Khóa luận Thế giới quan Nho giáo và ảnh hưởng của nó ở Việt Nam thế kỷ XVI - XVIII

hÓ hiÖn ë tÝnh triÕt lý s©u s¾c trong t­ t­ëng cña c¸c nhµ Nho. Nh÷ng ho¹t ®éng kh«ng mÖt mái cña c¸c nhµ Nho theo xu h­íng xuÊt, hay nh÷ng b¨n kho¨n cho viÖc ®êi vµ gióp ng­êi ë chèn d©n gian cña c¸c nhµ Nho theo xu h­íng xö, ngoµi nh÷ng ¶nh h­ëng cña PhËt, L·o sÏ lµ g× nÕu kh«ng ph¶i lµ sù chi phèi cña thÕ giíi quan Nho gi¸o. Nghiªn cøu mét sè t­ t­ëng cña mét sè nhµ Nho tiªu biÓu hai thÕ kû nµy, chóng ta cã thÓ thÊy ¶nh h­ëng cô thÓ h¬n cña thÕ giíi quan Nho gi¸o. NguyÔn BØnh Khiªm (1491 – 1585). NguyÔn BØnh Khiªm tù H¹nh Phñ, hiÖu B¹ch V©n c­ sÜ , quª ë lµng Trung Am, huyÖn VÜnh L¹i nay lµ VÜnh B¶o, H¶i Phßng. «ng ®ç Tr¹ng nguyªn n¨m 1535, ®­îc triÒu ®¹i nhµ M¹c nh­ng chØ lµm quan t¸m n¨m råi vÒ quª më tr­êng d¹y häc. NguyÔn BØnh Khiªm sèng gÇn trän thÕ kû XV nªn kh«ng nh÷ng cã ®ñ thêi gian ®Ó chøng kiÕn buæi ®Çu suy vong vµ c¸t cø cña chÕ ®é phong kiÕn mµ cßn cã ®iÒu kiÖn hiÓu s©u vÒ x· héi mµ «ng tõng cã lóc ra lµm quan. Trong lÞch sö ViÖt Nam thêi kú phong kiÕn, NguyÔn BØnh Khiªm lµ mét trong nh÷ng ng­êi bµn nhiÒu ®Õn quan niÖm vÒ thÕ giíi, nh©n sinh. "Tõ nhiÒu vÊn ®Ò cña nh©n sinh, x· héi NguyÔn BØnh Khiªm t×m ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò cña tù nhiªn, råi tõ nh÷ng th¸ch thøc tù nhiªn, «ng quay l¹i soi räi nh÷ng vÊn ®Ò cña nh©n sinh, x· héi" [23; 128]. T­ t­ëng cña NguyÔn BØnh Khiªm chÞu ¶nh h­ëng s©u s¾c cña DÞch häc, Lý häc thêi Tèng vµ bÞ chi phèi bëi nguyªn nh©n thêi cuéc. NguyÔn BØnh Khiªm cã nhËn thøc ®óng ®¾n r»ng: con ng­êi lµ bé phËn cña giíi tù nhiªn, gi÷a trêi vµ ng­êi cã sù thèng nhÊt víi nhau. ¤ng nãi: “Thiªn nh©n t­¬ng d÷ hùu t­¬ng phïng" (trêi vµ ng­êi cïng quan hÖ víi nhau l¹i cïng phï hîp víi nhau), «ng còng nãi: “Trêi vèn lßng, t­ ch¼ng chót ®©u”, “sinh ý v« t­, v¹n vËt ®ång” (c¸i sinh thµnh cña trêi kh«ng cã thiªn t­, mu«n loµi ®Òu nh­ nhau c¶) [24, 353]. Quan niÖm vÒ trêi – ng­êi cña NguyÔn BØnh Khiªm gièng quan niÖm thiªn nh©n c¶m øng cña §æng Träng Th­. Nh­ng thùc tÕ, nhËn thøc cña «ng hoµn toµn kh¸c víi nhËn thøc duy t©m thÇn bÝ cña §æng Träng Th­. Bëi «ng nhËn thøc ®óng ®¾n ®­îc r»ng, con ng­êi ta còng nh­ v¹n vËt ®Òu sinh ra mét c¸ch tù nhiªn. Trêi trong quan niÖm cña «ng chØ lµ giíi tù nhiªn chø kh«ng ph¶i lµ mét thùc thÓ cã nh©n c¸ch. NguyÔn BØnh Khiªm gäi sù ph¸t triÓn cña tù nhiªn lµ "®¹o trêi", «ng cho ®¹o trêi ph¸t triÓn nh­ Chu dÞch ®· v¹ch ra: mäi vËt cã sinh thµnh, ph¸t triÓn, ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn lµ ë bªn trong b¶n th©n sù vËt. NhËn thøc cña «ng chèng l¹i quan ®iÓm duy t©m cña §æng Träng Th­, cho r»ng v¹n vËt sinh ra lµ do ý trêi. H¹n chÕ cña «ng lµ xem sù ph¸t triÓn tuÇn hoµn b¾t ®Çu tõ mét ®iÓm råi l¹i quay vÒ ®iÓm ®ã. ¤ng nãi: “LÏ tuÇn hoµn ®i ®i råi l¹i l¹i, ®ã lµ lÏ th­êng cña lý”. ¤ng thõa nhËn sù chuyÓn ho¸ lµ mét h×nh thøc cña sù ph¸t triÓn: “C¬ ngÉu tßng lai, danh c¸ch h­, ©m d­¬ng tiªu tr­ëng nghiÖm thõa trõ” (lÎ råi ch½n, ®Çy råi v¬i, khÝ ©m d­¬ng lóc tiªu tan lóc, lóc sinh s«i n¶y në ®ñ chøng nghiÖm lÏ thõa trõ cña t¹o ho¸ - §éc chu h÷u c¶m). ChuyÓn ho¸ lµ ®iÒu kiÖn ®Ó sù vËt nµy biÕn chuyÓn thµnh sù vËt kh¸c. Sù chuyÓn ho¸ gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp lµ quy luËt phæ biÕn cña tù nhiªn vµ x· héi. Tuy nhiªn, NguyÔn BØnh Khiªm ®· kh«ng thÊy ®­îc ®iÒu kiÖn cña sù chuyÓn ho¸ thµnh c¸c mÆt ®èi lËp, «ng chØ thÊy lÎ råi ch½n, ®Çy råi v¬i…Ngoµi ra, quan niÖm ph¸t triÓn cña NguyÔn BØnh Khiªm cßn ®¬n gi¶n, cßn bÞ gãi gän trong “mét lý” cña Kinh dÞch, cßn quy l¹i trong h×nh vÏ cña th¸i cùc ®å. Trong khi ®ã, sù vËn ®éng ph¸t triÓn cña thÕ giíi lµ v« cïng phong phó, ®a d¹ng, cÇn ph¶i quan s¸t nhiÒu mÆt vµ nghiªn cøu s©u s¾c míi mong cã ®­îc mét nhËn thøc khoa häc. Quan niÖm vÒ "®¹o trêi" lµ c¬ së ®Ó NguyÔn BØnh Khiªm gi¶i thÝch vÒ "®¹o ng­êi". Sù ph¸t triÓn cña x· héi vµ vËn mÖnh cña con ng­êi ®­îc «ng coi chung lµ "®¹o ng­êi". Theo «ng, néi dung cña ®¹o ng­êi lµ “trung chÝnh – lµ thiÖn, lµ nh©n ®Ó cøu gióp ®êi”. Sèng trong mét x· héi lo¹n l¹c, lu«n gÇn gòi víi nh©n d©n, «ng c¶m thÊy nçi ®au khæ cña nh©n d©n còng lµ nçi ®au khæ cña m×nh, NguyÔn BØnh Khiªm mong muèn mét x· héi hoµ b×nh kh«ng cã chiÕn tranh, nh©n d©n ®­îc no ®ñ. Trong x· héi ®ã, bªn trªn lµ vua s¸ng, t«i hiÒn, chø kh«ng ph¶i vua tham, t«i ®ôc khoÐt nh©n d©n. Vua trÞ d©n ph¶i theo ®­êng lèi v­¬ng ®¹o. Mµ ®­êng lèi v­¬ng ®¹o cña NguyÔn BØnh Khiªm tuy cã nguån gèc tõ nh÷ng lêi nãi cña c¸c vÞ th¸nh hiÒn nh­ng ®· cã mét néi dung kh¸c: còng chñ tr­¬ng lÊy ®øc trÞ ng­êi, nh­ng ®øc Êy lµ lÊy “nh©n nghÜa” ®Ó c¶m ho¸ con ng­êi, kh«ng ph¶i lÊy “tam c­¬ng” ®Ó c¶m ho¸ con ng­êi. Nh­ vËy, còng xuÊt ph¸t tõ Nho gi¸o nh­ng do sèng gÇn d©n, s½n cã tÊm lßng ®«n hËu, yªu d©n, nªn nh÷ng néi dung t­ t­ëng cña NguyÔn BØnh Khiªm vÒ ®¹o ng­êi cã nhiÒu ®iÓm tÝch cùc vµ tiÕn bé. Nh­ng bªn c¹nh nh÷ng yÕu tè tiÕn bé Êy, t­ t­ëng cña NguyÔn BØnh Khiªm vÒ ®¹o ng­êi còng béc lé nh÷ng yÕu tè duy t©m, ®Þnh mÖnh khi «ng cho r»ng: ®¹o ng­êi ph¸t triÓn theo vßng tuÇn hoµn, theo chiÒu ®i xuèng, ®­îc råi mÊt, th¨ng råi gi¸ng. Quan ®iÓm nµy kh«ng ®óng víi sù ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi, h¬n n÷a, NguyÔn BØnh Khiªm kh«ng thõa nhËn vai trß ho¹t ®éng cña con ng­êi trong sù ph¸t triÓn cña x· héi vµ ®èi víi b¶n th©n m×nh. TÊt c¶ «ng ®Òu cho lµ t¹i mÖnh trêi, do trêi ®Þnh: “®­îc háng, cïng th«ng, kh«ng g× lµ kh«ng do trêi ®Þnh” [24;354]. §ã lµ mét quan niÖm duy t©m, thÇn bÝ, quan niÖm nµy xuÊt ph¸t tõ chÝnh hiÖn thùc x· héi ®­¬ng thêi vµ chÝnh nã còng khiÕn «ng tá ra bÊt lùc tr­íc thêi cuéc. Nh­ bÊt k× mét nho sÜ nµo, NguyÔn BØnh Khiªm còng chñ tr­¬ng con ng­êi ph¶i sèng theo nh÷ng quy t¾c ®¹o ®øc cña Nho gi¸o, ph¶i thùc hiÖn “c­¬ng th­êng”. ¤ng còng tõng cã lóc ca ngîi lý lÏ tam c­¬ng: “vua t«i, cha con, nghÜa c­¬ng th­êng bÒn v÷ng ngµn ®êi”. Nh­ng thùc tiÔn x· héi dÇn khiÕn «ng thay ®æi c¸ch nh×n. ¤ng cho r»ng: “Trung nghÜa lµ ®øng gi÷a kh«ng chªnh lÖch, gi÷ vÑn ®­îc ®iÒu thiÖn. Nh­ trung víi vua, hiÕu víi cha mÑ, thuËn gi÷a anh em, hoµ gi÷a vî chång, tÝn gi÷a b¹n bÌ, ®ã lµ trung vËy. ThÊy cña phi nghÜa ®õng cã lßng tham, vui lµm ®iÒu thiÖn, ®é l­îng bao dung ng­êi kh¸c, ®ã còng lµ trung vËy”[24; 362]. VÉn lµ nh÷ng kh¸i niÖm trung, hiÕu, tÝn NguyÔn BØnh Khiªm m­în cña Nho gi¸o nh­ng tÝnh chÊt cña chóng ®· kh¸c nhiÒu so víi nh÷ng quan niÖm trong Nho gi¸o chÝnh thèng. ¤ng ®· ®­a quan niÖm ®¹o ®øc cña nh©n d©n vµo hÖ thèng c¸c quan niÖm trong x· héi nh­ “thuËn gi÷a anh em”, “hoµ gi÷a vî chång”, “kh«ng tham cña phi nghÜa”… Nh÷ng ®iÒu nµy kh¸c víi quan niÖm ®¹o ®øc cña Nho gi¸o, vèn coi quan hÖ cña con ng­êi chØ lµ quan hÖ cña cÊp bËc, t«n ty, trËt tù trong x· héi. Nh­ vËy, mét thÕ giíi quan ®· h×nh thµnh trong t­ t­ëng cña NguyÔn BØnh Khiªm mµ néi dung cña nã lµ nhËn thøc cña «ng vÒ quy luËt cña vò trô, cña lÞch sö vµ ®êi ng­êi. Nh×n chung, thÕ giíi quan cña NguyÔn BØnh Khiªm mang tÝnh chÊt duy t©m, nhiÒu lóc khiÕn «ng cã th¸i ®é nh©n sinh tiªu cùc, truyÒn b¸ t­ t­ëng an phËn, kh«ng ®Êu tranh, chñ tr­¬ng hoµ… Cã t×nh tr¹ng Êy lµ do «ng kh«ng gi¶i thÝch ®­îc c¸c m©u thuÉn trong x· héi ®­¬ng thêi, kh«ng thÊy ®­îc b¶n chÊt cña giai cÊp phong kiÕn lóc ®i xuèng. Ngoµi ra, cßn do «ng chÞu ¶nh h­ëng s©u s¾c cña thuyÕt lý sè vµ thuyÕt duy t©m thÇn bÝ cña Nho gi¸o. Nh÷ng yÕu tè t­ duy biÖn chøng lµ nÐt næi bËt lµm cho t­ t­ëng cña NguyÔn BØnh Khiªm cã vÞ trÝ quan träng trong sù ph¸t triÓn t­ duy ®­¬ng thêi vµ cã ¶nh h­ëng lín trong c¸c giai ®o¹n tiÕp theo. Víi nh÷ng ®ãng gãp ®ã, "NguyÔn BØnh Khiªm xøng ®¸ng lµ nhµ t­ t­ëng tiªu biÓu cña thÕ kØ XVI" [24; 364]. 2.2.2: Phïng Kh¾c Khoan.(1528 - 1613). Phïng Kh¾c Khoan, tôc gäi lµ tr¹ng Bïng, sinh n¨m 1528 ë lµng Bïng, huyÖn Th¹ch ThÊt, Hµ T©y. ¤ng lµ mét trong nh÷ng häc trß xuÊt s¾c nhÊt cña NguyÔn BØnh Khiªm. Còng lµ ng­êi ­u thêi, mÉn thÕ nh­ thÇy m×nh, Phïng Kh¾c Khoan ®· lùa chän con ®­êng tiÕn th©n b»ng v¨n nghiÖp – con ®­êng cña nghiÖp Nho. Trong t­ t­ëng cña «ng kh«ng thÓ kh«ng cã ¶nh h­ëng s©u s¾c cña thÕ giíi quan Nho gi¸o. Nh­ c¸c nhµ nho kh¸c, Phïng Kh¾c Khoan thõa nhËn cã mÖnh trêi. Trong ®iÒu kiÖn ®­¬ng thêi, viÖc Phïng Kh¾c Khoan tin vµo mÖnh trêi còng kh«ng ph¶i lµ ®iÒu g× khã hiÓu. Nh­ng «ng kh«ng v× tin vµo mÖnh trêi mµ bi quan, ch¸n n¶n, tr¸i l¹i, «ng rÊt l¹c quan, tin t­ëng. Khi «ng ®Ò cËp ®Õn mÖnh trêi th× ngay sau ®ã kh«ng ph¶i lµ mét lêi than mµ lµ mét niÒm tin xoay chuyÓn. ¤ng cho r»ng: “Sù vinh hiÓn do trêi ®Æt s½n”, “Sù s¾p xÕp giµu sang mÆc kÖ trêi”. Nh­ng «ng l¹i cho r»ng: “X­a nay trong m¸i nhµ tranh lÏ nµo l¹i kh«ng cã c«ng khanh” [24; 377]. Phïng Kh¾c Khoan tuy ch­a ®¹t tíi t­ t­ëng “®iÒu khiÓn mÖnh trêi mµ dïng” (chÕ thiªn mÖnh chØ dông chi), nh­ng «ng tin søc ng­êi cã thÓ thay ®æi mÖnh trêi. Do vËy, cã thÓ nãi, t­ t­ëng cña Phïng Kh¾c Khoan kh«ng ph¶i lµ cña ng­êi nghe theo ý trêi mµ lµ t­ t­ëng cña “mét chñ thÓ hµnh ®éng, mét nh©n c¸ch s¸ng t¹o tr­íc v« vµn khã kh¨n phøc t¹p lóc ®ã” [24; 378]. VËy con ng­êi cã lý t­ëng vµ niÒm l¹c quan ®ã sÏ lµm g× khi hiÖn thùc x· héi tr¸i víi lý t­ëng? Phïng Kh¾c Khoan thÊy ®­îc c¶nh cùc khæ do chiÕn tranh ®Ó l¹i vµ thÊy sù bÊt lùc cña viÖc lµm tr¸i Nho ®¹o. ¤ng nãi : “Ai biÕt chÝ khÝ hµo hïng cña nhµ Nho ta, v¨n hiÕn kh«ng coi träng viÖc ®¸nh nhau, ®· v× lao lùc mµ vøt bá lao t©m”. ¤ng mong trë l¹i c¶nh thÞnh trÞ cña thêi Nghiªu – ThuÊn. V× thÕ, «ng coi ®­êng lèi cña Nho gia lµ thÝch hîp nªn «ng tÝch cùc truyÒn b¸ vµ thùc hµnh ®¹o Nho. Phïng Kh¾c Khoan nªu lªn hai ®èi t­îng ph¶i t«n thê, ®ã lµ Vua vµ cha. “ B×nh sinh chÝ lín ®Ó c¶ vµo Vua vµ Cha” [24; 374]. §ång thêi ph¶i cã hai nghÜa vô: Víi vua ph¶i trung, víi cha ph¶i hiÕu. “ ChØ mét tÊm lßng gi÷ trßn trung hiÕu lµm cho c«ng danh ®­îc m·i m·i vÒ sau” (L÷ ngô th­ hoµi). MÆt kh¸c, Phïng Kh¾c Khoan ®· ®Ó ra nghÜa vô cña nhµ Nho ®èi víi ®êi lµ gi­¬ng cao ngän cê nh©n nghÜa cøu ®êi dÑp lo¹n: “ë nh©n noi nghÜa lµ viÖc lµm cña nhµ Nho ta. Gióp ®êi yªn d©n chÝ khÝ hïng m¹nh” ( §Ò Hoµng ®¹o th­ ®­êng). ¤ng cßn nãi râ c«ng dông cña nh©n, nghÜa, ®ã lµ ®­îc trêi gióp, d©n theo: “X­a nay, ngêi s¸ng, c«ng ®øc ®Çy ®Æn, cµng nghiÖm râ trêi gióp ng­êi cã ®øc vµ d©n th©n víi ng­êi cã nh©n” (Qu¸n Lam s¬n miÕu h÷u c¶m). Nh÷ng nghÜa vô, nh÷ng kh¸i niÖm "qu©n thÇn", "trung hiÕu", "nh©n nghÜa" mµ Phïng Kh¾c Khoan nãi tíi lµ cña nhµ Nho: “ §¹o Nho Phïng Kh¾c Khoans nãi tíi ë ®©y lµ Tèng Nho ” [24; 374]. Bëi vÒ néi dung häc thuyÕt, «ng chØ ®Ých danh lý häc, tøc lµ Nho häc ®êi Tèng: “Gi¶ng ®­êng Hoµng ®¹o më nÒn lý häc, tËp th¬ ®i sø cßn ®Ó trªn ®êi” . VÒ kh¸i niÖm, «ng vËn dông theo Tèng Nho: “ham muèn Ýt th× th©n ta th­ th¸i ®Õn ®©u còng yªn vui, lßng dôc con ng­êi l¾ng xuèng th× thiªn lý hiÖn ra” (MiÔn häc gi¶). C¸c kh¸i niÖm "lßng dôc", "thiªn lý"… lµ cña Tèng Nho. Phïng Kh¾c Khoan – con ng­êi cã ®ñ tµi, ®øc, nh©n, l¹i cã t­ t­ëng nh©n sinh tÝch cùc, s½n lßng cøu n­íc, cøu ®êi. Cã thÓ nãi, thÕ giíi quan cña «ng chÞu ¶nh h­ëng lín cña thÕ giíi quan Nho gi¸o nh­ng ®ã lµ nh÷ng ¶nh h­ëng tÝch cùc, ®· gióp «ng trë thµnh mét con ng­êi chñ ®éng trong cuéc sèng. «ng kh«ng qu¶n ng¹i mang søc lùc cña m×nh phôc vô cho tËp ®oµn Lª – TrÞnh nh»m cøu nuíc, cøu ®êi. Chñ tr­¬ng nh©n nghÜa khiÕn «ng lµm ®­îc nhiÒu viÖc cã Ých cho d©n. T­ t­ëng cña Phïng Kh¾c Khoan, trªn thùc tÕ, ®· ph¸t huy ®­îc tÝnh tÝch cùc cña nã. Do ®ã, Phïng Kh¾c Khoan ®­îc ®¸nh gi¸ lµ ng­êi “chiÕm vÞ trÝ quan träng trªn lÜnh vùc t­ t­ëng vµ thÕ giíi quan ®­¬ng thêi” [24; 380]. 2.2.3. Lª Quý §«n (1726 - 1784). Lª Quý §«n ng­êi H­ng Hµ, tØnh Th¸i B×nh. ¤ng tõ nhá ®· næi tiÕng th«ng minh häc réng, tõ thi h­¬ng ®Õn thi héi ®Òu ®ç ®Çu vµ sau ®ã ®· ®¶m nhiÒu chøc vô quan träng d­íi chÝnh quyÒn Lª – TrÞnh. Víi Lª Quý §«n, thÕ giíi bªn ngoµi tõ con ng­êi ®Õn x· héi, tõ hiÖn thùc trong n­íc cho ®Õn hiÖn t­îng ë ngoµi n­íc, tõ sù viÖc cña qu¸ khø ®Õn hiÖn t¹i, «ng ®Òu say s­a t×m hiÓu. Sù say s­a nµy khiÕn «ng kh«ng b»ng lßng víi nh÷ng nhËn thøc th«ng th­êng, kh«ng dõng l¹i ë lo¹i h×nh nhËn thøc chÝnh trÞ quen thuéc, kh«ng h¹n chÕ ë ®èi t­îng quan s¸t lµ x· héi vµ con ng­êi th­êng thÊy. ¤ng më réng ®èi t­îng nhËn thøc ®Ó mong ®¹t ®­îc mét sù nhËn thøc cao h¬n. Lª Quý §«n ®· kÕt hîp sù t×m hiÓu lý thuyÕt trong s¸ch vë víi thùc tÕ quan s¸t ®­îc, kÕt hîp sù quan s¸t con ng­êi x· héi víi sù t×m hiÓu giíi tù nhiªn – mét lÜnh vùc trong truyÒn thèng vèn ®­îc coi lµ cña t«n gi¸o. B»ng nh÷ng kÕt hîp ®ã, «ng ®· h­íng ®­îc sù nhËn thøc cña m×nh vµo nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña thÕ giíi quan, nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa triÕt häc s©u xa. Nh­ nh÷ng nhµ t­ t­ëng kh¸c trong lÞch sö n­íc ta, Lª Quý §«n kh«ng cã nh÷ng chuyªn luËn triÕt häc mµ chØ cã nh÷ng b×nh luËn mang tÝnh chÊt triÕt häc. MÆc dï vËy, t­ t­ëng cña «ng vÉn ®¹t tíi nh÷ng vÊn ®Ò thuéc lo¹i c¬ b¶n cña thÕ giíi quan nh­: quan niÖm vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña v¹n vËt, vÒ ph­¬ng ph¸p nhËn thøc sù vËt, ph­¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ vµ sö dông con ng­êi. T­ t­ëng cña Lª Quý §«n chÞu ¶nh h­ëng lín cña Tèng Nho, dÆc biÖt lµ cña Chu Hy [12; 28], do vËy khi lý gi¶i vÒ nguån gèc cña sù vËt, «ng còng b¾t ®Çu tõ viÖc gi¶i thÝch mèi quan hÖ lý- khÝ. Lª Quý §«n ®· dµnh nhiÒu thêi gian vµ c«ng søc ®Ó t×m hiÓu mét c¸ch s©u s¾c mèi quan hÖ nµy, vµ lý gi¶i nã mét c¸ch c«ng phu th«ng qua nhiÒu t¸c phÈm cña «ng, ®Æc biÖt lµ trong V©n §µi lo¹i ng÷. Lª Quý §«n kh¼ng ®Þnh mét c¸ch døt kho¸t: "lý" lµ thuéc tÝnh, quy luËt cña "khÝ", "lý" kh«ng t¸ch rêi "khÝ", "lý" còng thÇn diÖu nh­ "khÝ" vµ “kh«ng cã c¸i g× lµ kh«ng cã lý ë trong c¶” (V©n §µi lo¹i ng÷ ). ¤ng cßn cho r»ng: "lý" tån t¹i thËt nh­ng l¹i kh«ng cã h×nh d¹ng, kh«ng cã mµu s¾c vµ chØ tån t¹i th«ng qua "khÝ". “Lý kh«ng cã h×nh, nh©n khÝ mµ ®­îc hiÖn ra. VËy lý tøc lµ ë trong khÝ. ¢m d­¬ng, c¬ ngÉu, chi hµnh, thÓ dông cã thÓ ®èi nhau, cßn nh­ lý vµ khÝ th× kh«ng thÓ ®èi nhau mµ nãi ®­îc”. (V©n §µi lo¹i ng÷ ). "Lý" kh«ng thÓ nh×n thÊy ®­îc nh­ng th«ng qua sù vËt, hiÖn t­îng cô thÓ vµ b»ng sù kh¸i qu¸t cña t­ duy ta cã thÓ thÊy ®­îc ®­êng ®i cña "lý", biÕt ®­îc c¸i dông, c¸i tÝnh phæ biÕn, sù nhiÖm mµu cña "lý". ¤ng nãi: “Trêi cao c¸ch ®Êt kh«ng biÕt mÊy v¹n dÆm, m«n thiªn v¨n häc ®o l­êng ngang däc thuËn nghÞch, thªm bít, nh©n chia, ch¼ng qua chØ bá mét n¾m con to¸n mµ biÕt ®­îc ®­êng ®i vµ vÞ thø cña nhÞ thËp b¸t tó. Nh­ thÕ ch¼ng ph¶i lµ c¸i thÓ th× rÊt to lín c¸i dông th× rÊt nhiÖm mµu vµ ®­êng ®i th× cã phÐp th­êng hay sao”. Cã thÓ thÊy, khi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò b¶n thÓ cña thÕ giíi, Lª Quý §«n ®· ®øng trªn lËp tr­êng duy vËt, coi "khÝ" lµ b¶n nguyªn vËt chÊt ®Çu tiªn cßn "lý" lµ thuéc tÝnh phæ biÕn, kh¸ch quan cña "khÝ". Tuy nhiªn, Lª Quý §«n kh«ng coi "khÝ" lµ ph¹m trï trõu t­îng tèi cao mµ chØ coi nã nh­ mét d¹ng vËt chÊt cô thÓ, cã thÓ nhËn thøc b»ng trùc quan c¶m tÝnh [22; 10]. §iÒu nµy cho thÊy quan ®iÓm duy vËt cña «ng cßn mang nÆng tÝnh th« s¬, trùc quan. Khi gi¶i thÝch nguån gèc cña v¹n vËt, Lª Quý §«n còng b¾t ®Çu tõ Th¸i cùc. ¤ng kh¼ng ®Þnh, Trong trêi ®Êt chØ cã ©m d­¬ng, ngò hµnh, chóng xung kh¾c, hoµ hîp, biÕn ho¸ lÉn nhau vµ lµ nguån gèc sinh ra mäi sù vËt hiÖn t­îng. Theo «ng: “KhÝ cña trêi ®Êt chØ lµ ©m d­¬ng, ngò hµnh mµ th«i, xung kh¾c hay hoµ hîp kh«ng ®Òu, lµm chñ hay lµm kh¸ch thay ®æi, coi gi÷ ngµy th¸ng l­u chuyÓn trong tiÕt hËu, biÕn ho¸ rÊt nhiÒu”. ¤ng cho r»ng: Nguån gèc cña mÆt trêi, mÆt tr¨ng vµ c¸c v× sao còng lµ khÝ, tÊt thÈy ®Òu do khÝ tÝch tô mµ thµnh, “trêi lµ tinh khÝ, mÆt trêi lµ tinh cña dư¬ng khÝ, mÆt tr¨ng lµ tinh cña ©m khÝ, c¸c v× sao lµ tinh cña mu«n vËt…”, hay “mÆt trêi, mÆt tr¨ng còng chØ lµ khÝ tÝch l¹i mµ cã s¸ng vµ to lín ®ã th«i” Lª Quý §«n kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc cho "khÝ" lµ nguån gèc cña vò trô, «ng ®· ®­a "khÝ" ®Õn chç thÇn diÖu h¬n khi cho r»ng: khÝ cã sù sèng. ¤ng kh¼ng ®Þnh: sinh khÝ cã mÆt ë mäi n¬i, mäi sù vËt hiÖn t­îng trong trêi ®Êt, c¶ nh÷ng vËt v« tri, v« gi¸c nh­ ®Êt vµ ®¸: “§Êt mµ kh«ng ®éng th× chØ lµ mét khèi trïng trôc, mµ sinh ý hÇu nh­ mÊt hÕt”. Hay “c©y cá mµ t­¬i tèt ®ã lµ khÝ thịnh, s«ng nguån ®Çy ®Æn ®ã lµ khÝ thuÇn, ®Êt nh­ mì, ®¸ nh­ vãc lµ v× cã sinh khÝ räi vµo. C©y ®· kh« giµ cßn mäc rªu lµ v× sinh khÝ ch­a hÒ mÊt vËy” (V©n §µi lo¹i ng÷). Tuy nhiªn, do qu¸ ®Ò cao tÝnh huyÒn diÖu cña "khÝ", "lý" nªn, b¾t ®Çu tõ ®©y, Lª Quý §«n ®· kh«ng gi÷ ®­îc khuynh h­íng duy vËt lóc ®Çu. T­ t­ëng cña «ng chuyÓn dÇn sang khuynh h­íng duy t©m thÇn bÝ mang mµu s¾c cña §¹o gi¸o. §em quan niÖm lý, khÝ vµo xem xÐt ®¸nh gi¸ con ng­êi, Lª Quý §«n cho r»ng: tÝnh chÊt, t©m tÝnh, søc vãc cña ng­êi lµ do khÝ ®Êt chung ®óc lªn, ng­êi vµ trêi, ®Êt cïng cã chung mét gèc. TÝnh con ng­êi cøng r¾n hay nhu nh­îc ®Òu do khÝ trêi ®Êt mµ ra: “ng­êi sinh ra ë ®Êt r¾n th× tÝnh c­¬ng c­êng, sinh ë ®Êt mÒm th× nhót nh¸t. KhÝ nói sinh nhiÒu con trai, khÝ ®Çm sinh nhiÒu con g¸i, khÝ n¾ng sinh nhiÒu ng­êi yÓu, khÝ l¹nh sinh nhiÒu ng­êi thä…” (V©n §µi lo¹i ng÷ ). Trong con ng­êi, v¹n vËt trong vò trô ®Òu cã mét c¸i khÝ, nã lµ thµnh phÇn, lµ bé phËn cña khÝ b¶n thÓ, nã quyÕt ®Þnh søc sèng, tÝnh c¸ch, søc khoÎ cña v¹n vËt, con ng­êi. MÆc dï, quan niÖm khÝ quyÕt ®Þnh t©m tÝnh cña con ng­êi nh­ng Lª Quý §«n l¹i kh¼ng ®Þnh: khÝ cã thÓ luyÖn lµ bÒn ®­îc do vËy, t©m tÝnh con ng­êi còng cã thÓ do rÌn luyÖn mµ cã ®­îc. ¤ng viÕt: “khÝ cßn luyÖn mµ bÒn ®­îc huèng chi lµ tÝnh. Cæ nh©n d¹y con tõ trong thai còng lµ nu«i cho thµnh tÝnh tèt ®ã.” [12; 40]. §©y lµ quan ®iÓm tiÕn bé cña Lª Quý §«n kh¼ng ®Þnh tÝnh chñ ®éng cña con ng­êi. Lª Quý §«n còng dùa trªn häc thuyÕt lý – khÝ ®Ó gi¶i thÝch sù trÞ, lo¹n cña x· héi. ¤ng viÕt “khÝ rÊt thÇn diÖu, rÊt tinh vi, khÝ mµ thÞnh tÊt nhiªn th­ th¸i, khÝ mµ suy tÊt ph¶i co rót. KhÝ ®Çy th× lín lªn, khÝ v¬i th× tiªu mßn… hoµ th× hîp, tr¸i th× l×a tan, xem thêi cuéc trÞ hay lo¹n th× biÕt” (V©n §µi lo¹i ng÷ ). Theo Lª Quý §«n con ng­êi cã thÇn, cã khÝ, trêi còng cã thÇn vµ khÝ. Ng­êi biÕt ®­îc thÇn khÝ cña trêi ®Êt th× t¹o ra ®­îc vËn mÖnh cña m×nh. ¤ng còng cè g¾ng gi¶i thÝch c¸c hiÖn t­îng t©m sinh lý cña con ng­êi ®Ó lµm râ mèi quan hÖ gi÷a thÇn vµ khÝ: “ng­êi ta lóc ngñ say, hÔ gäi th× tØnh ngay, ®ã lµ khÝ gäi thÇn hån vÒ. Trong lóc chiªm bao, phµm nh÷ng sù gÆp gì, nãi n¨ng, lµm lông, mõng giËn, khi tØnh dËy nhí hÕt c¶, ®ã lµ thÇn ®éng ®Õn khÝ. ThÇn vµ khÝ cña ng­êi ta nh­ thÕ th× ®ñ biÕt thÇn vµ khÝ cña trêi ®Êt tõ xa ®Õn nay vÉn l­u th«ng, kh«ng chç nµo kh«ng thÊy cã. Cho nªn, bËc hiÒn nh©n xa nãi: thiªn tri, ®Þa tri lµ thÕ”. Lßng ng­êi bao la réng r·i, trªn th«ng c¶m ®­îc trêi ®Êt, d­íi xÐt ®­îc mu«n vËt: “Ng­êi ta t¹o ra ®­îc vËn mÖnh, chø kh«ng ph¶i vËn mÖnh t¹o ra ng­êi. C¸i lÏ trêi víi ng­êi hîp nhÊt ch¼ng qua nh­ thÕ”. Nh­ vËy, Lª Quý §«n còng cho gi÷a trêi víi ng­êi cã giao c¶m, nh­ng kh¸c §æng Träng Th­, «ng kh«ng ®Èy vai trß cña ng­êi lªn tuyÖt ®èi mµ ng­îc l¹i, «ng ®Ò cao vai trß cña con ng­êi, kh¼ng ®Þnh tÝnh tÝch cùc, chñ ®éng cña con ng­êi ®èi víi cuéc sèng vµ vËn mÖnh cña m×nh. Cã lÏ, chÝnh nhê xuÊt ph¸t tõ nh÷ng quan ®iÓm nµy mµ Lª Quý §«n kh«ng mÖt mái phôc vô cho triÒu ®×nh Lª – TrÞnh, mong gãp søc xoay chuyÓn côc diÖn chÝnh trÞ ®­¬ng thêi. TiÕp tôc nh÷ng suy t­ tÝch cùc vÒ con ng­êi, Lª Quý §«n cho r»ng khi xem xÐt, ®¸nh gi¸ vµ sö dông con ng­êi cÇn ph¶i dùa vµo c¶ hai mÆt tµi vµ ®øc, mçi mÆt ®Òu cã ý nghÜa cña nã. ¤ng nãi: “xÐt ng­êi th× ph¶i c¨n cø vµo c¶ viÖc nhá, nh­ng dïng ng­êi th× ph¶i dùa vµo c¶ tµi n¨ng, v× cã tµi n¨ng kh¸c th­êng th× míi lËp ®­îc c«ng nghiÖp kh¸c th­êng” (QuÇn th­ kh¶o biÖn). So víi Nho gi¸o chÝnh thèng, cho r»ng dïng ng­êi c¨n cø vµo ®øc, quan ®iÓm Ph¸p gia, dïng ng­êi c¨n cø vµo c«ng lîi th× râ rµng quan ®iÓm cña Lª Quý §«n cã tÝnh hîp lý vµ tÝch cùc h¬n h¼n. MÆc dï, quan ®iÓm cña Lª Quý §«n mang khuynh h­íng duy vËy vµ cã nhiÒu yÕu tè biÖn chøng s¬ khai khi bµn vÒ khÝ víi t­ c¸ch lµ b¶n thÓ cña v¹n vËt, song do qu¸ ®Ò cao tÝnh huyÒn diÖu cña lý, khÝ nªn «ng kh«ng gi÷ ®­îc lËp trưêng duy vËt cña m×nh mµ ®i ®Õn chç tin, biÖn hé cho mét sè ph­¬ng diÖn duy t©m thÇn bÝ. ThËm chÝ, «ng cßn ®i ®Õn quan niÖm sù h­ng vong cña triÒu ®¹i, sù lo¹n l¹c cña x· héi còng mang tÝnh tiÒn ®Þnh. Nh­ vËy, ®Õn khi gÆp ph¶i nh÷ng vÊn ®Ò kh«ng thÓ luËn chøng ®ưîc b»ng trùc quan c¶m tÝnh, Lª Quý §«n l¹i sö dông lý luËn §¹o gi¸o ®Ó chøng minh nh÷ng nhËn ®Þnh cña m×nh. Nh­ng xÐt dÕn cïng, ®ã còng lµ nh÷ng h¹n chÕ do lÞch sö quy ®Þnh. [20; 184] Cã thÓ thÊy, Lª Quý §«n ®· nghiªn cøu Nho gi¸o, Tèng Nho rÊt kü l­ìng. ThÕ giíi quan cña «ng qua sù lý gi¶i c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn, x· héi ®· ®­îc béc lé râ rµng. ThÕ giíi quan ®ã ¶nh h­ëng nhiÒu tõ Nho häc, mµ chñ yÕu lµ Tèng Nho, cïng víi nh÷ng tÝn ng­ìng b¶n ®Þa, l¹i ®­îc th«i thóc bëi khuynh h­íng tam gi¸o ®ång nguyªn nªn nã mang tÝnh ®Æc s¾c, riªng biÖt. Qua ®ã, Lª Quý §«n ®· ®­a ra nh÷ng suy t­ cña riªng m×nh vÒ con ng­êi, thêi cuéc. Nh÷ng lý gi¶i cña «ng kh«ng nhÊt qu¸n trªn lËp tr­êng cña Nho gi¸o mµ cßn sö dông quan ®iÓm thÇn bÝ cña §¹o gi¸o, thÓ hiÖn xu h­íng dung th«ng tam gi¸o lóc ®ã. Cã thÓ nãi, Lª Quý §«n lµ ng­êi ho¹t ®éng kh«ng biÕt mÖt mái trong nhiÒu lÜnh vùc tõ chÝnh trÞ tíi nghiªn cøu sö häc, s¸ng t¸c v¨n häc. ¤ng ®· dµy c«ng nghiªn cøu vµ hÖ thèng ho¸ c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸, t­ t­ëng ng­êi x­a ®Ó l¹i, tÝch luü thµnh vèn kiÕn thøc uyªn b¸c cña m×nh.V× vËy, «ng ®· ®­îc ng­êi ®êi t«n vinh lµ "nhµ b¸c häc" 2.2.4. Lª H÷u Tr¸c (1720 - 1791). H¬n hai thÕ kû nay, ng­êi ta kh«ng ngít l­u truyÒn tªn tuæi cña danh y Lª H÷u Tr¸c. Nh©n c¸ch, tµi n¨ng, t­ t­ëng cña Lª H÷u Tr¸c ®· kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ cña «ng trong hµng ngò nh÷ng nhµ t­ t­ëng, nhµ Nho, tr­ëng thµnh tõ nghiÖp y, còng nh­ trong lÞch sö t­ëng d©n téc. NghÒ nghiÖp chÝnh cña Lª H÷u Tr¸c lµ th¨m bÖnh, bèc thuèc, ch÷a bÖnh cho ng­êi. §»ng sau nghÒ nghiÖp Êy lµ c¶ mét hÖ thèng y lý cã liªn quan tíi thÕ giíi quan chung cña con ng­êi. "Tõ y lý ®Õn triÕt lý, råi tõ triÕt lý ®Õn y lý, ë Lª H÷u Tr¸c lµ c¶ mét qu¸ tr×nh ®ưîc lÆp ®i, lÆp l¹i vµ thùc hiÖn mét c¸ch tù gi¸c" [24; 442]. Trong truyÒn thèng §«ng y, y häc vµ Nho häc g¾n bã mËt thiÕt víi nhau. Nho häc ®Ò cËp tíi nh÷ng quan niÖm vÒ con ng­êi, vÒ tù nhiªn vµ x· héi. Y häc còng lÊy nh÷ng quan niÖm chung vÒ con ng­êi vµ vÒ tù nhiªn x· héi lµm c¬ së cho y lý cña m×nh. Muèn y lý v÷ng th× ph¶i häc ®¹o Nho. Lª H÷u Tr¸c còng nhËn thøc nh­ thÕ. ¤ng nãi: “phµm nh÷ng ng­êi häc thuèc tÊt ph¶i hiÓu thÊu lý luËn ®¹o Nho th× bèc thuèc míi dÔ” (Y luËn c¸ch ng«n). Sinh ra trong mét gia ®×nh cã truyÒn thèng khoa b¶ng, cïng víi ®ßi hái cña nghÒ nghiÖp, Lª H÷u Tr¸c lµ ng­êi n¾m c¸c kiÕn thøc Nho häc kh¸ ch¾c, vµ v× thÕ cã thÓ nãi, thÕ giíi quan Nho gi¸o ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn t­ t­ëng cña «ng. Tuy nhiªn, víi môc ®Ých häc ®Ó ph¸t triÓn nghÒ y, ch÷a bÖnh cøu ng­êi, Lª H÷u Tr¸c kh«ng chó ý ®Õn phÇn lý luËn chÝnh trÞ vµ ®¹o ®øc phong kiÕn mµ "«ng chØ chó ý ®Õn phÇn lý luËn vÒ quan hÖ vµ biÕn ho¸ trong con ng­êi vµ sù vËt" [24; 444]. ¤ng thÊy ý nghÜa quan träng cña thuyÕt ¢m – d­¬ng trong Kinh dÞch, thuyÕt Ngò hµnh trong Thiªn Hång ph¹m, thuyÕt Th¸i cùc ®å cña Chu §«n Di. ¤ng vËn dông vµ ph¸t triÓn c¸c thuyÕt trong viÖc t×m hiÓu vµ gi¶i thÝch nh÷ng hiÖn t­îng cña trêi ®Êt, con ng­êi tõ ®ã t¹o nªn mét thÕ giíi quan ®Æc s¾c vµ riªng biÖt.[24; 444]. ThÕ giíi quan cña Lª H÷u Tr¸c, tr­íc hÕt, thÓ hiÖn ë nh÷ng lý gi¶i cña «ng vÒ ¢m – D­¬ng, tõ ®ã «ng lý gi¶i vÒ con ng­êi, vÒ mèi quan hÖ gi÷a tinh thÇn vµ thÓ x¸c. Lª H÷u Tr¸c hiÓu ®­îc mèi quan hÖ g¾n bã gi÷a ¢m – D­¬ng. ¤ng nãi, ©m d­¬ng ®èi lËp nhau nh­ng lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cho nhau, lµ nh÷ng mÆt kh«ng thÓ thiÕu trong cïng mét sù vËt. “D­¬ng khÝ b¾t rÔ tõ ©m, ©m khÝ b¾t rÔ tõ d­¬ng, kh«ng cã d­¬ng th× ©m kh«ng thÓ ho¸, hoµn toµn ©m th× d­¬ng kh«ng thÓ n¶y në, hoµn toµn lµ d­¬ng th× ©m kh«ng thÓ ph¸t sinh.” ¤ng cho r»ng, ©m d­¬ng cã tÝnh chÊt phæ biÕn v× thÕ nã kh«ng chØ cã trong trêi ®Êt mµ cßn cã trong con ng­êi. “Ng­êi ta sinh ra trong kho¶ng hai khÝ ©m d­¬ng th× trong th©n thÓ còng cã ®ñ th¸i cùc”. ¢m d­¬ng ®ãng vai trß lµ nguån gèc, c¬ së, ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn cña sù vËt vµ con ng­êi. “Thuû háa lµ dÊu hiÖu cña ©m d­¬ng, lµ thùc thÓ cña ©m d­¬ng, l¹nh vµ nãng lµ t¸c dông cña thuû ho¶. Lµm cho vËt sèng lµ ho¶, lµm cho vËt nhuËn lµ thuû. Kh«ng cã ho¶ th× diÖt, kh«ng cã thuû th× sÏ ch¸y kh«.”(Y h¶i cÇu nguyÖn). Nh÷ng ®iÒu trªn trong s¸ch DÞch häc còng ®· nãi. §iÒu kh¸c lµ nhËn thøc, tr×nh bµy cña Lª H÷u Tr¸c cã tÝnh chÊt râ rµng vµ nhÊt qu¸n, kh«ng cßn chót dÊu vÕt thÇn bÝ cña DÞch häc. Lª H÷u Tr¸c cho r»ng: trong con ng­êi vµ sù vËt, ©m d­¬ng ph¶i gi÷ thÕ c©n b»ng th× míi ph¸t triÓn b×nh th­êng ®­îc. “Phµm mäi bÖnh sinh ra kh«ng mét bÖnh nµo kh«ng ph¶i v× ©m d­¬ng h¹i nhau mµ mÊt ®iÒu hoµ” (Y h¶i cÇu nguyÖn), hay “thuû ho¶ , ©m d­¬ng trong c¬ thÓ ng­êi ta còng nh­ c¸n c©n , nÕu bªn nµy nÆng th× bªn kia nhÑ, ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh lµ båi bæ cho hai bªn c©n b»ng, quyÕt kh«ng ®­îc ®Ó sai nhau mét ly”. Lµ nhµ y häc, Lª H÷u Tr¸c rÊt quan t©m tíi vÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a h×nh vµ thÇn, hay gi÷a thÓ x¸c vµ tinh thÇn. Lª H÷u Tr¸c quan niÖm thÓ x¸c quyÕt ®Þnh tinh thÇn, tinh thÇn phô thuéc vµo thÓ x¸c. LËp tr­êng ®ã cña «ng hoµn toµn duy vËt, vµ ®­îc «ng lËp luËn mét c¸ch râ rµng, nhÊt qu¸n. ¤ng cho r»ng, t­ t­ëng, t×nh c¶m con ng­êi cã nguån gèc ë c¬ thÓ sèng. ¤ng nãi: “ThÊt t×nh (buån, vui, giËn, yªu ghÐt, dôc, väng) lµ thuéc lo¹i v« h×nh nh­ng còng do h÷u h×nh mµ ra” (Y gia quan miÖn). MÆt kh¸c, «ng còng thÊy tinh thÇn t¸c ®éng trë l¹i thÓ x¸c, khi tinh thÇn c¨ng th¼ng qu¸ sÏ t¹o ra bÖnh: “ThÊt t×nh bÞ t¸c ®éng th¸i qu¸ lµm cho nguyªn khÝ ë trong bÞ th­¬ng ho¸ thµnh bÖnh, bÖnh ph¸t ra lµ do ngò t¹ng bÞ h­” (Y gia quan miÖn), “qu¸ mõng th× h¹i t©m mµ sinh ra tinh thÇn bång bét, m¹ch t¸n lo¹n”. Sù gi¶i thÝch cña «ng lµ hoµn toµn hîp lý, ®óng víi thùc tÕ. NghÒ y, do th­êng xuyªn ph¶i ®èi diÖn víi c¸c vÊn ®Ò: sèng chÕt, mÖnh hÖ, sinh con g¸i, con trai. Lª H÷u Tr¸c cã th¸i ®é rÊt râ rµng vµ c¾t nghÜa ph©n minh. ¤ng kh«ng tin vµo sè mÖnh, døt kho¸t lo¹i bá quan ®iÓm mÖnh trêi vµ kh¼ng ®Þnh søc ng­êi. “Søc ng­êi ta cã thÓ thay ®­îc sè trêi, t­¬ng lai ch­a ®o¸n ®­îc thÕ nµo” (Th­îng kinh ký sù). Quan ®iÓm cña Lª H÷u Tr¸c vÒ tù nhiªn, vÒ con ng­êi lµ quan ®iÓm biÖn chøng chÊt ph¸c vµ duy vËt th« s¬. Nã gióp «ng ph¸t huy cao ®é n¨ng lùc cña m×nh trong viÖc ch÷a bÖnh cøu ng­êi, do vËy cã ý nghÜa tÝch cùc ®­¬ng thêi. Ngoµi t­ t­ëng nµy ra, thÕ giíi quan cña «ng cßn bao gåm mét ph­¬ng ph¸p t­ duy thùc tÕ vµ s¸ng t¹o, mµ nh÷ng nÐt riªng cña nã, ®· ®­îc h×nh thµnh râ. Lª H÷u Tr¸c lu«n xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ, kh«ng chØ lµ thùc tÕ trong c¸c mèi quan hÖ qu¸ khø – hiÖn t¹i, thÓ – t©m, con ng­êi – thiªn nhiªn. Tõ ®ã, «ng ®i tíi ®o¸n ®Þnh bÖnh tr¹ng vµ quyÕt ®Þnh nh÷ng ph­¬ng thuèc thÝch hîp. ¤ng th­êng nãi: “phong thæ kh¸c th× c¸ch ch÷a trÞ còng kh¸c” hay “®êi x­a, ®êi nay kh«ng gièng nhau, khÝ trêi ®Êt mçi ngµy mét kÐm dÇn, ®êi ng­êi ta bÈm thô kÐm ®i. NÕu chØ b¾t ch­íc ph­¬ng thuèc cña ng­êi x­a, muèn ®em ra ®Ó lµm cho th©n thÓ khoÎ m¹nh th× kh«ng ®­îc” [24; 449]. "T­ duy cña «ng lµ t­ duy cña ng­êi häc hái nh­ng kh«ng b¾t ch­íc" [24; 454]. ¤ng häc tËp qua s¸ch vë, häc c¸c bËc y gia Trung Quèc, bëi theo «ng, cã häc hái th× míi cã thÓ kÕ thõa c¸i hay cña ng­êi ®i tr­íc vµ cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn. Häc tËp ph¶i s¸ng t¹o. Lª H÷u Tr¸c ®· cè g¾ng v­ît ra khái t­ t­ëng “ph¸p cæ”, “noi theo c¸c bËc tiªn v­¬ng” cña Nho gi¸o. ¤ng nãi: ”thµ chÞu téi víi c¸c bËc tiÒn bèi cßn h¬n phô víi së häc cña m×nh”. ¤ng cßn nãi: “Quªn ¨n, quªn ngñ, dèc hÕt tinh thÇn theo chøng xoay thuèc, kh«ng c©u chÊp ngoµi c¸ch ch÷a th«ng th­êng… kh«ng gi¸m nÖ vµo ®iÒu cÊm cña ng­êi x­a”[26; 70]. Quan niÖm cña Lª H÷u Tr¸c rÊt tiÕn bé so víi ®­¬ng thêi. Nh­ng «ng ch­a thÓ tiÕn tíi phª ph¸n hÖ thèng y lý cò, x¸c lËp hÖ thèng y lý míi, mµ míi chØ dõng l¹i ë chç vËn dông, ph¸t huy, thªm vµ bít, gi÷ , bá sao cho phï hîp víi hoµn c¶nh ®iÒu kiÖn tù nhiªn n­íc ta. ¤ng ch­a thÓ lµm lªn cuéc c¸ch m¹ng trong y häc vµ trong thÕ giíi quan chung. Nh­ng "nh÷ng cèng hiÕn cña «ng còng ®· ®ñ ®Ó khiÕn «ng trë thµnh nhµ t­ t­ëng d©n téc cã diÖn m¹o riªng biÖt" [24; 458]. XuÊt th©n tõ mét gia ®×nh truyÒn thèng nho häc, Lª H÷u Tr¸c lóc ®Çu còng mang t­ t­ëng cña Khæng Tö: “häc nhi ­u t¾c sÜ”, nh÷ng mong tiÕn th©n b»ng con ®­êng khoa b¶ng. Nh­ng kh«ng l©u sau, «ng ch¸n ng¸n con ®­êng vµ quan niÖm sèng cña c¸c bËc tiÒn bèi. ¤ng nhËn thÊy lÏ sèng thÝch hîp víi m×nh lµ vÒ quª ë víi gia ®×nh, lµng xãm, vui cuéc sèng Èn dËt ®Õn hÕt ®êi. Cuéc sèng cña «ng cã vÎ g× nh­ cuéc sèng cña L·o trang. Nh­ng thùc ra, nã võa gièng l¹i võa kh«ng gièng. Bëi «ng còng coi th­êng danh lîi, lÊy chèn th«n d· ®Ó vui vÇy. Nh­ng th­êng nh÷ng ng­êi Èn dËt th× chØ xem thanh nhµn, tù do lµ thó vui tét ®Ønh mµ Ýt quan t©m tíi ng­êi kh¸c. Cßn Lª H÷u Tr¸c th× vÉn nghÜ viÖc cøu d©n, vµ cøu d©n trªn mét ph­¬ng diÖn kh¸c víi nhµ nho, ph­¬ng diÖn trÞ bÖnh cøu ng­êi. D¸ng dÊp cña Lª H÷u Tr¸c bªn ngoµi lµ L·o trang, lµ “«ng giµ l­êi” nh­ng thùc chÊt ®©u ph¶i lµ L·o trang. §ã lµ con ng­êi l¹c quan, yªu ®êi vµ lu«n bïng ch¸y kh¸t väng cøu ®êi, cøu thiªn h¹. Lª H÷u Tr¸c lµ mét hiÖn t­îng ®Æc biÖt ë thÕ kû : tù m×nh t×m lèi ®i riªng, ý thøc ®Çy ®ñ viÖc m×nh lµm, kh«ng sî khã kh¨n vÊt v¶. ChÝnh v× vËy mµ thÕ giíi quan cña «ng ®¹t tíi ®Ønh cao t­ t­ëng, cã ¶nh h­ëng lín ®èi víi ®­¬ng thêi vµ hËu thÕ. 2.2.5 Ng« Th× NhËm (1746 - 1803) Ng« Th× NhËm quª ë lµng T¶ Thanh Oai, Hµ T©y. ¤ng xuÊt th©n trong mét gia ®×nh cã truyÒn thèng khoa cö, lµ ng­êi th«ng minh, häc giái. N¨m 23 tuæi «ng ®· ®Ëu gi¶i nguyªn, 26 tuæi ®ç tiÕn sÜ. Ng« Th× NhËm sèng trong thêi k× ®Êt n­íc cã nhiÒu biÕn lo¹n: n«ng d©n khëi nghÜa chèng triÒu Lª - TrÞnh hÕt n¬i nµy ®Õn n¬i kh¸c ë ®µng ngoµi, T©y S¬n ra B¾c diÖt chóa TrÞnh, NguyÔn HuÖ ®¸nh tan 29 v¹n qu©n Thanh x©m l­îc... TËn m¾t chøng kiÕn vµ thÊu hiÓu nçi thèng khæ cña nh©n d©n Ng« Th× NhËm ®· tÝch cùc ho¹t ®éng nh»m cøu d©n, gióp ®êi. Còng nh­ hÇu hÕt c¸c nhµ t­ t­ëng ®­¬ng thêi Ng« Th× NhËm kh«ng ®Ó l¹i nh÷ng cuèn s¸ch chuyªn viÕt vÒ triÕt häc, nh­ng r¶i r¸c trong toµn bé tr­íc t¸c cña «ng, ng­êi ta vÉn thÊy béc lé nhiÒu t­ t­ëng triÕt häc ®éc ®¸o. T­ t­ëng ®ã lµm nÒn cho nh­ng t­ t­ëng vÒ chÝnh trÞ, nh÷ng quan niÖm nh©n sinh ®¹o ®øc. ThÕ giíi quan Ng« Th× NhËm thÓ hiÖn trªn nh÷ng quan niÖm cña «ng vÒ b¶n chÊt sù vËt, vÒ mèi quan hÖ trêi – ng­êi, vÒ thêi, vÒ mÖnh… §­¬ng thêi, Ng« Th× NhËm kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó “t×m hiÓu b¶n chÊt cña thÕ giíi, còng kh«ng chuyªn bµn vÒ nguån gèc, h×nh d¸ng cña trêi ®Êt, v¹n vËt” [28; 184]. ¤ng chØ t×m hiÓu thÕ giíi kh¸ch quan d­íi d¹ng lÞch sö, x· héi. Ng« Th× NhËm cho r»ng, khi xem xÐt sù vËt kh«ng ®­îc dõng ë chç trùc quan, c¶m tÝnh mµ ph¶i t×m hiÓu s©u ®Õn nguyªn nh©n cña sù vËt. “Ng­êi ®êi th­êng chØ c¨n cø vµo nói mµ xem th× chØ biÕt nói cao, kh«ng víi ®­îc, mµ kh«ng biÕt trë ra t×m c¸i cí së dÜ nói lµm sao mµ cao”. (Tùa xu©n thu qu¶n kiÕm). Theo Ng« Th× NhËm, khi nh×n sù vËt, ch¼ng nh÷ng ph¶i biÕt "t­îng h×nh" cña nã mµ cÇn ph¶i biÕt "héi ý" n÷a. Cã nghÜa lµ, kh«ng nh÷ng cÇn chó ý ®Õn h×nh d¸ng bªn ngoµi mµ cßn ph¶i t×m cho ra c¸i ®¹o lý Èn bªn trong sù vËt, c¸i b¶n chÊt cña sù vËt. NhËn thÊy c¸i h×nh Êy kh«ng cã g× khã, "mét dßng n­íc, mét mÈu ®¸, mét hiÖn vËt ®Òu cã thÓ ®­a m¾t lµ nh×n thÊy" nh­ng "nÕu ng­êi ta chØ thÊy cao mµ cho lµ nói, thÊy dµi mµ cho lµ s«ng, thÊy m¸t mµ cho lµ giã lµ míi chØ biÕt nh×n theo t­îng h×nh mµ ch­a biÕt héi ý" (Kim m· hµnh d­). Còng gièng quan niÖm cña Tèng Nho vÒ "h×nh nhi th­îng" vµ "h×nh nhi h¹ cña sù vËt, Ng« Th× NhËm cho r»ng mçi sù vËt ®Ò cã c¸i "h×nh" cña nã mµ ai còng cã thÓ thÊy, nh­ng bªn trªn c¸i "h×nh" sù vËt cßn cã c¸i "lý". ThÊy ®­îc c¸i "lý" cña sù vËt míi lµ ®iÒu quan träng cÇn ®¹t tíi trong qu¸ tr×nh nhËn thøc. Muèn ®¹t ®Õn nhËn thøc ®ã con ng­êi ph¶i "®Ó ý", nghÜa lµ "ph¶i n¾m lÊy c¸i ®iÒu mÊu chèt nhÊt cña sù vËt" (Kim m· hµnh d­). ¤ng ®· thÊy r»ng, tr­íc m¾t kh«ng chØ lµ c¸c sù vËt mµ cßn lµ c¸c mèi quan hÖ, sù vËn ®éng, chiÒu h­íng ph¸t triÓn cña chóng. Tõ ®ã, «ng nªu nªn mét sè nÐt chung trong quan ®iÓm nhËn thøc cña m×nh. Tr­íc hÕt, Ng« Th× NhËm thÊy thÕ giíi bªn ngoµi gåm c¸c m«i tr­êng trêi, ®Êt, ng­êi võa cã tÝnh thèng nhÊt, võa cã tÝnh ®a d¹ng. ë ®ã, «ng thÊy, mçi m«i tr­êng ®Òu cã vËt lµ trung t©m, vµ xoay quanh nã lµ v« sè c¸c vËt cã mèi quan hÖ trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp víi nã. VÝ nh­, trªn trêi th× mÆt trêi lµ trung t©m, xoay quanh nã lµ v« sè c¸c v× sao, tr¨ng. D­íi ®Êt th× nói lµ trung tam, quanh nã lµ ®ång b»ng, c©y cá… Con ng­êi th× vua lµ trung t©m, xung quanh vua lµ thÇn d©n. ChÝnh v× thÕ, «ng nãi “V¹n vËt quy vµo mét lÎ, hîp vµo mét s©u, c¸i lý cña ©m d­¬ng b¾t ®Çu tõ ®ã.”. Ngoµi tÝnh thèng nhÊt vµ tÝnh ®a d¹ng, Ng« Th× NhËm cßn thÊy tÝnh ®èi lËp vµ g¾n bã gi÷a hai mÆt trong mét sù vËt, nh­ cã "tô" th× cã " t¸n", cã "c­¬ng" th× cã "nhu", cã "thÓ" th× cã "dông"... ¤ng viÕt: "Cã thÓ th× kh«ng thÓ nµo kh«ng cã dông, cã t¸n th× kh«ng thÓ nµo kh«ng cã ®ång, cã th«ng suèt c¸i lÏ t¸n, tô, dÞ, ®ång th× míi cã thÓ nãi ®­îc ®¹o". Kh«ng nh÷ng thÕ, «ng cßn cho r»ng: c¸c mÆt Êy tuy ®èi lËp nh­ng l¹i g¾n bã víi nhau, lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cña nhau, kh«ng thÓ tù ý g¹t bá mÆt nµo[28; 187]. Thùc tÕ nh­ vËy, nªn con ng­êi ph¶i chó ý vµ hµnh ®éng cho ®óng. ¤ng viÕt: "Cøng chãng g·y, mÒm bÒn l©u, dï l­ìi dï r¨ng kh«ng tranh nhau khoÎ yÕu". (Kim m· hµnh d­). Nh­ vËy, cã thÓ thÊy, Ng« Th× NhËm ®· x©y dùng ®­îc mét nhËn thøc kh¸ ®éc ®¸o vÒ thÕ giíi v¹n vËt, con ng­êi. Trong ®ã thÓ hiÖn nhiÒu nhËn thøc ®óng ®¾n vµ tiÕn bé so víi ®­¬ng thêi. Nh÷ng nhËn thøc ®ã cã ®­îc do Ng« Th× NhËm ®· kÕ thõa vµ ph¸t huy t­ t­ëng trong c¸c t¸c phÈm DÞch truyÖn, Kinh dÞch thêi Xu©n Thu ChiÕn Quèc, "Th¸i cùc ®å thuyÕt" cña Chu §«n Di ®êi Tèng. [24; 469]. §iÒu cã ý nghÜa h¬n vµ mang tÝnh s¸ng t¹o nhiÒu h¬n lµ «ng ®· kÕ thõa vµ ph¸t triÓn mét sè ph¹m trï cña triÕt häc ph­¬ng §«ng nh­ nh÷ng quan niÖm cña «ng vÒ "mÖnh trêi", vÒ "thêi". "Thêi" lµ kh¸i niÖm xuÊt hiÖn tõ l©u trong lÞch sö ph­¬ng §«ng, lóc ®Çu, nã vèn cã nghÜa lµ thêi tiÕt, mïa vô, nãi lªn tÝnh chÊt tù nhiªn cña mét giai ®o¹n thêi gian trong n¨m vµ ¶nh h­ëng cña c¸c yÕu tè thêi gian Êy víi c©y trång, vËt nu«i. Sau ®ã, kh¸i niÖm "thêi" dÇn dÞch chuyÓn sang lÜnh vùc x· héi, víi ý nghÜa chØ thêi c¬, thêi vËn... Kh¸i niÖm "thêi" ®­îc nhiÒu nhµ nho Trung Quèc cæ ®¹i vËn dông nh­ mét ph¹m trï triÕt häc khi hä nãi "thêi" vµ "thÕ", "thêi" vµ "mÖnh"... Ng« Th× NhËm ®· kÕ thõa quan ®iÓm ®ã vµ ph¸t triÓn trªn lËp tr­êng cña m×nh. §èi víi Ng« Th× NhËm, "thêi" cã mét ý nghÜa quan träng víi vËn mÖnh cña mét triÒu ®¹i, "n¾m ®­îc thêi vµ hµnh ®éng theo thêi th× triÒu ®¹i næi lªn, bá mÊt thêi vµ hµnh ®éng tr¸i thêi th× triÒu ®¹i mÊt". MÆt kh¸c, «ng nãi r»ng "thêi ë trong dßng chuyÓn biÕn liªn tôc nªn ®¹o còng ph¶i thay ®æi cho phï hîp, c¸c triÒu ®¹i thay ®æi liªn tôc còng lµ v× thÕ". Trªn c¬ së nhËn thøc nh­ vËy, Ng« Th× NhËm cho r»ng, con ng­êi ph¶i thay ®æi theo thêi míi ®­îc tù do. "Nªn tØnh t¸o lóc viÖc cßn ch­a râ, chí say ®¾m ®Õn nçi h¹i m×nh, cïng víi thêi mµ biÕn ho¸.."(Kim m· hµnh d­). T×nh thÕ kh¸c th× c¸ch c­ xö còng ph¶i kh¸c. ¤ng nãi: "viÖc thiªn h¹ t×nh tuy gièng nhau mµ thÕ cã kh¸c nhau, sù ®¾c thÊt do ®ã còng kh¸c h¼n". ¤ng gi¶i thÝch viÖc lµm cña m×nh mét c¸ch kh¸i qu¸t: "GÆp thêi thÕ thÕ thêi ph¶i thÕ" [24; 420]. Hoµn c¶nh kh¸c th× ph­¬ng tiÖn ®Ó ®¹t môc tiªu còng ph¶i kh¸c: "n­íc ch¶y dïng thuyÒn, ®­êng hiÓm dïng ngùa. (Tróc l©m t«ng chØ nguyªn thanh). Thêi nµo th× cã viÖc cña thêi Êy, kh«ng thÓ b¾t nay ph¶i gièng x­a. ¤ng lªn ¸n nh÷ng ng­êi nh¾m m¾t tr­íc thùc tÕ, chØ biÕt dùa vµo lêi cæ nh©n ®Ó che dÊu sù thÊp kÐm cña m×nh. Nh÷ng nhËn thøc nh­ trªn ®· khiÕn Ng« Th× NhËm kh«ng bì ngì tr­íc c¸c sù biÕn, kh«ng cøng nh¾c trong xö thÕ mµ nhanh chãng n¾m b¾t vµ kÞp thêi hµnh ®éng trong mäi t×nh huèng [28;182]. Mét ph¹m trï triÕt häc truyÒn thèng kh¸c lµ “mÖnh trêi.” còng ®­îc Ng« Th× NhËm hiÓu vµ vËn dông theo c¸c cña m×nh. Tr­íc hÕt, «ng còng thõa nhËn "mÖnh trêi" mang tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan, chi phèi ®êi sèng cña con ng­êi, con ng­êi khã mµ c­ìng ®­îc. ¤ng viÕt: "ThÞnh suy, dµi ng¾n, vËn mÖnh do trêi, kh«ng ph¶i søc ng­êi t¹o ra ®­îc". Nh­ng mÖnh trêi ë Ng« Th× NhËm kh«ng cßn lµ ý chÝ sai khiÕn nh­ trong kinh ®iÓn Nho gi¸o mµ nã g¾n víi con ng­êi, cã khi nã xuÊt ph¸t tõ ý chÝ vµ nguyÖn väng cña con ng­êi. ¤ng nãi râ: "LÏ trêi ë t¹i lßng ng­êi" (Hy Do·n v¨n tËp). Tõ ®ã, cã thÓ suy ra: kh«ng ph¶i trêi quyÕt ®Þnh mµ lµ lßng ng­êi, ý chÝ cña ®¹i ®a sè quyÕt ®Þnh. Nh÷ng lý gi¶i cña Ng« Th× NhËm vÒ "trêi", "mÖnh trêi", "thêi" vµ con ng­êi lµ c¬ së ®Ó «ng x©y dùng nªn nh÷ng häc thuyÕt trong ho¹t ®éng chÝnh trÞ cña m×nh. V× hiÓu ®­îc thêi, hiÓu mÖnh trêi còng theo lßng ng­êi, hiÓu tÝnh chñ ®éng cña con ng­êi nªn Ng« Th× NhËm ®· tÝch cùc ñng hé Quang Trung khi «ng ®em qu©n ra B¾c. ¤ng lµ mét trong nh÷ng ng­êi ®Çu tiªn kh«ng c©u lÖ theo quan ®iÓm lÖ cæ cña c¸c nhµ nho ®Ó ®i theo Quang Trung. ThÕ giíi quan Ng« Th× NhËm ®· gióp «ng cã quyÕt ®Þnh chän xu h­íng xuÊt hîp lý vµ tÝch cùc. Qua nh÷ng néi dung t­ t­ëng trªn cã thÓ thÊy, Ng« Th× NhËm chÞu nhiÒu ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o. ¤ng ®· biÕt chän läc nh÷ng t­ t­ëng tiÕn bé, phï hîp víi thêi ®¹i «ng sèng. Sù s¸ng t¹o ®ã "®· lµm nªn nh÷ng thay ®æi cã tÝnh b­íc ngoÆt trong nhËn thøc vµ hµnh ®éng cña «ng" [24; 480]. Nh÷ng n¨m cuèi ®êi, sau khi nhµ T©y S¬n thÊt b¹i, Ng« Th× NhËm dµnh thêi gian nghiªn cøu ®¹o PhËt. T­ëng nh­ «ng ®· chuyÓn tõ Nho sang PhËt. Nh­ng thùc ra «ng vÉn lµ Nho. ¤ng dïng nh÷ng kh¸i niÖm cña Nho ®Ó gi¶i thÝch quan niÖm cña nhµ PhËt. ChÝnh «ng ®· cho r»ng: "T¸c dông cña Nho vµ thÝch chØ lµ mét ®¹o lý, mµ vÉn cïng mét gèc"(Tróc l©m t«ng chØ nguyªn thanh). T­ t­ëng cña Ng« Th× NhËm cuèi ®êi thÓ hiÖn khuynh h­íng dung th«ng Nho PhËt rÊt phæ biÕn ®­¬ng thêi. Nã lµ s¶n phÈm tÊt yÕu cña mét sù bÕ t¾c c¸ nh©n tr­íc thêi cuéc - sù bÕ t¾c cña mét ng­êi häc réng, tµi cao, cã lý t­ëng cøu n­íc, cøu ®êi nh­ng l¹i kh«ng thÓ hoµn thµnh t©m nguyÖn lín lao Êy. Nh­ vËy, qua t­ t­ëng cña c¸c nhµ Nho tiªu biÓu thÕ kØ XVI - XVIII, ta cã thÕ thÊy, c¸c nhµ nho dï theo xu h­íng xuÊt hay xö, ®Òu rÊt tÝch cùc, kh«ng ngõng nghØ t×m tßi, suy ngÉm vÒ thêi thÕ, vÒ mÖnh trêi, vÒ con ng­êi. ThÕ giíi quan cña hä chÞu ¶nh h­ëng tr­íc hÕt vµ chñ yÕu lµ tõ Nho gi¸o, trong ®ã ¶nh h­ëng cña Tèng Nho lµ chñ yÕu, mµ träng t©m cña nã lµ bµn vÒ mèi quan hÖ gi÷a "lý" (tinh thÇn) vµ "khÝ" (vËt chÊt). C¸c nhµ nho ViÖt Nam thêi k× nµy ®· tiÕp thu nhiÒu t­ t­ëng lý häc cña Tèng nho. Lª Quý §«n ®· dµnh c¶ ch­¬ng Lý khÝ trong s¸ch V©n ®µi lo¹i ng÷ ®Ó bµn vÒ "lý", "khÝ". NguyÔn BØnh Khiªm ®· bá nhiÒu thêi gian ®Ó nghiªn cøu lý häc, ®Õn møc "mét tiÕn sÜ ®êi Thanh lµ Chu X¸n tõng th¸n phôc: An Nam lý häc h÷u Tr×nh tuyÒn" [25; 124]. "Lý" Vµ "khÝ" tõng ph¹m trï mét ®· ®­îc c¸c nhµ Nho khai th¸c s©u tuú theo nh÷ng yªu cÇu vµ môch ®Ých kh¸ch nhau: quan niÖm vÒ "khÝ" trë thµnh c¬ së triÕt häc cho nghÒ y cña Lª H÷u Tr¸c, quan niÖm vÒ "lý" th× ®· lµm c¬ së cho c¸c ho¹t ®éng chÝnh trÞ, x· héi, c¸c quan niÖm ®¹o ®øc cña Lª Quý §«n, NguyÔn BØnh Khiªm. "Lý" ®­îc hiÓu lµ ®¹o lý, lµ con ®­êng ®óng ph¶i theo khi suy nghÜ vµ hµnh ®éng, trong tu d­ìng b¶n th©n, ®èi nh©n xö thÕ. Suy nghÜ vÒ "lý" cña c¸c nhµ nho lµ ®Ó soi s¸ng thêi thÕ. Cã thÓ nãi, ch­a bao giê "lý", "thêi", " thÕ" l¹i thu hót sù suy nghÜ cña c¸c nhµ trÝ thøc nh­ thÕ kØ XVI – XVIII. §iÒu nµy còng xuÊt ph¸t tõ ®iÒu kiÖn lÞch sö ®­¬ng thêi, khi x· héi nhiÒu lay chuyÓn d÷ déi, chÝnh trÞ phøc t¹p, diÔn biÕn nhanh chãng. V× vËy, c¸c nhµ nho ph¶i kh«ng ngõng t×m ra ®­êng ®i ®óng ®¾n cho m×nh. Qu¸ tr×nh t×m ®­êng ®ã còng chÝnh lµ qu¸ tr×nh hä ph¸t triÓn t­ t­ëng cña m×nh, lµm cho tÝnh triÕt lý trong c¸c t­ t­ëng cña hä ®­îc n©ng cao mét c¸ch râ rÖt so víi thêi k× tr­íc. Tuy nhiªn, bªn c¹nh nh÷ng tiÕn bé mµ hä ®¹t ®­îc, t­ t­ëng cña hä vÉn cã nh÷ng h¹n chÕ kh«ng thÓ tr¸nh khái. Lµ nh÷ng ng­êi theo Nho häc, hä kh«ng thÓ v­ît qua hÖ ý thøc phong kiÕn ®Ó tiÕn tíi mét hÖ t­ t­ëng tiªn tiÕn h¬n, hay t×m ra lèi tho¸t cho côc diÖn chÝnh trÞ ®­¬ng thêi. Tr­íc sù suy yÕu, bÊt lùc cña Nho gi¸o, c¸c nhµ nho ®· cã nh÷ng hµnh ®éng nh»m cè g¾ng kh«i phôc l¹i ®Þa vÞ vµ vai trß cña Nho gi¸o ®èi víi chÕ ®é phong kiÕn vµ x· héi. §ã lµ xu h­ëng chñ ®éng kÕt hîp Nho gi¸o víi PhËt gi¸o, §¹o gi¸o vµ ho¹t ®éng chÊn h­ng Nho gi¸o b»ng viÖc ph¸t triÓn kinh häc vµ kh¶o cøu häc thuËt. Nh÷ng ho¹t ®éng trªn ®· t¹o nªn khuynh h­íng dung th«ng Nho - PhËt - L·o phæ biÕn ë giai ®o¹n nµy. C¸c nhµ nho thÕ kØ XVI - XVIII bµn nhiÒu tíi c¸c vÊn ®Ò "mÖnh trêi", "©m d­¬ng", "trÞ lo¹n"… LËp tr­êng gi¶i quyÕt cña c¸c nhµ nho theo nhiÒu khuynh h­íng kh¸c nhau: duy vËt, duy t©m, …Tuy nhiªn, khuynh h­íng duy t©m lµ khuynh h­íng tiªu biÓu. Nh÷ng suy t­ triÕt häc cña hä béc lé thµnh nh÷ng quan niÖm sèng, c¸ch sèng cô thÓ cña mçi ng­êi. Tr­íc nh÷ng hçn lo¹n cña thêi cuéc, trªn quan niÖm ®ã hä cã nh÷ng chñ tr­¬ng kh¸c nhau. Ng­êi th× chñ tr­¬ng xuÊt nh­ Ng« Th× NhËm, Phïng Kh¾c Khoan, ng­êi th× chñ tr­¬ng xö nh­ Lª H÷u Tr¸c, hay lóc xuÊt, lóc xö nh­ NguyÔn BØnh Khiªm… Nh­ng dï chñ tr­¬ng xuÊt hay xö th× hä vÉn kh«ng ngõng b¨n kho¨n vÒ con ®­êng cøu n­íc, cøu ®êi, vµ xÐt ®Õn cïng th× t­ t­ëng cña hä ®Òu cã xu h­íng lµ xuÊt. ThÕ kØ XVI – XVIII, ®Æc biÖt lµ thÕ kØ XVIII, cã thÓ coi lµ ®Ønh cao trong lÞch sö t­ t­ëng ViÖt Nam tõ tr­íc cho ®Õn lóc ®ã. So víi tr­íc, t¸c phÈm ë thêi k× nµy nhiÒu h¬n, ®a d¹ng h¬n, ph¹m vi t­ t­ëng réng h¬n, ®Êu tranh trªn lÜnh vùc lý luËn còng râ h¬n. T­ t­ëng cña c¸c nhµ nho còng cã tÇm nh×n cao h¬n, yÕu tè ThÇn trong t­ t­ëng cña hä ®· dÇn bÞ yÕu tè Ng­êi lÊn ¸t, yÕu tè khai s¸ng dÇn thay thÕ yÕu tè b¶o thñ. Hä ®· tiÕn tíi ng­ìng cöa cña ý thøc s¸ng t¹o, ®Æt ra vÊn ®Ò ®æi míi t­ duy. TiÕc lµ triÒu NguyÔn lªn ®· kh«ng tiÕp tôc ph¸t triÓn ®­îc vÊn ®Ò trªn. Dï sao th× thÕ kØ XVI - XVIII ®· qua còng ®Ó l¹i nhiÒu ý nghÜa trong viÖc x©y dùng nÒn v¨n ho¸, t­ t­ëng vµ ph¸t triÓn t­ duy ng­êi ViÖt ngµy nay. kÕt luËn Nho gi¸o víi t­ c¸ch lµ mét hÖ t­ t­ëng xuÊt hiÖn ë Trung Quèc tõ thêi cæ ®¹i vµ ®· du nhËp vµo nhiÒu n­íc ch©u ¸, trong ®ã cã ViÖt Nam. ë nh÷ng n­íc nµy, Nho gi¸o ®ãng mét vai trß nhÊt ®Þnh ®èi víi tiÕn tr×nh ph¸t triÓn nhiÒu mÆt cña ®êi sèng x· héi vµ con ng­êi. Do vËy, Nho gi¸o ®· trë thµnh mét thµnh tè v¨n ho¸ truyÒn thèng cña c¸c quèc gia Êy. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña Nho gi¸o tõ Nho gi¸o Tiªn TÇn (Khæng - M¹nh) ®Õn H¸n Nho, Tèng Nho... Nho gi¸o Trung Quèc ®· cã nhiÒu thay ®æi, nh­ng c¸i phÇn c¬ b¶n nhÊt ®Ó ng­êi ta cã thÓ gäi chung nã lµ Nho th× vÉn ®­îc g×n gi÷. ThÕ giíi quan nho gi¸o ®· thÓ hiÖn kh¸ râ phÇn c¬ b¶n Êy. Nh×n chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o thÓ hiÖn quan ®iÓm cña c¸c nhµ nho vÒ giíi tù nhiªn, vÒ trêi, vÒ mèi quan hÖ gi÷a trêi vµ ng­êi. C¸c nhµ t­ t­ëng gi¶i thÝch c¸c quan ®iÓm Êy th«ng qua hµng lo¹t c¸c ph¹m trï: "mÖnh trêi", "®¹o trêi", "lý", "khÝ"... mét c¸ch trang träng, ®«i lóc rÊt thÇn bÝ. Hä dïng nã lµm chç dùa m¹nh mÏ, thiªng liªng cho häc thuyÕt vÒ ®¹o lý cña m×nh. Qua nhiÒu thÕ hÖ kh¸c nhau, nh÷ng vÊn ®Ò Êy ®­îc bµn ®i, bµn l¹i mét c¸ch cã hÖ thèng, ®· béc lé nhiÒu lËp tr­êng t­ t­ëng kh¸c nhau, cã ng­êi theo khuynh h­íng duy t©m, ng­êi theo khuynh h­íng duy vËt, ng­êi thÓ hiÖn quan ®iÓm nhÞ nguyªn... Song khuynh h­íng duy t©m vÉn lµ khuynh h­íng chñ ®¹o, c¸c quan ®iÓm duy vËt cßn kh¸ ng©y th¬ vµ trùc quan c¶m tÝnh. Sù ®a d¹ng trong khuynh h­íng t­ t­ëng khiÕn thÕ giíi quan cña c¸c nhµ nho Trung Quèc mang vÎ phong phó, hoµnh tr¸ng, k× vÜ vµ kh¸ khã hiÓu (nhÊt lµ phÇn lý khÝ cña Tèng Nho). Nh×n chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o Trung Quèc lý gi¶i vÒ c¸c vÊn ®Ò nh©n sinh - x· héi nhiÒu h¬n h¼n so víi c¸c vÊn ®Ò tù nhiªn, chó träng x©y dùng lý lÏ chÝnh trÞ - x· héi vµ lu©n lý h¬n lµ xÐt mèi quan hÖ gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ, thiªn vÒ gi¸o dôc ®¹o lµm ng­êi h¬n lµ cung cÊp cho con ng­êi nh÷ng nhËn thøc míi mÎ vÒ thÕ giíi kh¸ch quan. Mét thÕ giíi quan nh­ vËy, trong ®iÒu kiÖn khoa häc ch­a ph¸t triÓn, h¼n cßn chøa ®ùng nhiÒu yÕu tè duy t©m chñ quan, kinh nghiÖm vµ c¶m tÝnh. Tuy nhiªn, thÕ giíi quan Êy còng chøa ®ùng nhiÒu yÕu tè biÖn chøng tÝch cùc vµ phï hîp víi yªu cÇu x©y dùng, cñng cè, ph¸t triÓn chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn lóc bÊy giê. Nho gi¸o du nhËp vµo ViÖt Nam tõ thêi B¾c thuéc, tíi thÕ kØ XVI, nã ®· cã lÞch sö tån t¹i ë n­íc ta h¬n mét ngh×n n¨m. Tõ chç bÞ cù tuyÖt ban ®Çu, Nho gi¸o ®· dÇn ®­îc ng­êi ViÖt chÊp nhËn vµ ®Æt lªn ®Þa vÞ hµng ®Çu trªn lÜnh vùc t­ t­ëng ë thÕ kØ XV. Nh÷ng g× mµ Nho gi¸o ®¹t ®­îc trong thêi gian dµi ®ã cho thÊy ¶nh h­ëng to lín cña nã ë ViÖt Nam. Vµ tÊt nhiªn, thÕ giíi quan cña ng­êi ViÖt sÏ chÞu nhiÒu ¶nh h­ëng tõ thÕ giíi quan Nho gi¸o. ThÕ kØ XVI - XVIII, chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam b­íc vµo khñng ho¶ng. Tr­íc thùc tÕ Êy, c¸c nhµ Nho ViÖt Nam ®· vËn dông kiÕn thøc cña m×nh mµ phÇn lín lµ c¸c tri thøc Nho häc, ®Æc biÖt lµ Tèng Nho, ®Ó lý gi¶i vµ t×m lèi tho¸t cho thêi cuéc. Nh­ng qua sù vËn dông cña c¸c nhµ Nho tiªu biÓu thÕ kØ XVI - XVIII, tõ NguyÔn BØnh Khiªm, Phïng Kh¾c Khoan, Lª Quý §«n, Lª H÷u Tr¸c tíi Ng« Th× NhËm cho thÊy, qua t­ t­ëng cña hä, nhiÒu yÕu tè, néi dung cña thÕ giíi quan Nho gi¸o ®· ®­îc c¸c nhµ Nho ViÖt Nam c¶i biÕn, vµ bæ sung thªm nh÷ng t­ t­ëng cña PhËt gi¸o, §¹o gi¸o, cho phï hîp víi thùc tiÔn ®Êt n­íc, lµm gi¶m ®i tÝnh chÊt duy t©m thÇn bÝ cña Nho gi¸o. Nªn mÆc dï vÉn lµ nh÷ng ph¹m trï "mÖnh trêi", "thêi", "lý khÝ"... cña Nho gi¸o nh­ng ®· chøa ®ùng nhiÒu kiÕn gi¶i míi mÎ, nhiÒu suy t­ ®éc ®¸o, thÓ hiÖn t­ duy s¸ng t¹o vµ tÊm lßng nh©n nghÜa cña c¸c nhµ nho ViÖt Nam. §iÒu ®ã ®­îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®· kh¼ng ®Þnh: Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng khi vµo ViÖt Nam ®· bÞ khóc x¹, biÕn ®æi, ®­îc ViÖt ho¸ nh»m phôc vô cho nhu cÇu cña ng­êi ViÖt trong mçi thêi k× lÞch sö. Nghiªn cøu thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi chung vµ ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Êy ë ViÖt Nam, dï chØ trong giai ®o¹n tõ thÕ kØ XVI - XVIII, còng lµ mét vÊn ®Ò kh¸ réng vµ phøc t¹p. Nã kh«ng chØ giíi h¹n ë nh÷ng néi dung mµ kho¸ luËn nµy ®Ò cËp. ¶nh h­ëng cña Nho gi¸o ë ViÖt Nam, trong giai ®în thÕ kØ XVI - XVIII nãi riªng vµ trong lÞch sö ph¸t triÓn cña nã nãi chung th× còng cßn trªn nhiÒu lÜnh vùc kh¸c n÷a nh­: chÝnh trÞ, x· héi, ®¹o ®øc, tÝn ng­ìng, phong tôc, tËp qu¸n... vµ ngay c¶ trong mçi vÊn ®Ò kho¸ luËn ®Ò cËp, víi néi dung réng lín nh­ vËy, kho¸ luËn ch­a thÓ lµm s¸ng tá ®Çy ®ñ ®­îc vµ kh«ng tr¸nh khái nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. Nh÷ng vÊn ®Ò mµ kho¸ luËn ®Æt ra trªn ®©y ®ßi hái cÇn ph¶i tiÕp tôc nghiªn cøu n÷a míi mong nh×n nhËn ®Çy ®ñ h¬n ¶nh h­ëng cña Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng ë ViÖt Nam. §ã lµ c«ng viÖc rÊt h÷u Ých, v× tõ nh÷ng nghiªn cøu nghiªm tóc, ta cã thÓ t×m thÊy ë ®ã nh÷ng bµi häc gi¸ trÞ phôc vô cho sù ph¸t triÓn t­ duy cña ng­êi ViÖt Nam trong xu thÕ héi nhËp khu vùc vµ toµn cÇu nh­ hiÖn nay. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO NguyÔn Thanh B×nh (2005). Häc thuyÕt chÝnh trÞ - x· héi cña Nho gi¸o vµ sù thÓ hiÖn cña nã ë ViÖt Nam tõ thÕ kû XI ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XIX. LuËn ¸n TiÕn sÜ. §HQG Hµ Néi. Bùi Hanh Cẩn (1985). Lê Quý Đôn. Nxb Văn Hoá Doãn Chính (Chñ biªn-2004). Đại cương lịch sử Triết học Trung Quốc. Nxb Chính Trị Quốc Gia. Quang Đạm (1994). Nho giáo xưa và nay. Nxb Văn Hoá. Cao Xuân Huy (1995). Tư tưởng phương Đông gợi những điểm nhìn tham chiếu. Nxb Văn hoá. Trần Đình Hượu (2002). Các bài giảng về tư tưởng phương Đông. Nxb ĐHQG Hà Nội. Vũ Khiêu (1997). Nho giáo và sự phát triển ở Việt Nam. Nxb KHXH. Trần Trọng Kim. Nho giáo Đinh Xuân Lâm – Trương Hữu Quýnh (Chñ biªn-1994). Đại cương lịch sử Việt Nam. Nxb Giáo dục. Phan Huy Lê (1975). Lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam. Tập 3. Nxb Giáo dục. Hå ChÝ Minh Toµn tËp. TËp 5. Nhµ xuÊt b¶n CTQG. 1995 Hà Thúc Minh (1998). Lê Quý Đôn, Nhà tư tưởng Việt Nam thế kỉ XVIII. Nxb Giáo Dục. Phan Ngọc (1998). Bản sắc văn hoá Việt Nam. Nxb Văn hoá. Nguyễn Quang Ngọc (Chñ biªn-2002). Tiến trình lịch sử Việt Nam. Mxb Giáo dục. Bùi Văn Nguyên (1994). Nguyễn Bỉnh Khiêm, truyện danh nhân. Nxb H¶i Phßng Nxb Đà Nẵng (2002). Triết học hỏi và đáp. Nxb Đà Nẵng (2000). Nguyễn Bỉnh Khiêm trong lịch sử phát triển văn hoá dân tộc. Nxb Sự thật. (1976). Từ điển Triết học. Nxb Sự thật (1998). Gíáo trình Triết học Mác – Lênin. Lê Duy Phương (2002). Lê Quý Đôn, cuộc đời và giai thoại. Nxb Văn hóa dân tộc. Nguyễn Kim Sơn. Nho giáo trong lịch sử phát triển văn hoá dân tộc. Hoàng Văn Thảo (2005). Tư tưởng triết học của Lê Quý Đôn trong “Vân Đài loại ngữ”. Luận văn thạc sĩ triết học. Viện Triết học. Nguyễn Tài Thư (1997). Nho học ở Việt Nam, một số vấn đề lý luận và thực tiễn. Nxb KHXH . Nguyễn Tài Thư ( Chñ biªn-2004). Lịch sử tư tưởng Việt Nam, Tập I. Viện triết học. Nguyễn Tài Thư (1997). Ảnh hưởng của các hệ tư tưởng và tôn giáo đối với con người Việt Nam hôm nay. Nxb CTQG. Nguyễn Khắc Thuần (2002). Đại cương lịch sử Văn hoá Việt Nam. Nxb Giáo dục. Trần Văn Thuỵ(2001). Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông, cơ sở của nghề làm thuốc chữa bênh. Nxb Y học. Văn Tân (1974). Ngô Thì Nhậm, con người và sự nghiệp. Nxb Văn hoá – Thông tin Hà Tây. Nguyễn Khắc Viện (2000). Bàn về đạo Nho. Nxb Thế Giới. Nguyễn Văn Vịnh (2004). Thế giới quan trong triết học Trung Quốc cổ đại. Luận văn tiến sĩ triết học. Viện Triết học. Nguyễn Hữu Vui. (2002) Gi¸o tr×nh Lịch sử Triết học. TrÇn V¨n GiÇu (1996). Sù ph¸t triÓn cña t­ t­ëng ViÖt Nam tõ thÕ kû XIX ®Õn c¸ch m¹ng th¸ng 8. TËp 1. Nhµ xuÊt b¶n CTQG Hµ Néi. môc lôc Trang phÇn më ®Çu 1 phÇn néi dung 7 ch­¬ng i: mét sè néi dung cña thÕ giíi quan nho gi¸o 7 1.1: Kh¸i l­îc vÒ thÕ giíi quan vµ c¸c h×nh thøc tån t¹i cña thÕ giíi quan 7 1.2: Néi dung c¬ b¶n cña thÕ giíi quan Nho gi¸o 11 ch­¬ng ii: ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan nho gi¸o ë viÖt nam thÕ kØ xvi - xviii 28 2.1: Bèi c¶nh kinh tÕ - chÝnh trÞ - x· héi ViÖt Nam thÕ kØ XVI - XVIII 30 2.2: ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o qua t­ t­ëng mét sè nhµ nho tiªu biÓu 39 phÇn kÕt luËn: 62 danh môc tµi liÖu tham kh¶o: 65 Lêi c¶m ¬n Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn kho¸ luËn, em ®· nhËn ®­îc sù gióp ®ì to lín cña c¸c thÇy c« gi¸o vµ c¸c b¹n trong tËp thÓ líp. V× vËy, em xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi thÇy c« gi¸o vµ c¸c b¹n, ®Æc biÖt lµ c« gi¸o - Th¹c sÜ L­u ThÞ ThÞnh, c« ®· trùc tiÕp h­íng dÉn vµ chØ b¶o cho em hoµn thµnh kho¸ luËn nµy. Ch¾c ch¾n nh÷ng h¹n chÕ vµ thiÕu sãt trong kho¸ luËn nµy lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái. V× vËy, em rÊt mong nhËn ®­îc sù gãp ý cña c¸c thÇy, c« cïng toµn thÓ c¸c b¹n ®Ó ®Ò tµi cña em ®­îc bæ sung vµ ph¸t triÓn hoµn thiÖn h¬n. Mét lÇn n÷a em xin ch©n thµnh c¶m ¬n! Hµ Néi, ngµy 25 th¸ng 5 n¨m 2007 Sinh viªn Vò ThÞ Th¬