nói phÝa B¾c n­íc ta hiÖn nay” NXB CTQG, 1998. Theo b¶ng trªn ta thÊy, thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng­êi/th¸ng cña c¸c nhãm ®Òu t¨ng lªn nh­ng nhãm 1 t¨ng chËm nhÊt. Lµm cho kho¶ng c¸ch vÒ thu nhËp gi÷a c¸c nhãm d©n c­ ngµy nay cµng lín t¨ng 5,8% hay 1,5 ngh×n ®ång, nhãm 5 t¨ng 10,0% hay 55,7 ngh×n ®ång. Qua ph©n tÝch trªn ta thÊy kh¶ n¨ng v­¬n lªn ®Ó tho¸t ra khái sù t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi cña nhãm 1 lµ rÊt khã kh¨n, ®ßi hái ph¶i cã sù hç trî rÊt lín cña §¶ng, Nhµ n­íc vµ céng ®ång. · So s¸nh nghÌo ®ãi theo khu vùc thµnh thÞ - n«ng th«n B¶ng 2.5 - Tû lÖ nghÌo ë thµnh thÞ vµ n«ng th«n §¬n vÞ: % C¶ n­íc Thµnh thÞ N«ng th«n 1993 1998 1993 1998 1993 1998 Tû lÖ nghÌo LTTP 24,9 15,0 7,9 2,3 29,1 18,3 Tû lÖ nghÌo chung* Tû lÖ nghÌo chung b»ng tû lÖ nghÌo LTTP + Tû lÖ nghÌo phi l­¬ng thùc 58,1 37,4 25,1 9,0 66,4 44,9 Nguån: ViÖt Nam - TÊn c«ng nghÌo ®ãi (WB) ë ViÖt Nam, nghÌo ®ãi vÉn tËp trung chñ yÕu ë vïng n«ng th«n, hiÖn nay sè ng­êi nghÌo sèng ë n«ng th«n lµ 90% (cßn ë thµnh thÞ lµ 10%) trong ®ã 45% sèng ë d­íi ng­ìng nghÌo (theo WB) ViÖt Nam, tÊn c«ng nghÌo ®ãi). Do thu nhËp thÊp, t¨ng tr­ëng kinh tÕ chËm nªn chi tiªu thùc tÕ cña ng­êi d©n còng t¨ng chËm. Ta cã thÓ thÊy ®iÒu nµy qua b¶ng sau. · So s¸nh t¨ng tr­ëng chØ tiªu theo vïng B¶ng 2.6- T¨ng tr­ëng chi tiªu b×nh qu©n ®Çu ng­êi ë n«ng th«n vµ thµnh thÞ (1993-1998) T¨ng tr­ëng chi tiªu ë thµnh thÞ (%) T¨ng tr­ëng chi tiªu ë n«ng th«n (%) Chªnh lÖch thµnh thÞ n«ng th«n (%) Chung c¶ n­íc 60,5 30,4 30,1 - MiÒn nói phÝa B¾c 65,8 26,9 38,9 - §ång b»ng s«ng Hång 47,2 51,4 -4,2 - B¾c Trung bé 86,4 37,2 49,2 - Duyªn h¶i miÒn Trung 39,1 25,5 13,6 - T©y nguyªn 24,8 - - §«ng Nam Bé 78,1 59,1 19,0 - §ång b»ng s«ng Cöu Long 35,7 10,6 25,1 Nguån: ViÖt Nam - TÊn c«ng nghÌo ®ãi 12/1999. ¦íc tÝnh cña WB - dùa vµo sè liÖu VLSS93 vµ VLSS98. Qua b¶ng trªn cã thÓ thÊy t¨ng tr­ëng chi tiªu ë vïng n«ng th«n lµ t­¬ng ®èi thÊp (trõ ®ång b»ng s«ng Hång vµ §«ng Nam Bé) Duyªn H¶i miÒn Trung vµ §ång b»ng s«ng Cöu Long cã møc t¨ng tr­ëng chi tiªu ë thµnh thÞ vµ c¶ ë n«ng th«n lµ thÊp nhÊt. Chªnh lÖch thµnh thÞ vµ n«ng th«n ë B¾c Trung Bé cao nhÊt lµ 49,2%, ë ®ång b»ng s«ng Hång thÊp nhÊt -4,2%. Møc t¨ng chi tiªu thÓ hiÖn chÊt l­îng cuéc sèng ®­îc c¶i thiÖn ë møc nµo chªnh lÖch gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng th«n thÓ hiÖn kho¶ng c¸ch chªnh lÖch møc c¶i thiÖn ®êi sèng gi÷a hai khu vùc. Qua b¶ng trªn ta thÊy kho¶ng c¸ch nµy cã n¬i t­¬ng ®èi lín thÓ hiÖn sù ph©n ho¸ giµu nghÌo gi÷a 2 khu vùc t¨ng. Tãm l¹i, qua nh÷ng ph©n tÝch ta thÊy tû lÖ c¸c hé nghÌo ®ãi trong c¶ n­íc ®· gi¶m nh­ng vÉn ë møc cao 11%. Riªng ë n«ng th«n cßn kho¶ng 20,87% hé nghÌo víi kho¶ng 10 tiÖu n«ng d©n nghÌo. Sù ph©n ho¸ giµu nghÌo gi÷a n«ng th«n, thµnh thÞ, gi÷a c¸c vïng lµ t­¬ng ®èi phæ biÕn vµ cã xu h­íng ngµy cµng t¨ng thu nhËp b×nh qu©n cña c¸c nhãm d©n c­ t¨ng nh­ng nhãm 2 t¨ng ch­a ®¸ng kÓ, cuéc sèng cña ng­êi d©n nghÌo ®· ®­îc c¶i thiÖn nh­ng ch­a nhiÒu. Ng­ìng nghÌo cña ViÖt Nam nãi chung vÉn xa so víi ng­ìng nghÌo cña thÕ giíi. 2.2. C¸c nh©n tè ¶nh h­ëng tíi ®ãi nghÌo §Ó ®¸nh gi¸ ®­îc t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo ë n­íc ta, tr­íc tiªn cÇn ph¶i t×m hiÓu c¸c nh©n tè t¸c ®éng ®Õn vÊn ®Ò nghÌo ®ãi. Cã rÊt nhiÒu nh©n tè ¶nh h­ëng ®Õn nghÌo ®ãi, nã kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ nh©n tè vÒ kinh tÕ hoÆc thiªn tai, ®Þch ho¹ g©y ra. Mµ t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo ë n­íc ta cã sù ®an xen cña c¸i tÊt yÕu lÉn c¸i ngÉu nhiªn, cña c¶ nguyªn nh©n s©u xa lÉn nguyªn nh©n trùc tiÕp, c¶ kh¸ch quan lÉn chñ quan, c¶ tù nhiªn lÉn kinh tÕ - x· héi. Do ®ã cÇn ph¶i ®¸nh gi¸ ®óng nguyªn nh©n, møc ®é cña tõng nguyªn nh©n dÉn ®Õn nghÌo ®ãi ®èi víi tõng ®èi t­îng cô thÓ. 2.2.1. Nhãm nguyªn tè thuéc vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn - kinh tÕ - x· héi · VÞ trÝ ®Þa lý kh«ng thuËn lîi ë nh÷ng n¬i xa x«i hÎo l¸nh, ®Þa h×nh phøc t¹p (miÒn nói, h¶i ®¶o vïng s©u), kh«ng cã ®­êng giao th«ng. §©y còng chÝnh lµ mét nguyªn nh©n chÝnh dÉn ®Õn tû lÖ nghÌo ®ãi cao ë c¸c vïng vµ ®Þa ph­¬ng ë vµo vÞ trÝ ®Þa lý nµy. Do ®iÒu kiÖn ®Þa lý nh­ vËy, hä dÔ r¬i vµo thÕ bÞ c« lËp, t¸ch biÖt víi bªn ngoµi, khã tiÕp cËn ®­îc c¸c nguån lùc cña ph¸t triÓn, nh­ tÝn dông, khoa häc kü thuËt vµ c«ng nghÖ, thÞ tr­êng... lµm cho cuéc sèng cña hä l¹c hËu, khã ph¸t triÓn, kinh tÕ chñ yÕu lµ tù cÊp, tù tóc lµ nh÷ng nh©n tè kh¸ch quan t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn vÊn ®Ò nghÌo ®ãi. · §Êt canh t¸c Ýt, ®Êt c»n cçi, Ýt mÇu mì, canh t¸c khã, n¨ng suÊt c©y trång vËt nu«i ®Òu thÊp. §©y lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn s¶n xuÊt trong n«ng nghiÖp gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n, lµm cho thu nhËp cña ng­êi n«ng d©n thÊp, viÖc tÝch luü vµ t¸i s¶n xuÊt më réng bÞ h¹n chÕ hoÆc hÇu nh­ kh«ng cã. Theo c¸c kÕt qu¶ ®iÒu tra, ®¸nh gi¸ ®ãi nghÌo cã sù tham gia cña ng­êi d©n th× thiÕu ®Êt canh t¸c hay ®Êt ®ai khã lµm ¨n còng lµ nguyªn nh©n ®¸ng kÓ dÉn ®Õn c¶nh tóng thiÕu, ®ãi ¨n, ®øt b÷a cña ng­êi d©n ®Æc biÖt lµ ®èi víi c¸c hé nghÌo ®ãi ë vïng nói. HiÖn nay vÊn ®Ò thiÕu ®Êt s¶n xuÊt l­¬ng thùc ë n­íc ta (®Æc biÖt lµ ®Êt lóa) ngµy cµng mang tÝnh trÇm träng. Nguyªn nh©n nµy lµ do d©n sè ngµy cµng ®«ng nh­ng ®Êt n«ng nghiÖp th× ngµy cµng bÞ thu hÑp lµm cho rÊt nhiÒu hé n«ng d©n kh«ng ®ñ tiÒm lùc ®Ó ph¸t triÓn. HiÖn nay nhiÒu n¬i ë vïng biÓn kh«ng cã hoÆc cã kh«ng ®¸ng kÓ ®Êt trång lóa, ®©y lµ nh©n tè t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn c¸c hé nghÌo, cã thÓ ®­îc coi lµ mét trong nh÷ng nh©n tè c¬ b¶n lµm cho nh÷ng hé nµy triÒn miªn bÞ ®ãi. Nh­ng viÖc xo¸ ®ãi kh«ng ph¶i b»ng c¸ch cÊp ®Êt s¶n xuÊt l­¬ng thùc mµ ph¶i kÕt hîp nhiÒu biÖn ph¸p kh¸c. §©y còng lµ mét vÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi c¸c cÊp l·nh ®¹o trong viÖc lùa chän c¸c gi¶i ph¸p thÝch häp gióp hä xo¸ ®ãi, tøc lµ ph¶i lµm g× ®Ó gióp hä cã thu nhËp th× hä míi cã kh¶ n¨ng tiÕp cËn ®­îc l­¬ng thùc, thùc phÈm. · §iÒu kiÖn thiªn nhiªn kh¾c nghiÖt, thiªn tai th­êng xuyªn x¶y ra ®Æc biÖt lµ b·o, lut, h¹n h¸n, ch¸y rõng, ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn s¶n xuÊt vµ ®êi sèng cña nh©n d©n. Trung b×nh 10 c¬n b·o, lôt mét n¨m, l¹i thªm h¹n h¸n, m­a ®¸, ch¸y rõng, nh÷ng c¬n lèc x¶y ra th­êng xuyªn ë nhiÒu vïng ®· lµ nguyªn nh©n c¬ b¶n lµm cho kho¶ng 2 triÖu ng­êi thiÕu ®ãi hµng n¨m. T¸c h¹i cña b·o lôt, h¹n h¸n lµ rÊt lín, nã lu«n lµ kÎ thï ®ång hµnh víi nh÷ng ng­êi nghÌo ®ãi, nã cã thÓ c­íp ®i c¶ tÝnh m¹ng sèng vµ tiÒn cña con ng­êi. RÊt nhiÒu vïng vµ tØnh ®ang trï phó nh­ng chØ sau mét trËn thiªn tai g©y ra nh­ lôt b·o th× hµng ngh×n hé l¹i r¬i vµo c¶nh thiÕu ®ãi, c¸c c«ng tr×nh c«ng céng, c¸c c¬ së s¶n xuÊt vµ h¹ tÇng bÞ ph¸ háng. §iÓn h×nh lµ trËn lò x¶y ra vµo th¸ng 11 vµ th¸ng 12 n¨m 1999 ë c¸c tØnh miÒn Trung ®· g©y ra nh÷ng tæn thÊt to lín vÒ ng­êi vµ tµi s¶n cho 7 triÖu d©n ë 7 tØnh ph¸ huû nhiÒu c¬ së h¹ tÇng ë vungf nµy, ­íc tÝnh thiÖt h¹i do lò lôt g©y ra trªn 3000 tû ®ång, t¸c ®ég trùc tiÕp ®Õn ®êi sèng vèn ®· c¬ hµn cña ng­êi d©n. HËu qu¶ cña b·o lôt ®Ó l¹i lµ rÊt lín kh«ng thÓ kh«i phôc l¹i ®­îc trong chèc l¸t mµ ph¶i tr¶i qua nhiÒu n¨m. HiÖn nay h¹nh¸n, thiÕu n­íc, ch¸y rõng còng ®­îc xem lµ vÊn ®Ò nãng báng ¶nh h­ëng trùc tiÕp ®Õn t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi cña ng­êi d©n. Trong cuèi th¸ng 3 ®Çu th¸ng 4 võa qua h¹n h¸n x¶y ra ë nhiÒu n¬i tµn ph¸ nhiÒu c©y l­¬ng thùc vµ hoa mµu. ë §¾c L¾c ­íc tÝnh mçi ngµy cã ®Õn 250-300 ha bÞ thiÖt h¹i do h¹n h¸n g©y ra. ë tØnh Kiªn Giang ¶nh h­ëng cña diÖn ch¸y rõng lµ rÊt lín h¬n 4000 ha rõng U Minh Th­îng bÞ tµn ph¸ ¶nh h­ëng trùc tiÕp ®Õn 2700 hé ®ãi xung quanh vèn ®· c¬ cùc, tóng thiÕu. Thªm vµo ®ã t×nh tr¹ng thiÕu n­íc sinh ho¹t, thiÕu n­íc t­íi tiªu còng lµ vÊn ®Ò rÊt khã kh¨n mµ nh÷ng ng­êi d©n nghÌo gÆp ph¶i (hiÖn nay gi¸ n­íc ë mét sè n¬i lªntíi trªn 3000 ®ång/1km víi t×nh h×nh hiÖn nay, hiÖn t­îng h¹n h¸n, thiÕu n­íc kÐo dµi, ch¸y rõng x¶y ra liªn miªn (nh­ rõng Trµm, rõng U Minh Th­îng, rõng quèc gia Cµ Mau) ®ang lµ vÊn ®Ò ®Æt ra rÊt cÊp b¸ch ®èi víi c¸c cÊp chÝnh quyÒn lµ ph¶i lµm g× ®Ó c¶i thiÖn t×nh h×nh tèt h¬n. · M«i tr­êng kinh tÕ kh«ng thuËn lîi, c¬ së h¹ tÇng thÊp kÐm nh­ng kh«ng cã thÞ tr­êng, thÞ tr­êng ho¹t ®éng yÕu ít hay thÞ tr­êng kh«ng ®Çy ®ñ còng ¶nh h­ëng ®¸ng kÓ ®Õn t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo cña c¸c hé gia ®×nh. MÆc dï trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y chÝnh phñ ®· cã nhiÒu cè g¾ng trong viÖc ®Çu t­ x©y dùng c¸c c¬ së h¹ tÇng phôc vô s¶n xuÊt, ®êi sèng nh©n d©n, tuy nhiªn cho ®Õn nay vÉn cßn nhiÒu n¬i xa. §©y lµ nh÷ng n¬i cßn tiÒm Èn nhiÒu dÊu hiÖu cña ®ãi nghÌo l¹c hËu. Nh÷ng hé ë ®©y kh«ng ph¶i ai còng ®­îc sö dông ®iÖn. HÖ thèng t­íi tiªu cßn h¹n chÕ, rÊt nhiÒu n¬i ch­a cã tr¹m b¬m. ViÖc tiÕp cËn víi n­íc s¹ch (n­íc m¸y) gÇn nh­ kh«ng cã, ngay c¶ n­íc giÕng vÉn cßn h¹n hÑp, rÊt nhiÒu hé cßn ®ang dïng n­íc s«ng, suèi, n­íc m­a... Trong s¶n xuÊt trång trät, khã kh¨n lín nhÊt lµ hÖ thèng kªnh m­¬ng ch­a ph¸t triÓn nªn kh«ng ®ñ n­íc t­íi cho c©y trång, ®Æc biÖt lµ cho lóa vµ hoa mÇu. HiÖn nay ë nhiÒu n¬i hÖ thèng kªnh m­¬ng, cèng ®Ëp, tr¹m b¬m chñ yÕu vÉn cßn t¹m bî, ch­a kiªn cè, cã n¬i xuèng cÊp nghiªm träng t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn viÖc gi¶m s¶n l­îng n¨ng suÊt c©y trång. VÒ vÊn ®Ò c¬ së h¹ tÇng (nh­ ®­êng giao th«ng, ®iÖn, tr­êng häc, tr¹m y tÕ, bÖnh viÖn, b­u ®iÖn, chî huyÖn...), thÞ tr­êng (lao ®éng, vèn, hµng ho¸) vÉn cßn kÐm ph¸t triÓn. §Æc biÖt lµ c¸c nhãm d©n téc thiÓu sè cµng cã Ýt c¬ héi tiÕp cËn víi nh÷ng dÞch vô trªng©n hµng (theo h×nh.....). §iÒu nµy cã thÓ thÊy râ ë c¸c vïng kh«ng cã ®­êng giao th«ng hoÆc giao th«ng ®i l¹i khã kh¨n th× hÇu nh­ ch­a cã thÞ tr­êng hoÆc thÞ tr­êng ho¹t ®éng qu¸ yÕu ít. Nã ®ång nghÜa víi viÖc hä bÞ ®Æt ra ngoµi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Êt n­íc. Tõ nh÷ng vÊn ®Ò trªn, ta thÊy, nh÷ng ng­êi nghÌo muèn v­ît tho¸t khái t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi tr­íc hÕt ph¶i ®­îc tiÕp cËn víi thÞ tr­êng, trªn c¬ së ®ã míi cã thÓ tham gia vµo sù vËn ®éng cña kinh tÕ thÞ tr­êng. Muèn thÞ tr­êng ph¸t triÓn, bªn c¹nh viÖc thóc ®Èy ph¸t triÓn s¶n xuÊt, t¨ng tr­ëng kinh tÕ th× viÖc ph¸t triÓn giao th«ng c¬ së h¹ tÇng cã ý nghÜa lín gãp phÇn nèi c¸c thÞ tr­êng trong n­íc l¹i víi nhau, thóc ®Èy thÞ tr­êng ph¸t triÓn t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc hoµ nhËp vµo nÒn kinh tÕ thÕ giíi. H×nh 2.1. · Nh©n tè liªn quan ®Õn chiÕn tranh Nh©n tè chiÕn tranh cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn yÕu tè vÞ trÝ ®Þa lý. Nh÷ng vïng tr­íc ®©y lµ chiÕn tranh tµn ph¸ nÆng nÒ th× m«i tr­êng sèng ë ®©y vÉn ch­a ®­îc phôc håi ®­îc hoµn toµn, ®Æc biÖt c¸c chÊt ®éc mµu da cam, ®i«xin do ®Õ quèc Mü sö dông trong cuéc chiÕn tranh ®· ®Ó l¹i di chøng nÆng nÒ vÒ m«i tr­êng vµ con ng­oõi ViÖt Nam. H¬n 1,5 triÖu ng­êi bÞ th­¬ng tËt, h¬n 1 triÖu ng­êi giµ bÞ mÊt nguån nu«i d­ìng do con c¸i th©n nh©n chÕt trong chiÕn tranh. Trªn 300.000 trÎ em bÞ må c«i, hµng ngh×n n¹n nh©n bÞ ¶nh h­ëng cña chÊt ®éc mµu da cam. §©y lµ nhãm d©n c­ th­êng bÞ thiÖt thßi vµ gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n trong cuéc sèng. Hä dÔ r¬i vµo t×nh c¶nh nghÌo ®ãi. Kh«ng mét tØnh, thµnh phè nµo trong c¶ n­íc ta lµ kh«ng g¸nh chÞu vµ ph¶i gi¶i quyÕt hËu qu¶ do chiÕn tranh ®Ó l¹i. Vµ viÖc gi¶i quyÕt hËu qu¶ nµy còng kh«ng thÓ mét sím métchiÒu mµ cã thÓ ph¶i mÊt nhiÒu thËp kû. 2.2.2. Nhãm nh©n tè liªn quan ®Õn céng ®ång · An ninh, trËt tù: M«i tr­êng an ninh, trËt tù cã t¸c ®éng ®¸ng kÓ tíi c¸c hé nghÌo thùc tÕ cho thÊy, tÖ n¹n x· héi th­êng ®ång hµnh víi nghÌo ®ãi. NÕu ë n¬i nµo tÖ n¹n x· héi gia t¨ng, trËt tù an ninh x· héi kh«ng ®¶m b¶o th× ë ®ã khã cã sù ph¸t triÓn kinh tÕ nãi chung vµ cña ng­êi nghÌo nãi riªng. Ng­êi nghÌo nãi chung lµ nhãm ng­êi cã møc sèng dÔ bÞ tæn th­¬ng cao. Hä cã thu nhËp thÊp, tµi s¶n kh«ng ®¸ng gi¸. NÕu bÞ rñi ro mÊt c¾p v©t dông lao ®éng th× hä rÊt dÔ r¬i vµo c¶nh khèn cïng. Theo nghiªn cøu cho thÊy, c¸c hé nghÌo khi bÞ mÊt tµi s¶n nhÊt lµ c«ng cô lao ®éng, ph­¬ng tiÖn kiÕm sèng cña gia ®×nh th× rÊt l©u sau, vµi th¸ng, mét n¨m, thËm chÝ nhiÒu n¨m sau hä míi cã thÓ phôc håi l¹i ®­îc (trë l¹i møc khi ch­a bÞ mÊt c¾p). Khi ng­êi nghÌo bÞ mÊt c¾p th× cuéc sèng cña hä vèn nghÌo l¹i cµng nghÌo h¬n, vèn ®· khèn cïng l¹i cµng cïng cùc h¬n. Ngoµi nguy c¬ dÔ bÞ mÊt c¾p, cuéc sèng ë khu vùc trËt t­, an ninh kh«ng ®¶m b¶o còng lµ cho ng­êi nghÌo lu«n c¶m thÊy kh«ng yªn t©m ®Ó s¶n xuÊt, lao ®éng, khi mua thªm nh÷ng tµi s¶n phôc vô cho cuéc sèng, hä còng ph¶i ®¾n ®o rÊt nhiÒu. §iÒu nµy còng ¶nh h­ëng kh«ng nhá tíi cuéc sèng cña hä vµ lµm cho nh÷ng cè g¾ng kh«ng xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo gÆp nhiÒu khã kh¨n. · TËp qu¸n: VÒ mét mÆt nµo ®ã, tËp qu¸n, lèi sèng còng lµ mét trë lùc tíi sù ph¸t triÓn cña ng­êi nghÌo. TËp qu¸n du canh du c­ cña mét sè ®ång bµo vïng d©n téc (nhÊt lµ T©y B¾c) ®· lµm cho t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi (®ãi kinh niªn, ®ãi gay g¾t) vÒ l­¬ng thùc thùc phÈm x¶y ra th­êng xuyªn. ChÝnh tËp qu¸n nµy ®· ®Èy hä r¬i vµo t×nh tr¹ng nghÌo dai d¼ng, nghÌo truyÒn kiÕp. C¸i vßng luÈn quÈn “nghÌo ®ãi ph¶i du canh du c­ vµ v× du canh du c­ cµng thªm nghÌo ®ãi” céng thªm c¸c hñ tôc l¹c hËu vÒ v¨n ho¸, lèi sèng b¸m chÆt vµo sè phËn cña mét sè ®ång bµo miÒn nói. VÝ dô, ë L¹ng S¬n l­¬ng thùc miÒn nói cÇn 500kg/ ng­êi míi gäi lµ ®ñ ¨n nh­ng h¬n nöa sè Êy kh«ng ph¶i ®Ó ¨n mµ dïng ®Ó nÊu r­îu “Ng­êi d©n nghÌo Þ uèng r­îu Þ n¨ng suÊt lao ®éng gi¶m Þ cµng nghÌo. ChÝnh c¸i vßng luÈn quÈn nµy ®· g©y nªn t×nh tr¹ng 89% trong sè ng­êi Dao vµ 100% ng­êi H’m«ng ®­îc coi lµ nghÌo. 2.3. Nhãm nh©n tè liªn quan ®Õn mçi c¸ nh©n vµ hé gia ®×nh 2.3.1. Nhãm nh©n tè thuéc vÒ nh©n khÈu häc · Quy m« vµ c¬ cÊu hé gia ®×nh Qua nghiªn cøu cho thÊy quy m« hé gia ®×nh cã ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi. Ng­êi nghÌo phæ biÕn ë nh÷ng hé gia ®×nh cã quy m« lín, mçi hé cã rÊt nhiÒu con, tuæi cßn nhá. Theo pháng vÊn ®¸nh gi¸ PPA (1998) th× 72% sè hé cho r»ng v× ®«ng con nªn dÉn ®Õn t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi. MÆc dï vËy, hä vÉn ch­a ý thøc ®­îc râ vÒ sù t¸c h¹i cña t×nh tr¹ng ®«ng con. T×nh tr¹ng sinh nhiÒu con, sinh qu¸ dÇy ë c¸c cÆp vî chång trÎ, vî chång ®ang trong ®é tuæi sinh ®Î lµ kh¸ phæ biÕn. B×nh qu©n c¸c hé nµy tõ 3-5 con, thËm chÝ 7 con. §iÒu nµy lµm cho cuéc sèng gia ®×nh hä gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. Còng v× khã kh¨n mµ hé gia ®×nh tõ lµm ¨n kh¸ hoÆc trung b×nh ®· trë thµnh nghÌo ®ãi. Do sè ng­êi trong gia ®×nh lµ t­¬ng ®èi nhiÒu nªn chi tiªu cho nh÷ng vÊn ®Ò thiÕt yÕu hµng ngµy lµ kh¸ cao (ch¼ng h¹n chi tiªu cho l­¬ng thùc, quÇn ¸o, thuèc men...) trong khi ®ã, tæng thu nhËp cña mét hé nghÌo th­êng kh«ng t¨ng nhiÒu hoÆc cã t¨ng nh­ng còng kh«ng thÓ ®ñ ®Ó trang tr¶i c¸c kho¶n chi tiªu hµng ngµy, hoÆc lµm ngµy nµo ¨n hÕt ngµy ®ã, kh«ng thÓ cã ®­îc c¸c kho¶n tÝch luü vµ do vËy viÖc tho¸t khái nghÌo ®ãi trë nªn bÕ t¾c. B¶ng 2.4. Nh©n khÈu b×nh qu©n 1 hé theo nhãm chi tiªu §¬n vÞ tÝnh: ng­êi/hé Chung Nhãm hé (chi tiªu) 1 (rÊt nghÌo) 2 3 4 5 (rÊt giµu) Chung 4,7 5,6 5,1 4,6 4,3 4,1 Khu vùc: - Thµnh thÞ - N«ng th«n 4,4 4,8 5,7 5,6 5,4 5,1 4,8 4,6 4,6 4,3 4,1 4,0 1. MiÒn nói vµ trung du B¾c bé 4,9 5,8 5,2 4,6 4,1 3,7 2. §B s«ng Hång 4,0 4,5 4,4 4,0 3,9 3,7 3. B¾c Trung bé 4,7 5,6 4,9 4,5 4,0 3,8 4. Duyªn h¶i miÒn Trung 4,9 5,6 5,5 4,9 4,6 4,3 5. T©y Nguyªn 5,7 6,4 5,6 5,4 5,3 4,5 6. §«ng Nam bé 4,8 6,1 5,2 5,3 5,4 4,5 7. §BSCL 5,0 6,2 5,9 5,1 4,4 3,8 Nguån: TCTK VLSS 1988 Nh×n vµo b¶ng trªn ta thÊy, hé nghÌo th­êng cã sè nh©n khÈu b×nh qu©n cao h¬n hé giµu tõ 1,5 ng­êi trë lªn, nh©n khÈu b×nh qu©n trªn hé vïng n«ng th«n th­êng cao h¬n thµnh thÞ, cao nhÊt lµ ®ång b»ng s«ng Cöu Long, hé nghÌo nhiÒu h¬n hé giµu gíi 2,4 ng­êi. Vïng nói phÝa B¾c lµ 2,1 ng­êi; T©y Nguyªn lµ 1,9 ng­êi; B¾c Trung Bé lµ 1,8 ng­êi; T×nh tr¹ng phæ biÕn cña c¶ n­íc lµ c¸c hé nghÌo ®ãi l¹i th­êng nhiÒu con, thiÕu lao ®éng. §iÒu nµy t¹o nªn vßng luÈn quÈn cña ®ãi nghÌo. · Tû lÖ ng­êi sèng phô thuéc Theo sè liÖu cña c¸c cuéc ®iÒu tra møc sèng d©n c­ cña tæng côc thèng kª cho ta thÊy, tû lÖ trÎ em trªn mçi ng­êi lao ®éng ë nhãm hé nghÌo lµ rÊt cao, vµ tû lÖ nµy gi¶m dÇn khi nhãm møc chi tiªu b×nh qu©n ®Çu ng­êi t¨ng dÇn. B¶ng 2.8. Sè trÎ em d­íi 15 tuæi theo nhãm hé gia ®×nh §¬n vÞ: trÎ em/1 lao ®éng Nhãm hé 1 (rÊt nghÌo) 2 3 4 5 (rÊt giµu) Chung 28 2,2 1,7 1,4 1,2 N«ng th«n 2,8 2,2 1,8 1,4 1,3 Thµnh thÞ 2,7 2,1 1,6 1,3 1,1 Nguån: ViÖt Nam - TÊn c«ng ®ãi nghÌo. WB ­íc tÝnh trªn sè liÖu cña VLSS 98. Theo b¶ng trªn ta thÊy nhãm (hé nghÌo nhÊt) th­êng lµ nh÷ng hé cã sè ng­êi phô thuéc cao nhÊt, chªnh lÖch gi÷a nhãm 1 vµ nhãm 5 lµ 1,6 ng­êi. Trong ®ã, ë n«ng th«n, sè ng­êi phô thuéc cao h¬n ë thµnh thÞ lµ 0,1 ng­êi (nhãm 1) vµ 0,2 ng­êi (nhãm 5) sè ng­êi phô thuéc cao dÉn ®Õn g¸nh nÆng cña nh÷ng ng­êi lao ®éng chÝnh t¨ng lªn hä ph¶i lµm ®Ó kh«ng nh÷ng nu«i b¶n th©n m×nh mµ cßn nu«i c¶ nh÷ng ng­êi kh¸c trong gia ®×nh. Cã nghÜa lµ 1 ng­êi nhãm 1 ph¶i lµm gÊp 2,8;1,2 =2,3 lÇn so víi 1 ng­êi thuéc nhãm 5. Cã thÓ nãi t×nh tr¹ng phô thuéc cña c¸c gia ®×nh lµ “ng­êi lµm th× Ýt, ng­êi ¨n th× nhiÒu” vµ th­êng x¶y ra ra t×nh tr¹ng thiÕu lao ®éng (do sè ng­êi trong gia ®×nh ®«ng nh­ng phÇn lín vÉn ch­a tù lao ®éng ®Ó nu«i sèng b¶n th©n m×nh mµ ph¶i phô thuéc vµo mét vµi lao ®éng chÝnh). T×nh tr¹ng thiÕu lao ®éng cßn thÓ hiÖn ë chç, ng­êi lao ®éng chÝnh, ngoµi c«ng viÖc kiÕm tiÒn nu«i gia ®×nh cßn ph¶i g¸nh thªm nhiÒu c«ng viÖc nhµ do sè ng­êi phô thuéc t¨ng. Lao ®éng bá ra cña hä cho c«ng viÖc nhµ còng lµ ®¸ng kÓ, v× lµm viÖc nhµ nªn hä kh«ng thÓ lµm c¸c c«ng viÖc t¹o ra thu nhËp kh¸c. Cã thÓ thÊy t×nh tr¹ng hé nghÌo cã sè ng­êi sèng phô thuéc cao lµ rÊt phæ biÕn, nã x¶y ra ë hÇu hÕt c¸c tØnh thµnh trong c¶ n­íc. §©y lµ mét nh©n tè quan träng, ¶nh h­ëng r¸t lín, thËm chÝ cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh, tíi t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi cña ng­êi d©n, nã c¶n trë viÖc thùc hiÖn xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo cña ng­êi d©n nãi riªng vµ cña §¶ng, Nhµ n­íc nãi chung. Cïng víi møc sinh cao (gia ®×nh ®«ng con), tû lÖ ng­êi sèng phô thuéc còng ®· t¹o nªn mét vßng luÈn quÈn cña ®ãi nghÌo. §ã lµ: do sinh nhiÒu con nªn lao ®éng thiÕu, sè ng­êi phô thuéc cao, g¸nh nÆng ®Ì lªn vai nh÷ng ng­êi lao ®éng chÝnh, mét ng­êi lµm ®Ó ph¶i nu«i mÊy ng­êi do ®ã lµm kh«ng ®ñ ¨n, v× vËy con c¸i kh«ng ®­îc h­ëng mét c¸ch ®Çy ®ñ nh÷ng nhu cÇu thiÕt yÕu nh­ y tÕ, gi¸o dôc... dÉn ®Õn vßng ®êi cña chóng sÏ l¹i r¬i vµo c¶nh nghÌo ®ãi. · Giíi tÝnh cña ng­êi lµm chñ gia ®×nh: ChÝnh nh©n tè giíi tÝnh cña ng­êi lµm chñ gia ®×nh còng quyÕt ®Þnh lín ®Õn møc ®é nghÌo ®ãi cao cña hé gia ®×nh. Th­êng nh÷ng gia ®×nh mµ ng­êi phô n÷ lµm chñ th× dÔ r¬i vµo c¶nh nghÌo ®ãi vµ møc nghÌo ®ãi cßn trÇm träng h¬n so víi c¸c hé kh¸c. Lêi nãi cña chÞ T, quËn 10 thµnh phè Hå ChÝ Minh lµ mét minh chøng cho ®iÒu nµy: “Cuéc sèng cña chóng t«i rÊt chËt vËt. KÓ tõ khi chång t«i mÊt, t«i kh«ng thÓ nµo kiÕm ®­îc viÖc lµm vµ c¸c con t«i còng kh«ng thÓ ®Õn tr­êng ®­îc n÷a” (Pháng vÊn, ®¸nh gi¸ PPA, 1998). Nh÷ng hé gia ®×nh cã møc sèng kh¸ vµ trung b×nh mµ tr­íc ®©y cã ng­êi ®µn «ng lµm chñ nh­ng v× mét nguyªn nh©n nµo ®ã (rñi ro thiªn tai, bÖnh tËt) mµ trô cét gia ®×nh nµy mÊt ®i, ng­êi phô n÷ l¹i kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng ®¶m ®­¬ng ®­îc tr¸ch nhiÖm nµy th× hé gia ®×nh ®ã rÊt dÔ bÞ mét có sèc lín kh«ng thÓ chèng l¹i ®­îc vµ dÔ r¬i vµo t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi. Ng­êi phô n÷ cã ®Æc ®iÓm lµ kh«ng lµm ®­îc nh÷ng c«ng viÖc nÆng nhäc mµ nam giíi cã thÓ lµm, thªm vµo ®ã, hä cßn ph¶i chÞu nhiÒu ®Þnh kiÕn, sù bÊt b×nh ®¼ng x· héi nªn víi cïng mét c«ngivÖc hä chØ nhËn ®­îc mét kho¶n tiÒn c«ng Ýt h¬n so víi ng­êi nam giíi. C«ng viÖc cña ng­êi phô n÷ th­êng lµ bÊt æn ®Þnh vµ hä khã kiÕm viÖc h¬n nam giíi nªn thu nhËp lµm ra th­êng rÊt thÊp. Bªn c¹nh ®ã, ng­êi phô n÷ cßn ph¶i lo toan c«ng viÖc gia ®×nh nªn kh«ng thÓ dµnh hÕt thêi gian vµ c«ng søc cho viÖc t¹o thªm thu nhËp. §ã lµ nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu dÉn ®Õn t×nh tr¹ng c¸c hé nghÌo cã ng­êi phô n÷ lµm chñ th­êng cã cuéc sèng khèn cïng h¬n nh÷ng hé nghÌo cã ng­êi ®µn «ng lµm chñ. HiÖn nay, nguyªn nh©n nghÌo ®ãi do giíi tÝnh còng ®¸ng ®­îc quan t©m v× vÉn cßn nhiÒu hé do phô n÷ lµm chñ, hä rÊt dÔ bÞ tæn th­¬ng vµ l©m vµo c¶nh ®ãi nghÌo. Qua cuéc ®iÒu tra chän mÉu ë tØnh Qu¶ng B×nh, chñ hé lµ nam cã 1.488 hé, tæng sè nh©n khÈu thuéc hé nam lµ 8.465 ng­êi, b×nh qu©n mét hé nam cã 5,7 ng­êi/hé. Trong khi ®ã, sè hé cã chñ hé lµ n÷: 562 hé, b×nh qu©n 1 hé n÷ chØ cã 3,9 ng­êi/hé. Qua ®ã ta thÊy sè hé gia ®×nh ë Qu¶ng B×nh ®ang thiÕu vai trß cña nam giíi cßn chiÕm mét tû lÖ ®¸ng kÓ: 562/1488 = 37,77%. B¶ng 2.9. Sè khÈu trung b×nh cña mét hé ®iÒu tra. Ph©n theo giíi cña chñ hé thuéc tØnh Qu¶ng B×nh HuyÖn Kh«ng nghÌo §ãi NghÌo N÷ Nam N÷ Nam N÷ Nam 1. §ång Híi 4,3 5,1 5,8 7,0 4,7 6,1 2. Bè Tr¹ch 3,8 5,1 3,9 6,0 3,4 5,2 3. LÖ Thuû 3,6 5,7 3,9 6,1 4,1 5,7 4. Minh Ho¸ 5,7 5,5 4,8 6,2 4,0 5,1 5. Qu¶ng Ninh 3,5 5,2 3,9 6,1 3,0 6,8 6. Qu¶ng Tr¹ch 3,5 5,2 3,4 5,4 4,0 5,6 7. Tuyªn Ho¸ 3,8 4,7 3,8 6,0 6,1 5,5 Chung 3,7 5,3 3,9 6,0 4,1 5,8 Nguån: Lª Xu©n B¸, Chu TiÕn Quang, NguyÔn H÷u TiÕn, Lª Xu©n ®×nh: “NghÌo ®ãi, xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ë ViÖt Nam” - NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi, 2001. 2.2.3. C¸c nh©n tè kinh tÕ · NghÒ nghiÖp vµ møc ®é ®a d¹ng ho¸ cña nghÒ nghiÖp YÕu tè nghÒ nghiÖp cã nh÷ng ¶nh h­ëng nhÊt ®Þnh tíi sù nghÌo ®ãi cña ng­êi d©n. NghÒ nghiÖp lµ nguån cung cÊp thu thËp cho gia ®×nh, v× vËy, tÝnh chÊt cña nghÒ ®ã quyÕt ®Þnh ®Õn møc thu nhËp vµ tÝnh æn ®Þnh cña thu nhËp thÊp, bÊp bªnh. Th«ng th­êng, ng­êi dÔ r¬i vµo t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi lµ nh÷ng ng­êi chØ lµm nh÷ng c«ng viÖc cã thu nhËp thÊp, tØnh rñi ro cao dÉn ®Õn sù bÊt æn ®Þnh vÒ thu nhËp. Thªm vµo ®ã, hä chØ cã mét nguån thu duy nhÊt ®­a vµo nghÒ ®ã. Thèng kª cho thÊy nghÌo ®ãi ë n­íc ta chñ yÕu r¬i vµo c¸c hé n«ng d©n mµ trong ®ã c¸c hé thuÇn n«ng chiÕm tû lÖ cao. N«ng nghiÖp lµ nghÒ phô thuéc nhiÒu vµo thêi tiÕt, nÕu cã rñi ro x¶y ra (nh­ h¹n h¸n, lò lôt) th× nguy c¬ mÊt tr¾ng toµn bé hoa mÇu lµ rÊt cao. NÕu gia ®×nh chØ tr«ng chê vµo thu nhËp do hoa mÇu th× khi x¶y ra nh÷ng sù cè nh­ vËy, nguy c¬ r¬i vµo c¶nh nghÌo ®ãi cña hä sÏ rÊt cao. §Ó thÊy râ ®iÒu nay ta cã thÓ ph©n tÝch tû lÖ c¸c ngµnh nghÒ trong tõng nhãm hé. Nã cho chóng ta bøc tranh râ nÐt h¬n vÒ c¸c nguyªn nh©n ®ãi nghÌo g¾n liÒn víi t×nh tr¹ng thuÇn n«ng kh«ng cã thªm nghÒ phô. B¶ng 2.10: Ph©n tÝch tû lÖ c¸c hé ®ãi vµ nghÌo ph©n theo ngµnh nghÒ ho¹t ®éng Ngµnh nghÒ s¶n xuÊt §ãi NghÌo Chung cho c¸c hé N«ng nghiÖp thuÇn n«ng nghÒ kh¸c 90,57 88,05 86,59 NghÒ kh¸c 2,49 1,61 2,59 DÞch vô bu«n b¸n nhá 0,10 0,92 0,69 L©m nghiÖp + n«ng nghiÖp 4,76 1,61 3,32 Lµm thuª 1,14 2,53 1,80 NghÒ thñ c«ng 0,21 0,46 0,20 Thñy s¶n 0,73 4,82 4,82 Tæng 100 100 100 Nguån: Lª Xu©n B¸, Chu TiÕn Quang, NguyÔn H÷u TiÕn, Lª Xu©n ®×nh: “NghÌo ®ãi vµ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ë ViÖt Nam”, trang 167 - NXB N«ng nghiÖp - 2001. Nh×n vµo b¶ng trªn ta thÊy c¸c hé thuéc nhãm ®ãi cã tíi 90,57% lµ thuÇn n«ng vµ tû lÖ thuÇn n«ng gi¶m dÇn theo chiÒu t¨ng vÒ møc thu nhËp cña nhãm, hé kh«ng nghÌo cã tû lÖ thuÇn n«ng thÊp h¬n c¶ 79,69%. Nh­ vËy, ph©n tÝch nguån thu nhËp theo ngµnh nghÒ mµ c¸c hé ®ang tham gia ho¹t ®éng cho thÊy mét nÐt chung lµ: thuÇn n«ng lµ b¹n ®­êng cña t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi. Do tÝnh bÊp bªnh cña viÖc phô thuéc vµo mét nghÒ duy nhÊt nªn nghÌo ®ãi còng cã thÓ ®­îc xem xÐt d­íi gãc ®é ®a d¹ng ho¸ ngµnh nghÒ. ViÖc ®a d¹ng ho¸ ngµnh nghÒ cã tû lÖ thuËn víi møc ®é gi¶m nghÌo. §a d¹ng ho¸ ngµnh nghÒ ®Õn ®©u quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng h¹n chÕ rñi ro vµ t¨ng thu nhËp cña ng­êi d©n, do ®ã cã thÓ gi¶m ®­îc ®ãi nghÌo. V× vËy, cã thÓ nãi, khi xem xÐt ®Õn vÊn ®Ò ®a d¹ng ho¸ thu nhËp hay ®a d¹ng ho¸ ngµnh nghÒ, nÕu hé chØ phô thuéc vµo mét nghÒ duy nhÊt th× kh¶ n¨ng nghÌo ®ãi lµ cao, nÕu hé ®a d¹ng ho¸ ngµnh nghÒ th× kh¶ n¨ng nµy sÏ gi¶m. T×nh tr¹ng kh«ng cã hoÆc thiÕu viÖc lµm HiÖn nay, trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, vÊn ®Ò thÊt nghiÖp ë thµnh thÞ vµ thiÕu viÖc lµm ë n«ng th«n vÉn mang tÝnh bøc xóc. ChÝnh t×nh tr¹ng kh«ng cã viÖc lµm, thiÕu viÖc lµm th­êng xuyªn ®· ¶nh h­ëng trùc tiÕp ®Õn thu nhËp cña ng­êi d©n. §©y còng chÝnh lµ nguyªn nh©n c¬ b¶n lµm cho c¸c hé gia ®×nh r¬i vµo c¶nh ®ãi nghÌo. B¶ng 2.11- Sè ng­êi thiÕu viÖc lµm trong 12 th¸ng chia theo nhãm tuæi Tæng sè (ng­êi) Chia theo nhãm tuæi (%) 15-24 25-34 35-44 45-54 55-59 > 60 C¶ n­íc 9.418.380 30,53 29,98 23,81 10,98 2,60 2,09 Thµnh thÞ 1.198.882 29,70 31,99 24,91 10,79 1,92 1,43 N«ng th«n 8.219.498 30,65 29,68 2,38 11,01 2,70 2,19 MiÒn nói vµ trung du B¾c Bé 1.393.328 35,39 5,9 23,4 1,89 2,87 1,33 §ång b»ng s«ng Hång 2.554.720 25,67 28,30 27,62 12,43 3,31 2,67 B¾c Trung bé 1.465.462 27,47 28,35 25,03 12,72 3,67 2,76 Duyªn h¶i miÒn Trung 879.623 30,53 32,57 19,56 9,73 3,13 3,38 T©y Nguyªn 199.433 32,03 32,67 23,40 8,01 2,59 1,30 §«ng Nam bé 870.856 32,96 35,01 21,44 7,97 1,38 1,24 §ång b»ng s«ng Cöu Long 2.054,958 34,29 30,92 21,37 10,39 1,74 1,29 Nguån: Theo sè liÖu cña TCTK “Thùc tr¹ng lao ®éng vµ viÖc lµm ë ViÖt Nam 1998” Nh×n vµo b¶ng trªn ta thÊy, tû lÖ thiÕu viÖc lµm ë n­íc ta ë møc cao (kho¶ng 22%) trong tæng sè ng­êi tõ 15 tuæi trë lªn (9,4% triÖu/47 triÖu). §¸ng chó ý tû lÖ thiÕu viÖc lµm ë nhãm tuæi tõ 25 ®Õn 34 tuæi lµ: 29,98% vµ tõ 35 tuæi ®Õn 44 tuæi lµ 23,81%. §©y lµ ®é tuæi sung søc nhÊt c¶ vÒ thÓ lùc vµ trÝ lùc nh­ng l¹i cã tû lÖ thiÕu viÖc lµm kh¸ cao (trªn 50% trong tæng sè ng­êi thiÕu viÖc lµm). B¶ng 2.12. T×nh tr¹ng kh«ng cã viÖc lµm th­êng xuyªn ë c¸c vïng §¬n vÞ: ng­êi Vïng Tõ 15 tuæi trë lªn Trong tuæi lao ®éng Tæng sè N÷ Tæng sè N÷ * C¶ n­íc 1.338.849 640.435 1.334.936 618.487 - Thµnh thÞ 427.175 204.500 422.215 202.210 - N«ng th«n 961.674 435.935 922.721 416.277 MiÒn nói vµ trung du B¾c Bé 20.919 44.753 119.410 44.176 §ång b»ng s«ng Hång 349.780 154.293 331.128 144.439 B¾c Trung Bé 263.721 121.100 248.615 113.370 Duyªn h¶i miÒn Trung 125.452 56.883 121.825 55.430 T©y Nguyªn 15.393 8.769 15.393 8.769 §«ng Nam Bé 239.285 110.364 237.536 109.836 §ång b»ng s«ng Cöu Long 274.299 144.273 271.029 142.467 Nguån: TCTK “Thùc tr¹ng lao ®éng viÖc lµm ë ViÖt Nam 1998” trang 518-520. NXB Thèng kª 1999. Qua 2 b¶ng trªn ta thÊy sè ng­êi thiÕu viÖc lµm vµ cã viÖc lµm kh«ng th­êng xuyªn ë khu vùc n«ng th«n chiÕm sè l­îng lín (8.219.498 ng­êi kh«ng cã viÖc lµm vµ 961.674 ng­êi cã viÖc lµm kh«ng th­êng xuyªn. §©y còng lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh dÉn ®Õn tû lÖ nghÌo ®ãi ë n«g th«n cao h¬n rÊt nhiÒu so víi tû lÖ nghÌo ë thµnh thÞ. · C¬ cÊu chØ tiªu: C¬ cÊu chi tiªu cña c¸c hé nghÌo th­êng rÊt eo hÑp. Hä chØ cã kh¶ n¨ng trang tr¶i víi møc h¹n chÕ, tèi thiÓu c¸c chi phÝ l­¬ng thùc vµ phÝ l­¬ng thùc thiÕt yÕu kh¸c, hä th­êng ph¶i bá thªm chi phÝ kh«ng ®¸ng cã hoÆc bÞ gi¶m thu nhËp v× khã tiÕp cËn c¸c c¬ héi t¨ng tr­ëng kinh tÕ. Thu nhËp thÊp nªn m·i dï hä chØ cã kh¶ n¨ng trang tr¶i tèi thiÓu c¸c chi phÝ l­¬ng thùc nh­ng nã còng chiÕm tû träng lín trong tæng chi tiªu cña hä. B¶ng 2.13. C¬ cÊu chi tiªu chia theo nhãm hé §¬n vÞ tÝnh (%). Chung Nhãm hé 1 (rÊt nghÌo) 2 3 4 5 (rÊt giµu) Chi ®êi sèng 100 100 100 100 100 100 - Chi ¨n uèng 52,95 70,69 65,64 61,67 51,11 13,51 + L­¬ng thùc 15,30 35,37 26,84 21,72 16,05 7,57 + Thùc phÈm 24,93 26,26 28,97 29,15 27,96 21,10 + ChÊt ®èt 3,77 4,11 4,08 4,02 3,89 3,52 + ¡n uèng ngoµi gia ®×nh 5,19 0,70 1,86 2,71 4,48 7,65 + Uèng vµ hót 3,76 4,23 3,89 3,81 3,71 3,64 - Chi kh«ngph¶i ¨n uèng 47,05 29,31 31,36 38,33 43,91 56,45 + May mÆc 4,31 5,79 5,71 5,38 4,76 3,34 + ë 7,51 4,00 4,62 5,29 6,44 9,81 + §å dïng bÒn l©u 12,10 4,08 6,26 8,79 10,84 16,47 + Y tÕ 5,22 4,64 5,21 5,45 5,71 5,01 + Giao th«ng b­u ®iÖn 1,26 0,48 0,65 0,77 0,91 1,71 + Gi¸o dôc 6,37 3,22 3,95 4,52 5,53 8,29 + V¨n ho¸ thÓ thao 0,65 0,08 0,10 0,17 0,37 1,12 + Kh¸c 9,54 7,03 7,87 8,77 9,32 10,61 Nguån: TCTK VLSS 1998 Nh×n vµo b¶ng trªn ta thÊy, ng­êi nghÌo ph¶i chi tíi 70,69% tû träng ng©n quü gia ®×nh cho c¸c kho¶n chi ¨n uèng. Trong ®ã 61,65% dµnh cho l­¬ng thùc thùc phÈm. Chi ngoµi ¨n uèng chØ chiÕm 29,31%, trong ®ã chi cho c¸c kho¶n giao th«ng b­u ®iÖn (0,48%), gi¸o dôc (3,22%), v¨n ho¸ thÓ thao (0,08%) chiÕm tû träng rÊt nhá. MÆc dï tû träng chi cho ¨n uèng cao nh­ vaþa nh­ng sè l­îng vµ chÊt l­îng b÷a ¨n cña hä vÉn kh«ng ®­îc ®¶m b¶o, t×nh tr¹ng thiÕu ¨n, ®øt b÷a vÉn cßn tån t¹i. KhÈu phÇn ¨n cña hä kh«ng ®¶m b¶o ®­îc l­îng Kcalo cÇn thiÕt cho cuéc sèng b×nh th­êng nh»m t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng. Nãi chung, b÷a ¨n cña c¸c hé nghÌo r©t ®¹m b¹c, kh«ng ®ñ dinh d­ìng. B×nh qu©n mçi ng­êi/ngµy míi ®¶m b¶o ®­îc 1944 Kcalo, trong ®ã l­¬ng thùc bao gåm g¹o, ng«, khoai, s¾n chiÕm 80%, thùc phÈm kh¸c chØ chiÕm d­íi 20%. MÆt kh¸c, nh÷ng ng­êi nghÌo th­êng Ýt cã c¬ héi tiÕp xóc víi c¸c dÞch vô y tÕ. ChÝnh ®iÒu nµy ®· lµm ¶nh h­ëng ®Õn søc khoÎ cña hä. T×nh tr¹ng søc khoÎ kÐm còng lµ mét nguyªn nh©n kh«ng kÐm phÇn quan träng dÉn ®Õn nghÌo ®ãi, nã còng lµm ng­êi nghÌo khã tho¸t khái vßng luÈn quÈn cña ®ãi nghÌo. Thu nhËp thÊp Þ ¨n uèng kh«ng ®Çy ®ñ Þ søc khoÎ kÐm Þ n¨ng suÊt lao ®éng thÊp Þ lµm kh«ng ®ñ ¨n Þ thiÕu ®ãi Þ vay m­în nî nÇn nhiÒu Þ thu nhËp thÊp... ®ã chÝnh lµ vßng luÈn quÈn mµ ng­êi nghÌo rÊt dÔ m¾c ph¶i. · Nhãm nh©n tè vÒ tµi s¶n - NghÌo do thiÕu vèn: thiÕu h¹c kh«ng cã vèn lµ nguyªn nh©n mµ ng­êi nghÌo cho r»ng cã ¶nh h­ëng lín nhÊt ®Õn sù nghÌo ®ãi cña hä. Kh«ng cã vèn ®Ó s¶n xuÊt kinh doanh chÝnh lµ trë lùc rÊt lín ®èi víi ng­êi lao ®éng khi tham gia vµo kinh tÕ thÞ tr­êng. Vèn lµ rÊt cÇn thiÕt, lµ ®iÒu kiÖn ban ®Çu cÇn ph¶i cã ®Ó gióp cho c¸c hé nghÌo tho¸t khái c¶nh nghÌo ®ãi. VÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y lµ lµm thÕ nµo c¸c hé nghÌo cã thÓ tiÕp cËn víi c¸c nguån tÝn dông ®Ó hä cã nhiÒu c¬ héi h¬n trong s¶n xuÊt kinh doanh. HiÖn nay sù tiÕp cËn tÝn dông cña c¸c hé nghÌo cßn rÊt nhiÒu h¹n chÕ. Tû lÖ hé vay vèn ng©n hµng míi chØ chiÕm 54,14%, l·i suÊt vay trung b×nh 1,18%. Cßn h¬n 455 sè hé kh«ng cã kh¶ n¨ng tr¶ sè nî qu¸ h¹n. Së dÜ hé nghÌo tiÕp cËn vèn cßn khã kh¨n lµ do c¸ch s¶n xuÊt cña hé nghÌo cßn gi¶n ®¬n, kh«ng biÕt th©m canh, thiÕu kinh nghiÖm s¶n xuÊt, do l·i suÊt vay vèn cao vµ thñ tôc vay cßn r­êm rµ hoÆc còng cã thÓ do hä ng¹i rñi ro vay vÒ kh«ng biÕt ®Çu t­ vµo ®©u, cã hoµn ®­îc vèn kh«ng. Hä sî ®Çu t­ vµo nh÷ng c¸i míi v× kh«ng biÕt nã thÕ nµo v× thÕ hä vÉn cø lµm theo c¸ch truyÒn thèng, kh«ng cã khoa häc. Trong n«ng nghiÖp th× do kh«ng biÕt c¸ch ®Çu t­, c¶i t¹o ®Êt cho tèt, kh«ng ®­a c¸c lo¹i gièng míi vµo trång, kh«ng cã c¸c lo¹i ph©n bãn t¨ng tr­ëng hîp lý vµ còng kh«ng sö dông c¸c lo¹i thuèc phßng tr¸nh s©u bÖnh dÉn ®Õn n¨ng suÊt c©y trång thÊp vµ nghÌo l¹i hoµn nghÌo. HiÖn nay, rÊt nhiÒu hé nghÌo ®· nhËn thøc ®­îc tÇm quan träng vµ tÝnh bøc xóc cña vèn, nh­ng kh«ng ph¶i ai muèn vay còng ®­îc cho vay. Cã mét nghÞch lý lµ: vèn ng©n hµng cho ng­êi nghÌo vay cßn nhiÒu, nhu cÇu vay vèn cña c¸c hé nghÌo ®ãi l¹i lín, mµ c¸c hé nghÌo vÉn ph¶i ®i vay m­în t­ nh©n, chÞu c¶nh vay nÆng l·i. Thùc tÕ nhu cÇu vay vèn th­êng cã tÝnh chÊt ®ét xuÊt trong sè c¸c hé nghÌo vµ nhu cÇu phi s¶n xuÊt th­êng kh«ng phï hîp víi c¬ chÕ vay vèn cña ng©n hµng. HiÖn nay, ®©y lµ mét bÊt cËp vÒ c¬ chÕ vay vèn, vµ lµ mét thùc tÕ nghiÖt ng· trong cuéc sèng cña ng­êi nghÌo ®ãi. Kh«ng Ýt hé ®· ph¶i b¸n lóa non ®Ó lo lãt c¸c kho¶n chi tiªu kh«ng thÓ chèi tõ trong gia ®×nh... ®ang dån hä vµo thÕ bÝ: ®· nghÌo l¹i nghÌo thªm . Sè liÖu d­íi ®©y ph¶n ¸nh phÇn nµo nhu cÇu vay vèn cña c¸c hé nghÌo vµ møc ®é ®¸p øng trªn thùc tÕ. B¶ng 2.14: Lý do vay vèn cña c¸c hé theo nhãm chØ tiªu §¬n vÞ ®o: % Chung C¸c nhãm hé 1 2 3 4 5 S¶n xuÊt vµ ®Çu t­ c¬ b¶n 66,32 15,53 63,25 69,23 69,25 65,77 Mua nhµ, lµm nhµ 10,28 26,92 10,56 10,20 16,77 7,51 Mua s½m ®å dïng 2,88 2,42 12,17 3,95 3,56 1,70 Tiªu dïng chung, ¨n khi gi¸p h¹t 3,29 12,21 2,77 3,22 3,72 2,83 Chi tiªu kh¸c 17,22 12,93 11,24 13,39 6,71 22,19 Tæng 100 100 100 100 100 100 Nguån: TCTK: VLSS 1998 B¶ng 2.14: Nhu cÇu vèn cña hé giµu nghÌo vµ møc ®é ®¸p øng vèn cña mét sè ng©n hµng, tÝnh b×nh qu©n mét hé vay. §¬n vÞ tÝnh: 1000® Hé giµu Hé nghÌo H. Lôc Nam (B¾c Giang) Gia L©m (Hµ Néi) Yªn Mü (H­ng Yªn) H. Lôc Nam (B¾c Giang) Gia L©m (Hµ Néi) Yªn Mü (H­ng Yªn) Sè hé ®iÒu tra 10 6 13 2 1 2 - Nhu cÇu vèn/1 hé 11806,5 16056,2 21151,6 4286,8 3820,5 4005,3 - §¸p øng 10112,0 16189,5 23537,4 2819,9 2163,5 2886,1 - Tû lÖ ®¸p øng 85,65 100,64 75,46 65,76 56,62 72,06 Nguån: Ph¹m V¨n Khiªm- Nh÷ng biÖn ph¸p huy ®éng vèn vµ sö dông cã hiÖu qu¶ nguån vèn cña hé n«ng d©n c¸c tØnh phÝa B¾c, ViÖn Kinh tÕ n«ng nghiÖp, 1999. Nh×n vµo b¶ng trªn ta thÊy hé giµu cã nhiÒu lîi thÕ h¬n hé nghÌo trong viÖc vay vèn ng©n hµng. C¸c hé giµu ®­îc ®¸p øng víi møc ®é kh¸ cao vÒ nhu cÇu vay vèn tõ 75,48% ®Õn 100% thËm chÝ v­ît nhu cÇu. Trong lóc ®ã, hé nghÌo ®· thiÕu vèn, cÇn vèn nh­ng l¹i ch­a ®­îc vay tho¶ ®¸ng, møc ®é ®¸p øng cao nhÊt còng chØ ®Õn 72,0%. Theo ®¸nh gi¸ cña ng©n hµng phôc vô ng­êi nghÌo, tû lÖ nî qu¸ h¹n ®èi víi hé nghÌo nhÊt chiÕm tû träng cao trong tæng sè nî qu¸ h¹n nãi chung. Trong khi ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n, c¸c hé nghÌo cã nhiÒu mÆt h¹n chÕ, th× nî nÇn triÒn miªn ®èi víi hä lµ ®iÒu khã tr¸nh khái. §iÒu nµy ®· gãp phÇn lµm bÇn cïng thªm cuéc sèng cña hä. §©y còng chÝnh lµ nguyªn nh©n khiÕn cho hä khã tho¸t khái c¶nh nghÌo ®ãi. - NghÌo do thiÕu tµi s¶n vËt chÊt: ThiÕu hoÆc kh«ng cã tµi s¶n lu«n lµ nguyªn nh©n g©y ra nghÌo ®ãi ®èi víi c¸c hé gia ®×nh. Nh­ lµ c¸c ®«i vî chång trÎ, míi b­íc vµo cuéc sèng, cã xuÊt ph¸t ®iÓm thÊp (gi¸ trÞ tµi s¶n ban ®Çu nhá) hä gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n trong s¶n xuÊt kinh doanh, trong viÖc tiÕp cËn víi thÞ tr­êng, n¾m b¾t c¸c c¬ héi, nh¹y bÐn víi c¸c xu thÕ cña x· héi. C¸c hé cã xuÊt ph¸t ®iÓm thÊp th× rÊt dÔ r¬i vµo c¶nh nghÌo ®ãi nÕu cã rñi ro x¶y ra. V× tµi s¶n cã gi¸ trÞ cña hä, xÐt cho cïng, chØ cã c¨n nhµ vµ mét ®å ®¹c sinh ho¹t thiÕt yÕu (®iÒu quan träng ë ®©y kh«ng ph¶i lµ tæng gi¸ trÞ cña tµi s¶n lµ bao nhiªu mµ chóng ta ph¶i xem xÐt kh¶ n¨ng cã thÓ ho¸ gi¸ c¸c tµi s¶n nµy ®Ó bï ®¾p cho c¸c thiÖt h¹i do c¸c rñi ro ®em l¹i) chÝnh v× kh«ng cã tµi s¶n ®Ó tù b¶o hiÓm nªn nhiÒu hé gia ®×nh ®· ph¶i sèng chung víi nghÌo ®ãi. ThiÕu tµi s¶n cßn thÓ hiÖn ë c¸c hé gia ®×nh kh«ng cã hoÆc kh«ng ®¸ng kÓ c¸c t­ liÖu s¶n xuÊt ®Ó phôc vô cho ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh, hä th­êng ph¶i sèng ë trong nh÷ng c¨n nhµ l¸n, lÒu t¹m bî. Ngay c¶ ë thµnh phè mét sè gia ®×nh nghÌo vÉn ph¶i sèng trong c¸c c¨n nhµ æ chuét, kh«ng ®¶m b¶o ®­îc c¸c ®iÒu kiÖn hîp vÖ sinh. §©y chÝnh lµ nguyªn nh©n g©y ra c¸c dÞch bÖnh, ¶nh h­ëng trùc tiÕp ®Õn søc khoÎ cña chÝnh b¶n th©n hä. Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra n¨m 1993 cña Bé N«ng nghiÖp vµ CNTP vÒ t×nh tr¹ng giµu nghÌo trong n«ng th«n cho thÊy: Nhµ ë cña hé nghÌo cßn ®¬n s¬: míi chØ cã 15,7% sè hé cã nhµ ngãi, 72% cßn ë nhµ tranh v¸ch ®Êt, 11,7% sè hé ë lÒu t¹m. §å dïng sinh ho¹t trong gia ®×nh cßn qu¸ thiÕu thèn, b×nh qu©n mçi hé cã mét chiÕc gi­êng gç hoÆc tre, 0,3 chiÕc xe ®¹p. VÒ t­ liÖu s¶n xuÊt b×nh qu©n 10 hé míi cã mét con tr©u hoÆc bß, ngay c¶ cµy, bõa b»ng gç vÉn cßn thiÕu thèn. Trong lóc ®ã, c¸c h« giµu ®· tÝch luü kh¸ lín, ®· mua s¾m ®­îc nhiÒu lo¹i m¸y mãc phôc vô s¶n xuÊt kinh doanh, ph­¬ng tiÖn sinh ho¹t. §· cã 16,1% sè hé giµu cã nhµ ë m¸i b»ng hoÆc tõ 2 tÇng trë lªn; 77% sè hé cã nhµ ngãi, chØ cßn 6,9% ë nhµ tranh. Sè hé cã ti vi c¸c lo¹i lµ 17%, trong lóc ®ã 16,8% sè hé cã ti vi mÇu, 79% sè hé cã radi« c¸c lo¹i, 87,8% sè hé cã xe ®¹p. B¶ng 2.16: T×nh h×nh nhµ ë theo 5 nhãm hé ph©n theo møc chi tiªu 1997-1998 §¬n vÞ tÝnh: % Chung Theo nhãm Khu vùc 1 nghÌo nhÊt 2 3 4 5 giµu nhÊt Thµnh thÞ N«ng th«n 1. Nhµ kiÓu biÖt thù 0,07 0,00 0,00 0,00 0,00 100,0 91,39 8,61 2. Nhµ c¨n hé cao tÇng khÐp kÝn 3,98 1,53 1,81 2,10 7,65 86,92 86,07 13,93 3. Nhµ c¨n hé cao tÇng kh«ng khÐp kÝn 2,19 0,63 11,72 10,24 34,08 43,34 97,38 52,62 4. Nhµ c¨n hé 1 tÇng kiªn cè khÐp kÝn 1,74 1,61 0,68 5,33 18,99 73,40 85,91 14,09 5. Nhµ c¨n hé 1 tÇng kiªn cè kh«ng khÐp kÝn 6,94 10,07 19,82 20,81 24,50 24,85 21,70 78,30 6. Nhµ b¸n kiªn cè 59,18 17,75 20,19 21,27 22,38 18,11 17,49 82,51 7. Nhµ t¹m kh¸c 29,91 33,51 23,79 21,51 11,20 6,98 11,64 88,36 Nguån: TCTK: VLSS 1998 Theo c¸c sè liÖu ®iÒu tra ë trªn ta thÊy tû lÖ hé nghÌo chñ yÕu ë nhµ b¸n kiªn cè, nhµ t¹m vÉn cßn cao (33,51 nhµ t¹m vµ 17,75 nhµ b¸n kiªn cè). Vµ hÇu hÕt c¸c hé ë n«ng th«n hiÖn cßn ë nhµ b¸n kiªn cè, nhµ t¹m. Qua ®©y ta thÊy ®­îc bøc tranh kh¸i qu¸t cuéc sèng khã kh¨n, tóng thiÕu cña hä. §©y còng chÝnh lµ nguyªn nh©n lµm cho hä ph¶i sèng trong c¶nh lam lò, bÇn cïng, c¬ hµn vµ nghÌo ®ãi. Ngoµi ra møc ®é tiÕp cËn cña c¸c thµnh viªn trong hé víi c¸c lo¹i tµi s¶n còng cã t¸c ®éng ®¸ng kÓ ®Õn t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi cña b¶n th©n hä. BiÓu 2.17: Gi¸ trÞ tµi s¶n b×nh qu©n theo ®Çu ng­êi §¬n vÞ tÝnh: 1000®/ng­êi TrÞ gi¸ c¸c lo¹i tµi s¶n Kh«ng nghÌo §ãi NghÌo Chung 1. Radio- Cassette 4,84 2,98 37,82 3,75 2. Tivi 7,78 1,68 3,88 4,08 3. Xe m¸y 3,2 1,50 2,32 2,3 4. Xe ®¹p 44,35 22,32 33,56 31,68 5. B×nh b¬m thuèc trõ s©u 2,48 2,34 0,99 1,16 6. Xe bß 8,18 4,68 8,40 6,58 7. M¸y b¬m n­íc 2,48 0,02 1,35 1,19 8. Nhµ ë 736,03 373,13 560,93 527,84 9. Tr©u 57,22 33,03 42,70 42,74 10. Bß 128,56 109,25 114,22 116,42 Nguån: Lª Xu©n B¸, Chu TiÕn Quang, NguyÔn H÷u TiÕn, Lª Xu©n §×nh “NghÌo ®ãi vµ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ë ViÖt Nam” trang 176, NXB N«ng nghiÖp 2201. Ta thÊy chÝnh gi¸ trÞ b×nh qu©n cña c¸c tµi s¶n, vËn dông ph¶n ¸nh møc sèng chung cña c¸c hé. §Æc biÖt lµ c¸c hé ®ãi viÖc tiÕp cËn víi c¸c lo¹i tµi s¶n cßn rÊt nhiÒu h¹n chÕ. VÝ dô b×nh qu©n mçi ng­êi trong hé ®ãi chØ cã 1500 ®ång so víi mçi c¸i xe trÞ gi¸ vµi chôc triÖu ®Ó thÊy kho¶ng c¸ch cña hä ®Õn c¸c ph­¬ng tiÖn ®i l¹i ®¾t tiÒn nµy cßn xa vêi, kh«ng biÕt trong ®êi cã ®¹t ®­îc kh«ng. Qua ®©y ta thÊy chÝnh sù thiÕu thèn c¸c lo¹i tµi s¶n trªn lµm cho viÖc ®i l¹i, nu«i trång, s¶n xuÊt gÆp nhiÒu khã kh¨n, lµ nguyªn nh©n phæ biÕn g©y ra t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi ë nhiÒu n¬i. 2.3.3. C¸c nh©n tè x· héi · Nhãm nh©n tè gi¸o dôc Ng­êi nghÌo th­êng cã tr×nh ®é häc vÊn t­¬ng ®èi thÊp, thiÕu kü n¨ng lµm viÖc vµ th«ng tin, thiÕu kinh nghiÖm s¶n xuÊt, kh«ng cã kinh nghiÖm lµm ¨n, cho nªn kh«ng cã ®­îc c¸c gi¶i ph¸p ®Ó tù tho¸t nghÌo. D©n trÝ thÊp, tù ti, kÐm n¨ng ®éng, l¹i kh«ng ®îc h­íng dÉn c¸ch thøc lµm ¨n, ®©y lµ nguyªn nh©n lµm cho nhiÒu hé r¬i vµo c¶nh ®ãi nghÌo triÒn miªn, ®Æc biÖt lµ c¸c hé vïng s©u, vïng xa, vïng ®ång bµo d©n téc miÒn nói, Ýt ng­êi. Thùc tÕ ®· chøng minh, c¸c hé nghÌo ®ãi th× chñ hé th­êng cã häc vÊn thÊp. Tû lÖ nghÌo gi¶m xuèng khi tr×nh ®é häc vÊn t¨ng lªn. B¶ng 2.18 sÏ minh chøng râ thªm ®iÒu nµy. B¶ng 2.18: Tr×nh ®é häc vÊn cña c¸c hé §¬n vÞ (%) Chung C¸c nhãm hé 1 (rÊt nghÌo) 2 3 4 5 (rÊt giµu) Chung 100 19,98 20,00 20,01 20,01 20,00 - Ch­a bao giê ®Õn tr­êng 100 39,86 19,99 16,19 15,01 8,94 - Ch­a tèt nghiÖp cÊp I 100 23,33 23,03 21,14 19,38 13,13 - Tèt nghiÖp cÊp I 100 21,27 21,24 19,75 19,60 18,11 - Ch­a tèt nghiÖp cÊp II 100 17,63 20,96 23,57 20,87 16,97 - Ch­a tèt nghiÖp cÊp III 100 10,54 13,03 20,33 19,55 36,55 - NghÒ c¬ së 100 10,13 15,86 19,32 25,23 29,15 - THCN 100 6,98 14,31 15,41 23,60 39,69 - §¹i häc vµ cao ®»ng trë lªn 100 1,45 4,57 3,59 20,21 70,15 Nguån: TCTK : VLSS, 1998 Theo b¶ng trªn, trong nhãm hé nghÌo nhÊt th× sè ng­êi ch­a bao giê ®Õn tr­êng chiÕm tû lÖ cao nhÊt, ®¸ng chó ý lµ tr×nh ®é tõ cÊp III trë lªn chiÕm tû lÖ Ýt nhÊt. Ng­êi nghÌo th­êng kh«ng ®­îc ®µo t¹o nghÒ nghiÖp. §©y lµ ®iÒu ®¸ng lo ng¹i nhÊt ®èi víi ng­êi nghÌo, hä rÊt Ýt cã c¸c c¬ héi ®Ó kiÕm ®­îc viÖc lµm tèt vµ t¹o thu nhËp cao, do ®ã nghÌo ®ãi lµ khã tr¸nh khái. B¶ng 2.19: Tr×nh ®é häc vÊn cña ng­êi nghÌo (n¨m 1993) Tr×nh ®é häc vÊn Tû lÖ nghÌo (%) Tû lÖ trong tæng sè ng­êi nghÌo (%) Tû lÖ trong tæng sè d©n sè (%) - Kh«ng ®­îc ®i häc 57 12 8 - TiÓu häc 42 39 35 - Phæ th«ng c¬ së 38 37 36 - Phè th«ng trung häc 25 8 12 - D¹y nghÒ 19 3 6 - §¹i häc 4 0 3 - Tæng sè 37 100 100 Nguån: ViÖt Nam - TÊn c«ng nghÌo ®ãi - WB. Nh­ vËy, tû lÖ nghÌo gi¶m xuèng khi tr×nh ®é häc vÊn t¨ng lªn, gÇn 90% ng­êi nghÌo chØ cã tr×nh ®é phæ th«ng c¬ së hoÆc thÊp h¬n tû lÖ ch­a hoµn thµnh ch­¬ng tr×nh gi¸o dôc tiÓu häc ë nhãm hé nghÌo cao nhÊt 57%, ng­îc l¹i, tû lÖ tèt nghiÖp ®¹i häc thuéc diÖn nghÌo ®ãi chØ chiÕm 4%. Ta thÊy sù chªnh lÖch häc vÊn gi÷a ng­êi nghÌo vµ ng­êi giµu lµ kh¸ râ rµng. B¶ng 20.2: Tr×nh ®é v¨n ho¸ cña chñ hé ph©n theo nhãm Tû lÖ (%) Giµu NghÌo - Kh«ng biÕt ch÷ 0 24,3 - Häc hÕt cÊp I 28,1 53,6 - Häc hÕt cÊp II 44,2 20,3 - Häc hÕt cÊp III 27,7 1,8 Nguån: Giµu - nghÌo trong n«ng th«n hiÖn nay. NXB N«ng nghiÖp 1999. Theo kÕt qu¶ nµy th× nhãm hé nghÌo cã tíi 24,3% ch­a biÕt ch÷ trªn 53% chØ cã tr×nh ®é häc vÊn cÊp I. Trong khi ®ã, nhãm hé giµu phÇn lín ®¹t tr×nh ®é häc vÊn cÊp II, cÊp III. C¸c hé nghÌo kh«ng cã ®iÒu kiÖn häc tËp v¨n ho¸, c¸c con em hä kh«ng cã nhiÒu c¬ héi ®Õn tr­êng, nhÊt lµ con em vïng d©n téc Ýt ng­êi, miÒn nói vïng s©u, vïng xa, ®©y còng lµ mét trong c¸c nguyªn nh©n g©y ra t×nh tr¹ng nghÌo dai d¼ng, nghÌo tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c, thùc tÕ, b¶n th©n c¸c hé nghÌo còng hiÓu ®­îc r»ng tr×nh ®é häc vÊn lµ ch×a kho¸ quan träng ®Ó tho¸t khái c¶nh nghÌo ®ãi. Tuy nhiªn, c¸c con sè thèng kª ®­îc ®· chØ ra r»ng, vÊn ®Ò lín liªn quan ®Õn viÖc tiÕp thu c¸c kü n¨ng, c¸c kiÕn thøc chung, viÖc cã ®­îc th«ng tin lµ ®Æc biÖt quan träng. C¸c hé sÏ ®­îc xÕp vµo nhãm kh¸ gi¶ h¬n nÕu nh­ nh÷ng ng­êi tr­ëng thµnh trong gia ®×nh cã tr×nh ®é häc vÊn nhÊt ®Þnh vµ trÎ em ®­îc ®Õn tr­êng. Theo pháng vÊn, ®¸nh gi¸ PPA ë thµnh phè Hå ChÝ Minh, nhiÒu hé cho r»ng cÇn ph¶i cã tr×nh ®é cao h¬n møc phæ th«ng c¬ së ®Ó cã c¬ héi kiÕm ®­îc mét c«ng viÖc æn ®Þnh. Nh­ vËy, ®êi sèng míi bít nhäc nh»n, khæ cùc h¬n. · Nhãm nh©n tè liªn quan ®Õn søc khoÎ HiÖn nay, c¸ch ®¸nh gi¸ nghÌo ®ãi cña WB kh«ng chØ dùa vµo thu nhËp mµ cßn dùa vµo khÝa c¹nh søc khoÎ cña ng­êi d©n. *** H×nh 2.1. §¸nh gi¸ nghÌo ®ãi qua c¸c khÝa c¹nh ®a chiÒu Ghi chó: H: lµ ng­ìng ®­îc x¸c ®Þnh lµ ng­êi khoÎ m¹nh. Y: lµ thu nhËp cña ng­êi nghÌo theo thu nhËp. ë b¶ng trªn, ®· biÓu hiÖn ®­îc mèi quan hÖ gi÷a søc khoÎ vµ thu nhËp, nã ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ h¬n t×nh tr¹ng nghÌo khã cña con ng­êi. Ng­êi d©n cã thu nhËp thÊp sÏ lµm gi¶m kh¶ n¨ng c¶i thiÖn vÒ søc khoÎ, thÓ hiÖn ë viÖc dÔ èm ®au vµ Ýt cã c¬ héi ®iÒu trÞ bÖnh. Ng­îc l¹i, søc khoÎ kh«ng tèt còng g©y nh÷ng ¶nh h­ëng tiªu cùc tíi viÖc lµm vµ thu nhËp. ë ViÖt Nam, møc ®é nghÌo ®ãi vÒ søc khoÎ thÓ hiÖn rÊt râ nÐt, nã thÓ hiÖn sù bÇn cïng h¬n cña nh÷ng ng­êi nghÌo khi kh«ng tiÕp cËn víi c¸c dÞch vô y tÕ. §iÒu nµy rÊt phæ biÕn ë khu vùc n«ng th«n, ë nh÷ng vïng s©u, vïng xa vµ nhÊt lµ ë nhãm c¸c d©n téc thiÓu sè (h×nh 2,2) H×nh 2.2. C¸c nhãm thiÎu sè ë ViÖt Nam Ýt ®­îc tiÕp cËn c¸c dÞch vô y Õ h¬n c¸c nhãm kh«ng thiÓu sè Nguån: Pháng theo Van de Walle vµ Gunewardena 2000