Các nhân tố ảnh hưởng đến sự hình thành lượng nước dưới đất lưu vực sống Sài Gòn

326 32(4), 326-334 T¹p chÝ C¸c khoa häc vÒ tr¸i ®Êt 12-2010 C¸C NH¢N Tè ¶NH H¦ëNG §ÕN Sù H×NH THµNH TR÷ L¦îNG N¦íC D¦íI §ÊT L¦U VùC S¤NG SµI GßN Ng« §øc Ch©n, NguyÔn ViÖt Kú I. Më ®Çu C¸c nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn sù h×nh thµnh n−íc d−íi ®Êt (ND§) cã thÓ chia thµnh hai nhãm chÝnh : tù nhiªn vµ nh©n t¹o. Trong tõng nhãm, sÏ cã nhiÒu yÕu tè t¸c ®éng víi møc ®é kh¸c nhau, cã yÕu tè chØ ®ãng vai trß thø yÕu vµ ch−a ®−îc nghiªn cøu nªn Ýt ®−îc quan t©m vµ ng−îc l¹i. §èi víi l−u vùc s«ng Sµi Gßn tån t¹i c¸c nh©n tè cô thÓ sau : • C¸c nh©n tè tù nhiªn : cÊu tróc hÖ thèng ND§, ®Þa h×nh, hÖ thèng thñy v¨n vµ khÝ hËu. • C¸c nh©n tè nh©n t¹o : khai th¸c ND§ vµ c¸c c«ng tr×nh thuû lîi. Tïy ®iÒu kiÖn ph©n bè cña c¸c tÇng chøa n−íc, vai trß cña c¸c yÕu tè nµy tham gia vµo viÖc h×nh thµnh tr÷ l−îng víi c¸c møc ®é kh¸c nhau, thËm chÝ cã thÓ kh«ng tham gia. Nãi c¸ch kh¸c, tõng tÇng chøa n−íc cã mét tæ hîp yÕu tè kh¸c nhau chi phèi viÖc h×nh thµnh tr÷ l−îng. Trong tÇng chøa n−íc nµy cã thÓ mét vµi yÕu tè ®ãng vai trß quan träng nhÊt nh−ng ë tÇng chøa n−íc kh¸c th× ng−îc l¹i, thËm chÝ kh«ng tham gia viÖc h×nh thµnh tr÷ l−îng. II. C¸c nh©n tè tù nhiªn 1. CÊu tróc hÖ thèng n−íc d−íi ®Êt Theo [6], vïng l−u vùc s«ng Sµi Gßn hiÖn diÖn c¸c thµnh t¹o ®Þa chÊt tõ Mesozoi ®Õn §Ö Tø. C¨n cø theo nguyªn t¾c ph©n tÇng ®Þa chÊt thuû v¨n (§C TV) cña Quy chÕ lËp b¶n ®å §CTV (ban hµnh theo QuyÕt ®Þnh sè 53/2000/Q§-BCN, ngµy 14-9-2000 cña Bé tr−ëng Bé C«ng nghiÖp) vµ ®Æc ®iÓm hÖ thèng ND§, toµn vïng ph©n chia thµnh 12 tÇng chøa n−íc (h×nh 1). a) §Æc ®iÓm ph©n bè c¸c tÇng chøa n−íc H×nh 2 thÓ hiÖn mÆt c¾t t−îng tr−ng m« pháng cÊu tróc hÖ ND§ toµn vïng nghiªn cøu vµ h×nh 3 lµ mÆt c¾t thùc tÕ. Trªn c¸c mÆt c¾t nµy, cho thÊy ®Æc ®iÓm ph©n bè cña c¸c tÇng chøa n−íc : - C¸c tÇng chøa n−íc hoµn toµn lé trªn mÆt ®Êt : toµn vïng chØ cã tÇng chøa n−íc khe nøt Bqp3 cã toµn bé diÖn tÝch ph©n bè lé trªn mÆt. Nh− vËy, nguån h×nh thµnh tr÷ l−îng cña tÇng chøa n−íc nµy hÇu nh− tõ ngoµi hÖ thèng ND§ (m−a, s«ng suèi, t−íi,...). - C¸c tÇng chøa n−íc lé mét phÇn trªn mÆt ®Êt : c¸c tÇng chøa n−íc khe nøt Bqp2, , vµ ps - ms cã mét phÇn diÖn tÝch ph©n bè lé hoµn toµn trªn mÆt vµ phÇn cßn l¹i bÞ che phñ bëi c¸c thµnh t¹o trÎ h¬n. Nh− vËy, nguån h×nh thµnh tr÷ l−îng cña c¸c tÇng chøa n−íc nµy còng cã sù tham gia cña c¸c nguån tõ ngoµi hÖ thèng ND§ (m−a, s«ng suèi, t−íi,...). - C¸c tÇng chøa n−íc cã diÖn ph©n bè n«ng : c¸c tÇng chøa n−íc lç hæng qh, qp3, qp2-3, qp1 vµ cã phÇn diÖn tÝch ph©n bè n«ng, phÝa trªn chØ ®−îc phñ mét líp b¸n thÊm (c¸c thµnh t¹o rÊt nghÌo n−íc). Nh− vËy, nguån h×nh thµnh tr÷ l−îng cña c¸c tÇng chøa n−íc nµy cã sù tham gia cña c¸c nguån tõ ngoµi hÖ thèng ND§ nh− m−a, t−íi (thÊm xuyªn qua líp b¸n thÊm), s«ng suèi,... - C¸c tÇng chøa n−íc kh«ng lé trªn mÆt ®Êt : chØ cã hai tÇng chøa n−íc vµ ph©n bè d−íi s©u, bÞ c¸c tÇng chøa n−íc trÎ h¬n che phñ hoµn toµn bªn trªn. Nh− vËy, nguån h×nh thµnh tr÷ l−îng cña hai tÇng chøa n−íc nµy kh«ng cã sù tham gia cña c¸c nguån tõ ngoµi hÖ thèng ND§. b) M«i tr−êng chøa n−íc (®Æc ®iÓm chøa n−íc) Toµn vïng bao gåm hai d¹ng tån t¹i cña ND§ : c C¸c tÇng chøa n−íc khe nøt : kh¶ n¨ng chøa n−íc cña c¸c tÇng chøa n−íc phô thuéc møc ®é vµ 3 2 2 Bn − 3 1 Bn 2 2n 1 2 n 3 1 n 327 tÝnh chÊt nøt nÎ (hoÆc lç hæng cña ®¸ basalt) cña ®Êt ®¸ vµ lo¹i ®Êt ®¸. Mét ®Æc ®iÓm râ nÐt nhÊt lµ tÝnh bÊt ®ång nhÊt cña c¸c tÇng chøa n−íc khe nøt trªn b×nh ®å còng nh− trªn mÆt c¾t. - C¸c tÇng chøa n−íc trong ®¸ basalt ë §ång Nai, Bµ RÞa - Vòng Tµu th−êng cã møc ®é chøa n−íc tèt h¬n c¸c n¬i kh¸c (tÇng chøa n−íc Bqp2). ë B×nh Ph−íc, c¸c tÇng chøa n−íc trong ®¸ basalt chøa n−íc kÐm h¬n, ®Æc biÖt lµ tÇng chøa n−íc rÊt nghÌo n−íc. - TÇng chøa n−íc khe nøt ps - ms cã diÖn ph©n bè toµn vïng nh−ng kh¶ n¨ng chøa n−íc còng kh«ng cao, th−êng nghÌo n−íc. Mét sè n¬i, ho¹t ®éng cña ®øt gÉy ®· t¹o nªn nh÷ng ®íi chøa n−íc rÊt tèt, nhiÒu n¬i rÊt giÇu n−íc (Biªn Hßa, Long B×nh...). MÆt kh¸c, lo¹i ®Êt ®¸ chøa n−íc H×nh1. Ph©n tÇng ®Þa chÊt thñy v¨n vïng l−u vùc s«ng Sµi Gßn H×nh 2. MÆt c¾t t−îng tr−ng (phi tû lÖ) cña hÖ thèng ND§ l−u vùc s«ng Sµi Gßn còng gãp phÇn t¹o ra nh÷ng vïng chøa n−íc tèt nh− vïng ph©n bè ®¸ v«i ë däc thung lòng s«ng Sµi Gßn ë khu vùc B×nh Ph−íc (Tµ ThiÕt, Thµnh L−¬ng...). d C¸c tÇng chøa n−íc lç hæng : kh¶ n¨ng chøa n−íc phô thuéc chñ yÕu thµnh phÇn ®Êt ®¸ chøa n−íc (®é rçng h÷u hiÖu). Nh×n chung, cÊu t¹o c¸c tÇng chøa n−íc lç hæng trong toµn l−u vùc s«ng Sµi Gßn th−êng lµ h¹t th« (c¸t tõ mÞn ®Õn th« cã lÉn s¹n sái) nªn kh¶ n¨ng chøa n−íc tèt mÆc dï bÒ dÇy th−êng kh«ng lín. Tuy nhiªn, do bÒ dÇy thay ®æi vµ thµnh phÇn ®Êt ®¸ nhiÒu n¬i cã lÉn h¹t mÞn (sÐt, bét, bét c¸t...) hoÆc xen kÑp c¸c thÊu kÝnh h¹t mÞn dÇy lµm cho møc ®é chøa n−íc nhiÒu n¬i gi¶m ®¸ng kÓ. 3 1Bn 328 Nh− vËy, m«i tr−êng chøa n−íc lµ kh«ng gian chøa n−íc trong ®Êt ®¸ nªn ngoµi c¸c vÊn ®Ò nªu trªn cßn liªn quan ®Õn bÒ dÇy vµ diÖn ph©n bè. §Ó ®¸nh gi¸ møc ®é giÇu n−íc nµy ng−êi ta th−êng dïng kh¸i niÖm tr÷ l−îng tÜnh träng lùc. Theo tÝnh to¸n trong b¸o c¸o [2], tr÷ l−îng tÜnh träng lùc cña c¸c tÇng chøa n−íc lç hæng lµ 6.288.894 m3/ngµy (b¶ng 1). c) §Æc ®iÓm thñy lùc C¸c tÇng chøa n−íc khe nøt trong vïng nghiªn cøu th−êng kh«ng ¸p hoÆc cã ¸p lùc yÕu (¸p lùc côc bé), cã diÖn lé lín nªn tr÷ l−îng tÜnh ®µn håi rÊt nhá vµ chiÕm tû lÖ rÊt bÐ trong tæng tr÷ l−îng khai th¸c ND§ tiÒm n¨ng. Do ®ã, trong ®¸nh gi¸ tr÷ l−îng khai th¸c ND§ tiÒm n¨ng ng−êi ta th−êng bá qua. C¸c tÇng chøa n−íc lç hæng trong vïng, ngo¹i trõ tÇng chøa n−íc Holocen hÇu nh− cã ¸p lùc tõ yÕu ®Õn trung b×nh. Mùc ¸ p lùc tr−íc ®©y cã cao ®é xÊp xØ mÆt ®Êt thËm chÝ mét sè n¬i cao h¬n mÆt ®Êt. Trong H×nh 3. MÆt c¾t cÊu tróc §CTV thùc tÕ theo h−íng t©y - ®«ng qua ®Ønh nói Bµ §en B¶ng 1. Tr÷ l−îng tiÒm n¨ng vïng nghiªn cøu [2] Tr÷ l−îng tiÒm n¨ng (m3/ngµy) TÇng chøa n−íc Tr÷ l−îng tÜnh träng lùc Tr÷ l−îng tÜnh ®µn håi Tæng qp3 73.398 9.087 82.485 qp2-3 762.763 81.182 843.945 qp1 1.338.050 136.607 1.474.657 2.263.214 35.046 2.298.260 1.025.961 1.510 1.027.471 825.508 2.498 828.006 Tæng céng 6.288.894 265.930 6.554.824 nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do khai th¸c ®· lµm mùc n−íc bÞ h¹ thÊp, ®Æc biÖt ®èi víi c¸c tÇng chøa n−íc triÓn väng qp1, vµ ®· h×nh thµnh c¸c phÔu h¹ thÊp ë Tp. HCM, B×nh D−¬ng, Bµ RÞa - Vòng Tµu... tÝnh chÊt ¸p lùc cña c¸c tÇng chøa n−íc ®· h×nh thµnh tr÷ l−îng tÜnh ®µn håi. Theo tÝnh to¸n trong b¸o c¸o [2], tr÷ l−îng tÜnh ®µn cña c¸c tÇng chøa n−íc lç hæng lµ 265.930m3/ngµy (b¶ng 1). d. §Æc ®iÓm dßng chÈy Trªn c¸c mÆt c¾t ®Þa chÊt, §CTV c¸c tÇng chøa n−íc lç hæng ph©n bè liªn tôc trªn nhiÒu d¹ng ®Þa h×nh kh¸c nhau. Theo h−íng b¾c - nam hoÆc ®«ng b¾c - t©y nam, ë vïng lé phÝa b¾c vµ ®«ng b¾c cã ®é cao ®Þa h×nh nhiÒu n¬i ®¹t ®Õn 80 - 100 m (ë Léc Ninh, Ph−íc Long), gi¶m dÇn ®Õn Cñ Chi (15 - 25 m), Thñ §øc (25,0 - 33,0 m) vµ ®Õn CÇn Giê chØ cßn tõ 0,5 ®Õn 1,0 m. Theo c¸c h−íng nµy, tÇng chøa n−íc sÏ ®i qua nhiÒu d¹ng ®Þa h×nh kh¸c nhau vµ cµng ch×m s©u víi c¸c tÇng chøa n−íc trÎ h¬n phñ lªn trªn, kÕt qu¶ ®· h×nh thµnh ®é dèc kh¸ lín cho tÇng chøa n−íc lç hæng. Riªng tÇng chøa n−íc Pliocen trªn cã ®Æc ®iÓm nh− sau : - Theo mÆt c¾t tõ Léc Ninh (lç khoan Q223040) ®Õn CÇn Giê (lç khoan Q822040) m¸i tÇng chøa n−íc cã chªnh lÖch ®é cao 208,55 m vµ ®¸y cã chªnh lÖch ®é cao 202,03 m. - Theo mÆt c¾t tõ Léc Ninh (lç khoan Q223040) ®Õn T©n Trô - Long An (lç khoan Q325050) m¸i 2 n 2 1 2 n 2 2 n 1 2 n 3 1 n 329 tÇng chøa n−íc cã chªnh lÖch ®é cao 217,1 m vµ ®¸y cã chªnh lÖch ®é cao 292,25 m. - Trong ph¹m vi Tp. HCM tõ Linh Xu©n (lç khoan 09-02T) ®Õn CÇn Giê (lç khoan Q822040) m¸i tÇng chøa n−íc cã chªnh lÖch ®é cao 91,82 m vµ ®¸y cã chªnh lÖch ®é cao 117, 5 m. Chªnh lÖch ®é cao nh− trªn ®· gãp phÇn t¹o ¸p lùc lín cho tÇng chøa n−íc (do thÕ n¨ng t¹o ra) vµ vËn tèc dßng chÈy sÏ cao. Dßng chÈy toµn vïng cã xu h−íng chung theo chiÒu gi¶m ®é cao cña bÒ mÆt ®Þa h×nh. NghÜa lµ tõ c¸c vïng cao phÝa b¾c, ®«ng b¾c vµ chÈy vÒ phÝa nam (BiÓn §«ng) vµ t©y nam (T©y Nam Bé). Cã thÓ ®©y lµ mét trong nh÷ng t¸c nh©n h×nh thµnh tr÷ l−îng ®éng cho c¸c tÇng chøa n−íc lç hæng toµn ®ång b»ng Nam Bé (§BND) nãi chung vµ vïng nghiªn cøu nãi riªng. Theo [4], tr÷ l−îng ®éng c¸c tÇng chøa n−íc ë c¸c tØnh §«ng Nam Bé ®−îc thèng kª trong b¶ng 2. e. Quan hÖ thñy lùc víi c¸c tÇng chung quanh Quan hÖ thñy lùc gi÷a c¸c tÇng chøa n−íc ë §B NB nãi chung ®· ®−îc ®Ò cËp ®Þnh tÝnh trong nhiÒu nghiªn cøu tr−íc ®©y. Trªn c¸c mÆt c¾t §CTV cho thÊy sù hiÖn diÖn c¸c cöa sæ §CTV, c¸c líp c¸ch n−íc v¸t máng hoÆc ®Êt ®¸ c¸ch n−íc kh«ng tèt. L−îng n−íc thÊm xuyªn gi÷a c¸c tÇng chøa n−íc ®−îc thèng kª trong b¶ng 3. B¶ng 2. B¶ng thèng kª tr÷ l−îng ®éng theo tØnh/thµnh phè [4] TÇng chøa n−íc (m3/ngµy) TØnh, thµnh phè Tæng ps - ms Basalt* qp1 qp2-3 qp3 qh B×nh D−¬ng 873.025 79.284 58.303 131 425.558 135.282 174.467 B×nh Ph−íc 1.679.986 377.912 873.016 268.475 86 16.359 144.138 Bµ RÞa - Vòng Tµu 231.963 22.935 157.711 6.736 13.796 12.716 18.069 §ång Nai 648.144 176.309 74.379 2.653 50.604 75.436 53.346 215.417 Tp HCM 451.082 225 6.984 96.339 58.227 289.307 Long An 110.487 36.603 73.884 T©y Ninh 901.692 64.078 1.236 6.984 208.161 310.351 5.501 305.381 Tæng céng 4.896.379 720.743 1.106.342 343.399 398.574 883.454 223.204 1.220.663 * Tæng hîp c¸c tÇng chøa Bqp2, Bqp2, vµ B¶ng 3. Thèng kª l−îng n−íc thÊm xuyªn gi÷a c¸c tÇng chøa n−íc vïng Tp HCM vµ l©n cËn [1] ThÊm xuyªn (m3/ngµy) TÇng chøa n−íc TÇng trªn TÇng d−íi TÇng -5.156 7.974 TÇng 25.901 5.255 TÇng 223.626 -25.546 TÇng qp1 213.293 -191.094 TÇng qp2-3 150.001 -197.122 TÇng qp3 25.302 -80.116 DÊu "-" ký hiÖu qu¸ tr×nh tho¸t n−íc khái tÇng chøa n−íc KÕt hîp tµi liÖu quan tr¾c nhiÒu n¬i cho thÊy ®Æc ®iÓm dao ®éng mùc n−íc c¸c tÇng rÊt gièng nhau cµng minh chøng nhËn ®Þnh nµy. H×nh 4 cho thÊy mùc n−íc t¹i c¸c tÇng chøa n−íc ë B×nh Ch¸nh (tr¹m quan tr¾c Q808) gÇn nh− dao ®éng cïng pha víi biªn ®é kh«ng chªnh lÖch nhau nhiÒu. 2. KhÝ hËu Nh©n tè khÝ hËu ¶nh h−ëng ®Õn nguån h×nh thµnh tr÷ l−îng ®−îc ®¸nh gi¸ lµ ®Æc ®iÓm bèc h¬i vµ bæ cËp tõ m−a. §©y lµ hai qu¸ tr×nh cã t¸c ®éng tr¸i ng−îc nhau vµ xÈy ra ®ång thêi trong mïa m−a. Tuy nhiªn, do mùc n−íc th−êng n»m s©u nªn l−îng bèc h¬i chiÕm vai trß kh«ng ®¸ng kÓ trong mïa kh«. Nh− vËy, ®èi víi yÕu tè khÝ hËu, m−a ®ãng vai trß quan träng nhÊt, ®ã lµ viÖc bæ sung n−íc cho hÖ thèng ND§. Mèi quan hÖ gi÷a l−îng m−a vµ tÇng chøa n−íc ®· ®−îc ph¸t hiÖn vµ ®−îc nghiªn cøu kh¸ chi tiÕt tõ kÕt qu¶ quan tr¾c cña M¹ng quan tr¾c quèc gia trong vïng. KÕt qu¶ quan tr¾c nhiÒu n¨m t¹i c¸c tr¹m tõ b¾c xuèng nam thÓ hiÖn quan hÖ gi÷a mùc n−íc c¸c tÇng chøa n−íc vµ l−îng m−a ë c¸c h×nh d−íi ®©y. Theo c¸c nghiªn cøu tr−íc ®©y cho thÊy, cµng vÒ phÝa vïng lé cña c¸c tÇng chøa n−íc (Tp. HCM. T©y Ninh, B×nh Ph−íc vµ B×nh D−¬ng) nguån gèc cña n−íc mang ®Æc tr−ng lµ lôc ®Þa khÝ quyÓn vµ thµnh phÇn hãa häc cña n−íc trong tÇng kh¸ gièng víi n−íc m−a, ®Æc biÖt lµ tæng ®é kho¸ng hãa (n−íc siªu nh¹t) vµ ®é pH thÊp. 2 2n 1 2n 3 1n 2 2n 3 2 2 Bn − 31Bn 330 H×nh 4. Dao ®éng mùc n−íc ë c¸c tÇng chøa n−íc kh¸c nhau Tãm l¹i, c¸c vïng phÝa b¾c vµ ®«ng b¾c : T©n Uyªn, BÕn C¸t, Ch¬n Thµnh, Léc Ninh, §ång Xoµi, Ph−íc Long, Nh¬n Tr¹ch... (h×nh 5, 6) l−îng m−a chi phèi m¹nh ®éng th¸i vµ tr÷ l−îng c¸c tÇng chøa n−íc. ë ®©y diÖn tÝch lé kh¸ lín nªn n−íc m−a bæ cËp trùc tiÕp vµo tÇng chøa n−íc råi chÈy qua Tp. HCM vµ tho¸t vÒ ®ång b»ng Nam Bé. HÖ qu¶ mùc n−íc cña c¸c tÇng chøa n−íc ®Òu dao ®éng cïng pha víi l−îng m−a. Nãi c¸ch kh¸c, l−îng n−íc tõ ngoµi chÈy vµo vïng nghiªn cøu (tr÷ l−îng ®éng) cã sù tham gia ®¸ng kÓ cña l−îng n−íc m−a bæ cËp hµng n¨m ë c¸c vïng lé phÝa b¾c vµ ®«ng b¾c. H×nh 5. Dao ®éng mùc n−íc t¹i c¸c tÇng chøa n−íc ë T©n Biªn (tr¹m Q220 - T©y Ninh) H×nh 6. Dao ®éng mùc n−íc t¹i c¸c tÇng chøa n−íc ë Nh¬n Tr¹ch (tr¹m Q039 - §ång Nai) 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200 1/ 92 4/ 92 7/ 92 10 /9 2 1/ 93 4/ 93 7/ 93 10 /9 3 1/ 94 4/ 94 7/ 94 10 /9 4 1/ 95 4/ 95 7/ 95 10 /9 5 1/ 96 4/ 96 7/ 96 10 /9 6 1/ 97 4/ 97 7/ 97 10 /9 7 1/ 98 4/ 98 7/ 98 10 /9 8 1/ 99 4/ 99 7/ 99 10 /9 9 Th¸ng/N¨m -1000 -900 -800 -700 -600 -500 -400 -300 -200 -100 0 100 200 Löôïng möa Tích luyõ löôïng möa Q808010 Q808020 Q808030 Q808040 Q808050 L− în g m −a ( m m ) § é ca o m ùc n −í c (c m ) M ùc n −í c (c m ) L −î ng m −a ( m m ) L− în g m −a ( m m ) § é ca o m ùc n −í c (c m ) 331 3. Thñy v¨n M¹ng l−íi s«ng suèi trong vïng chñ yÕu thuéc c¸c hÖ thèng s«ng §ång Nai, s«ng Sµi Gßn, s«ng Vµm Cá §«ng, s«ng Nhµ BÌ... Cã thÓ chia lµm hai nhãm cã c¸c ®Æc ®iÓm vµ chÕ ®é thñy v¨n kh¸c nhau râ nÐt : - C¸c s«ng suèi phÝa nam chÈy trªn c¸c ®Þa h×nh tròng thÊp thuéc Nhµ BÌ, B×nh Ch¸nh, CÇn Giê, Long An... (h×nh 7) L−u l−îng vµ mùc n−íc s«ng phô thuéc chÕ ®é thñy triÒu cña BiÓn §«ng trong vïng. H×nh 8 cho thÊy mèi quan hÖ thñy lùc gi÷a s«ng Vµm Cá T©y kh«ng chØ víi c¸c tÇng chøa n−íc ph©n bè n«ng nh− qh, qp3 hoÆc qp2-3 mµ cßn víi nh÷ng tÇng chøa n−íc s©u. - C¸c s«ng suèi phÝa b¾c ph©n bè trªn c¸c ®Þa h×nh cao cã h−íng dßng chÈy ®æ ra thung lòng H×nh 7. Dao ®éng mùc n−íc t¹i c¸c tÇng chøa n−íc ë CÇn Giê (tr¹m Q822 - Tp HCM) H×nh 8. Mùc n−íc s«ng Vµm Cá T©y vµ c¸c tÇng chøa n−íc t¹i tr¹m Q022 (Th¹nh Hoa - Long An) s«ng Sµi Gßn vµ s«ng Vµm Cá §«ng. §éng th¸i Ýt hoÆc kh«ng bÞ ¶nh h−ëng cña thñy triÒu, mïa m−a nhiÒu n−íc vµ gi¶m dÇn trong mïa kh«, thËm chÝ cã nhiÒu n¬i dßng chÈy bÞ kh« c¹n. Nguån cung cÊp chñ yÕu lµ n−íc m−a, phÇn lín l−îng n−íc nµy tho¸t ra c¸c s«ng lín vµ mét phÇn thÊm qua ®¸y bæ cËp cho c¸c tÇng chøa n−íc n«ng, ng−îc l¹i mïa kh« c¹n dÇn chñ yÕu lµ tõ n−íc ngÇm thÊm ng−îc qua ®¸y s«ng suèi. H×nh 9 cho thÊy mùc n−íc s«ng Sµi Gßn dao ®éng cïng pha víi c¸c tÇng chøa n−íc n«ng, ®iÒu nµy chøng tá cã quan hÖ thñy lùc gi÷a hai nguån n−íc nµy. ë c¸c vïng lé phÝa b¾c vµ ®«ng b¾c c¸c dßng chÈy ë ®©y th−êng c¾t s©u vµo tÇng chøa n−íc vµ líp vËt liÖu ®¸y s«ng (th−êng h¹t th« thËm chÝ cã c¶ cuéi sái) t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc trao ®æi n−íc xÈy ra. §©y lµ n¬i cung cÊp n−íc vµ còng lµ n¬i tho¸t n−íc cña c¸c tÇng chøa n−íc n«ng. Theo tÝnh to¸n cña "B¸o c¸o quy häach vµ sö dông n−íc M ùc n −í c (c m ) L− în g m −a ( m m ) (c m ) M ùc n −í c s« ng ( m ) M ùc n −í c (m ) 332 H×nh 9. Mùc n−íc s«ng Sµi Gßn vµ mùc n−íc tÇng qp2-3 vµ qp1 t¹i tr¹m Q002 (B×nh Mü - Cñ Chi) ngÇm thµnh phè Hå ChÝ Minh", l−îng n−íc tõ hÖ thèng s«ng Sµi Gßn bæ cËp cho tÇng chøa n−íc Pleis- tocen trªn ®o¹n tõ Cñ Chi ®Õn cÇu B×nh Ph−íc lµ 67.500 m3/ngµy. III. C¸C NH¢N Tè NH¢N T¹O 1. Khai th¸c n−íc d−íi ®Êt L−u vùc s«ng Sµi Gßn chiÕm vÞ trÝ trung t©m cña vïng kinh tÕ träng ®iÓm phÝa nam, ®©y lµ vïng cã tèc ®é t¨ng tr−ëng cao nhÊt c¶ n−íc. Do ®ã, nhu cÇu sö dông n−íc ngµy cµng cao, ®Æc biÖt trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. §©y lµ vïng cã ®iÒu kiÖn tù nhiªn thuËn lîi nªn nguån n−íc ngÇm ®· ®−îc khai th¸c sö dông chiÓm tû lÖ kh¸ cao trong tæng l−îng n−íc cña toµn x· héi. Theo sè liÖu tæng hîp cña [5], l−îng n−íc khai th¸c t¹i Tp. HCM vµ chung quanh kho¶ng 3.191.819 m3/ngµy (b¶ng 4). §©y lµ nh÷ng sè liÖu ®iÒu tra r¶i r¸c c¸c n¨m tr−íc ®©y, nªn l−îng khai th¸c nµy thÊp h¬n thùc tÕ hiÖn nay. Tuy nhiªn, ®©y lµ con sè kh¸ lín cã thÓ chÊp nhËn ®−îc khi ch−a cã nh÷ng ®iÒu tra ®ång bé t¹i c¸c ®Þa ph−¬ng. Sè liÖu nµy lµ minh chøng gi¶i thÝch cho viÖc mùc n−íc ngÇm h¹ thÊp nhiÒu n¬i : nam B×nh D−¬ng, trung t©m Tp. HCM, Phï Mü H−ng, Nh¬n Tr¹ch, Phó Mü, Bµ RÞa... B¶ng 4. Thèng kª l−îng khai th¸c ë c¸c tØnh TØnh /thµnh phè L−u l−îng (m3/ngµy) Bµ RÞa - Vòng Tµu 108.207 B×nh D−¬ng 130.410 B×nh Ph−íc 128.960 §ång Nai 1.199.806 Long An 353.415 T©y Nin 553.775 Tp Hå ChÝ Minh 717.246 H×nh 10 cho thÊy xu h−íng h¹ thÊp mùc n−íc cña Pliocen gi÷a do ¶nh h−ëng khai th¸c ë Tp. HCM (tr¹m Q015030 t¹i Hãc M«n). 2. C¸c c«ng tr×nh thñy lîi HÖ thèng c¸c hå chøa n−íc nh− hå DÇu TiÕng, hå thñy ®iÖn TrÞ An,... còng cã ¶nh h−ëng nhÊt ®Þnh H×nh 10. Mùc n−íc t¹i tr¹m Q015030 (tÇng chøa n−íc Pliocen gi÷a) M ùc n −í c s« ng ( m ) M ùc n −í c (m ) § é ca o m ùc n −í c (m ) L −î ng m −a ( m m ) 333 ®Õn tr÷ l−îng c¸c tÇng chøa n−íc. Ngoµi viÖc ®Èy lïi ranh mÆn trªn s«ng §ång Nai vµ s«ng Sµi Gßn ra phÝa biÓn cßn gióp æn ®Þnh l−îng bæ cËp cho ND§ nhê vµo hÖ thèng kªnh t−íi. Theo tÝnh to¸n cña "B¸o c¸o quy häach vµ sö dông n−íc ngÇm Tp. HCM - §ç TiÕn Hïng 2001", l−îng n−íc tõ hÖ thèng kªnh §«ng trong ph¹m vi Tp. HCM bæ cËp cho hÖ thèng ND§ ë Cñ Chi lµ 156.750 m3/ngµy. §iÒu nµy thÓ hiÖn qua kÕt qu¶ quan tr¾c t¹i tr¹m Q013 - Cñ Chi (h×nh 11), mùc n−íc cña tÇng chøa n−íc Pleistocen trªn cã xu h−íng t¨ng (kh«ng h¹ thÊp) mÆc dï l−îng khai th¸c ë trung t©m Tp. HCM rÊt lín, t¹o ra phÔu h¹ thÊp rÊt lín. Trong khi ®ã, t¹i TrÞ An vµ DÇu TiÕng, mùc n−íc hå xÊp xØ vµ dao ®éng cïng pha víi nhau, chøng tá cã mèi quan hÖ bæ cËp cho c¸c tÇng chøa n−íc liªn quan tõ hå chøa n−íc (h×nh 12, 13). H×nh 11. Mùc n−íc t¹i tr¹m quan tr¾c Q013 - Cñ Chi H×nh 12. Mùc n−íc hå DÇu TiÕng vµ tÇng qp2-3 t¹i tr¹m Q00102A H×nh 13. Mùc n−íc hå TrÞ An vµ tÇng Bqp2 t¹i tr¹m Q01007A KÕt luËn C¸c nh©n tè h×nh thµnh tr÷ l−îng cho hÖ thèng ND§ ë l−u vùc s«ng Sµi Gßn nh− ®· tr×nh bÇy ®−îc tæng hîp tõ c¸c th«ng tin kh¸ tin cËy dùa trªn c¸c nghiªn cøu cã hÖ thèng tõ tr−íc ®Õn nay. Do sù phøc t¹p cña ®iÒu kiÖn tù nhiªn nªn mét sè nh©n tè kh¸c ch−a xÐt ®Õn hoÆc kh«ng ®−îc ®Çy ®ñ. Tuy § é ca o m ùc n −í c (c m ) L −î ng m −a ( m m ) M ùc n −í c s« ng ( m ) M ùc n −í c (m ) M ùc n −í c hå T rÞ A n (m ) M ùc n −í c (m ) 334 nhiªn, ®©y lµ nh÷ng nguån h×nh thµnh tr÷ l−îng chñ yÕu cho hÖ thèng ND§ trong vïng. Nguån h×nh thµnh tr÷ l−îng kh«ng chØ lµ mét trong nh÷ng h−íng nghiªn cøu quan träng cña ngµnh §CTV mµ cßn lµ th«ng tin quan träng gióp cho viÖc qu¶n lý khai th¸c vµ b¶o vÖ tµi nguyªn ND§. ViÖc tÝnh to¸n th−êng rÊt phøc t¹p vµ cµng khã kh¨n h¬n khi thùc hiÖn trong nh÷ng vïng cã ®iÒu kiÖn §CTV phøc t¹p nh− l−u vùc s«ng Sµi Gßn, cho nªn tõ tr−íc ®Õn nay ch−a ®−îc c¸c nhµ chuyªn m«n nghiªn cøu. LÇn ®Çu tiªn trong vïng l−u vùc s«ng Sµi Gßn nãi riªng vµ toµn ®ång b»ng Nam Bé nãi chung, hÖ thèng ND§ ®−îc nghiªn cøu chi tiÕt víi c¸c nguån h×nh thµnh tr÷ l−îng ®Þnh l−îng. L−u vùc s«ng Sµi Gßn lµ trung t©m cña vïng kinh tÕ träng ®iÓm phÝa Nam, nhu cÇu sö dông n−íc cho sinh ho¹t vµ s¶n xuÊt lín, trong ®ã nguån ND§ cã tû lÖ tham gia ngµy cµng cao. ViÖc khai th¸c ND§ nh− hiÖn nay ®· lµm cho nhiÒu n¬i cã biÓu hiÖn c¹n kiÖt (mùc n−íc h¹ thÊp vµ x©m nhËp mÆn...). Do ®ã, nguån h×nh thµnh tr÷ l−îng cÇn ph¶i ®−îc nghiªn cøu v× ®©y lµ th«ng tin cÇn thiÕt ®Ó viÖc qu¶n lý khai th¸c ND§ vµ còng lµ tiÒn ®Ò cho c¸c gi¶i ph¸p chèng c¹n kiÖt tµi nguyªn. TµI LIÖU dÉn [1] Ng« §øc Ch©n, 2004 : LuËn v¨n cao häc "X©y dùng m« h×nh n−íc d−íi ®Êt ®Ó ®¸nh gi¸ tr÷ l−îng tiÒm n¨ng vµ tÝnh to¸n bæ sung nh©n t¹o tÇng chøa n−íc Pliocen th−îng khu vùc Tp. Hå ChÝ Minh''. L−u th− viÖn tr−êng §¹i häc B¸ch khoa Tp. HCM. [2] Ng« §øc Ch©n, 2007 : chuyªn ®Ò tiÕn sü ''§¸nh gi¸ ®iÒu kiÖn §CTV vïng l−u vùc s«ng Sµi Gßn''. L−u tr÷ t¹i ViÖn M«i tr−êng vµ Tµi nguyªn TPHCM. [3] Ng« §øc Ch©n, 2008 : B¸o c¸o kÕt qu¶ thùc hiÖn ®Ò tµi khoa häc c«ng nghÖ cÊp Bé : ''øng dông ph−¬ng ph¸p m« h×nh ®¸nh gi¸ tr÷ l−îng vïng thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ l©n cËn''. Bé Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng. L−u t¹i Trung t©m Th«ng tin Khoa häc vµ C«ng nghÖ Quèc gia (sè 6949/KQ- TTKHCN) vµ th− viÖn Liªn ®oµn §CTV-§CCT MiÒn Nam. [4] Ng« §øc Ch©n, §ç TiÕn Lanh, 2008 : chuyªn ®Ò "§¸nh gi¸ tiÒm n¨ng nguån n−íc d−íi ®Êt vïng hÖ thèng s«ng §ång Nai" (thuéc ®Ò tµi cÊp Nhµ n−íc "Qu¶n lý tæng hîp l−u vùc vµ sö dông hîp lý tµi nguyªn n−íc hÖ thèng s«ng §ång Nai". [5] Ng« §øc Ch©n, 2009 : chuyªn ®Ò tiÕn sü "X¸c ®Þnh c¸c nguån h×nh thµnh tr÷ l−îng ND§ vïng l−u vùc s«ng Sµi Gßn". L−u tr÷ t¹i ViÖn M«i tr−êng vµ Tµi nguyªn Tp. HCM. [6] NguyÔn Huy Dòng (chñ biªn), 2004 : B¸o c¸o kÕt qu¶ ®Ò tµi "Ph©n chia ®Þa tÇng N - Q vµ nghiªn cøu cÊu tróc ®Þa chÊt ®ång b»ng Nam Bé". Côc §Þa chÊt vµ Kho¸ng s¶n ViÖt Nam. L−u Th− viÖn Liªn ®oµn §CTV-§CCT miÒn Nam cò. [7] D÷ liÖu quan tr¾c cña hÖ thèng lç khoan thuéc M¹ng quan tr¾c Quèc gia tµi nguyªn vµ m«i tr−êng ND§. summary Influenced factors to the formulation of groundwater reserve in Saigon river basin Originating source of groundwater reserve is not only one of research speciality in hydrogeology, but also an important information for groundwater resour- ces exploitation management and protection. Based on existing research results, this paper deals with ana- lysing and determining main natural and artificial fac- tors which have deciding role in formulation of ground- water reserve in Saigon river basin. These factors are separated into 2 groups : natural factors (structure of groundwater system, topographical features, hydro- logical system and climate) and artificial factors (groundwater exploitation and agricultural). KEY WORDS : Saigon river basin, formulation factors of groundwater reserve, source of ground- water reserve formulation Ngµy nhËn bµi : 20-9-2010 Liªn ®oµn Quy ho¹ch vµ §iÒu tra Tµi nguyªn n−íc miÒn Nam Khoa Kü thuËt §Þa chÊt vµ DÇu khÝ (tr−êng §¹i häc B¸ch khoa Tp. HCM)