Luận văn Ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ trong nền nghệ thuật cổ ChamPa

típ ñaëc bieät naøy, ngöôøi Champa ñang raát khaùt khao söï tröôøng toàn vaø söùc soáng. Töø cuoái theá kyû XIII, ñaëc bieät laø töø theá kyû XIV, ñieâu khaéc Champa ít xuaát hieän nhöõng taùc phaåm ñaëc saéc. Ít nhöng khoâng phaûi laø khoâng coù. Baèng chöùng laø caùc nhaø khoa hoïc ñaõ tìm ñöôïc moät soá töôïng, phuø ñieâu khaù ñeïp vaø coù giaù trò : töôïng Visnu (Bieân Hoøa), töôïng nöõ thaàn (Xuaân Myõ), töôïng Siva (Ñaéc Laéc, Kontum). Caùc töôïng ñöôïc theå hieän trong tö theá ñöùng, ngoài theo kieåu AÁn Ñoä, beân döôùi coù vaät cöôõi, tay caàm caùc vaät bieåu tröng. Caùc töôïng thöôøng töïa vaøo moät taám bia, phaàn döôùi döôïc phaùt hoïa sô saøi, chæ coù ñaàu, khuoân maët ñöôïc taäp trung theå hieän. Khuoân maët caùc hình töôïng ñöôïc moâ taû vôùi chieác muõi ngaén, caùnh muõi roäng, ñoâi moâi bieåu loä moät nuï cöôøi thoaùng qua. Nhöõng chieác voøng coå, hoa tai lôùn, thoâ, moät loaïi ñoà ñoäi goàm taám che buùi toùc vaø chieác vöông mieän gôïi nhôù mô hoà ñeán ngheä thuaät Campuchia giai ñoaïn muoän. Maëc duø töø göông maët caùc hình töôïng vaãn toaùt leân moät veû hoaønh traùng naøo ñoù, song, roõ raøng, ñieâu khaéc Champa (noùi rieâng) vaø caû neàn ngheä thuaät taïo hình Champa (noùi chung) ñaõ boäc loä roõ nhöõng daáu hieäu suy taøn. Söï tinh teá, tæ mæ trong caùch theå hieän hình töôïng khoâng coøn. Töôïng Siva tìm thaáy ôû Taây Nguyeân laø moät ví duï. Caùch taïo hình Siva ñaõ nhaït nhoøa, khoâng coøn veû aán töôïng nhö tröôùc, khoâng coøn göông maët suy tö chìm ñaém trong vuõ ñieäu saùng taïo vuõ truï, khoâng coøn theá muùa meàm maïi vôùi nhöõng caùnh tay xoay tít nhö trong moät traän cuoàng phong. Ñaây laø “ Siva phai môø” hay laø vua Poâ Dam? Thaät khoù xaùc ñònh khi caùch theå hieän nhaân vaät cuûa caùc ngheä nhaân Champa vaøo giai ñoaïn naøy döôøng nhö ñaõ khoâng coøn sinh löïc. Coù theå noùi, ngheä thuaät Champa giai ñoaïn theá kyû XIV – XVI laø moät söï ñoaïn tuyeät vôùi truyeàn thoáng taïc töôïng AÁn Ñoä tinh teá, tæ mæ vaø duyeân daùng. Vaãn coøn moät vaøi neùt AÁn Ñoä trong theá ñöùng, theá ngoài cuûa nhaân vaät ñaáy, song, döôøng nhö ñoù chæ laø moät söï hoaøi nieäm veà nhöõng aûnh höôûng saâu ñaäm cuûa AÁn Ñoä ngaøy xöa. Söï saùng taïo cuûa Champa trôû neân ngheøo naøn ñeán xoùt xa. Caøng veà sau, ngheä thuaät ñieâu khaéc Champa caøng nhaït nhoøa cuøng vôùi söï nhaït nhoøa cuûa vai troø lòch söû cuûa Champa trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Töø nhöõng ñieàu vöøa trình baøy treân, coù theå nhaän thaáy, Champa ñaõ chòu aûnh höôûng khaù saâu saéc cuûa ngheä thuaät tieáu töôïng Phaät giaùo, Hinñu giaùo cuûa Aán Ñoä. Nhöõng vò Phaät, Boà taùt, Hoä phaùp, caùc vò thaàn Hinñu giaùo cuûa Champa ñeàu mang ñaày ñuû nhöõng ñaëc ñieåm tieáu töôïng nhö AÁn Ñoä. Gioáng nhö Aán Ñoä, nhöõng taùc phaåm Phaät giaùo Champa cuõng toaùt leân veû dòu daøng, thanh thaûn, trong khi, nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc Hinñu laïi maïnh meõ, naêng ñoäng vôùi moâ-típ “nhieàu ñaàu, nhieàu tay”. Beân caïnh ñoù, caùc hình töôïng nöõ Champa ñeàu coù cô theå quyeán ruõ, ngöïc troøn, hoâng roäng, eo thon. Ñaây cuõng laø moät caùch theå hieän nhaân vaät nöõ ñaëc tröng cuûa AÁn Ñoä. Ngoaøi ra, chuùng ta cuõng coù theå nhaän thaáy, caùc taùc phaåm ñieâu khaéc Champa cuõng ñaõ chòu taùc ñoäng ít nhieàu bôûi phong caùch myõ thuaät AÁn Ñoä qua caùc thôøi kyø lòch söû. Thaät khoâng khoù ñeå ta nhaän ra daáu aán cuûa phong caùch Amaravati, Guùpta, Chola… treân caùc böùc töôïng, phuø ñieâu cuûa Champa. Coù ñieàu, neáu nhö nhöõng nguyeân taéc tieáu töôïng AÁn Ñoä ñaõ ñöôïc tieáp nhaän, baûo löu vaø theå hieän leân taùc phaåm moät caùch khaù trung thaønh (ít ra laø ñeán theá kyû XIV) bôûi caùc ngheä nhaân Champa, thì phong caùch ngheä thuaät AÁn Ñoä chæ aûnh höôûng ñaäm neùt ñeán ñieâu khaéc Champa töø khoaûng theá kyû VII trôû veà tröôùc. Ñoù laø thôøi kyø Champa tieáp thu vaên hoaù AÁn Ñoä moät caùch heä thoáng vaø baét ñaàu taäp taønh taïo taùc caùc taùc phaåm ngheä thuaät. Töø theá kyû VII veà sau, maëc duø vaãn tieáp nhaän aûnh höôûng cuûa vaên hoaù AÁn Ñoä (tröïc tieáp hay giaùn tieáp qua caùc nöôùc baïn) theá nhöng, daáu aán cuûa phong caùch ngheä thuaät AÁn Ñoä trong caùc taùc phaåm ngheä thuaät Champa khoâng coøn ñaäm ñaø nhö tröôùc nöõa. Noù ñaõ ñöôïc troän laãn, hoaø quyeän vôùi söùc soáng, söï saùng taïo rieâng cuûa ngöôøi baûn ñòa ñeå taïo neân nhöõng taùc phaåm mang ñaäm daáu aán Champa. Daáu aán ñaàu tieân, raát deã nhaän thaáy thaáy laø nhöõng neùt nhaân chuûng theå hieän roõ treân caùc töôïng, phuø ñieâu. Chính nhöõng neùt nhaân chuûng naøy giuùp nhöõng ngöôøi yeâu thích ngheä thuaät coù theå nhaän ra ñaâu laø caùc taùc phaåm ñieâu khaéc Champa. Tuy nhieân, vieäc quaù nhaán maïnh ñeán nhöõng neùt nhaân chuûng Chaêm, coäng theâm, vieäc theå hieän hình töôïng nhaân vaät coù ñoâi choã coøn vuïng veà, keùm thaãm myõ cuûa caùc ngheä nhaân Chaêm (chieác ñaàu hôi to cuûa Uma, Laskmi, baøn tay lôùn, caùnh tay quaù cong cuûa vuõ nöõ Traø Kieäu…) maø nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ nhaän ñònh raèng ñieâu khaéc Champa ít ñoäc ñaùo. Coù theå, vieäc quaù nhaán maïnh ñeán nhöõng yeáu toá nhaân chuûng vaø nhöõng non nôùt trong kyõ thuaät theå hieän cuûa ngheä nhaân khieán cho nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc Champa troâng coù veû keùm duyeân daùng hôn so vôùi nguyeân maãu cuûa noù. Theá nhöng, khoâng phaûi vì vaäy maø veû ñoäc ñaùo cuûa ñieâu khaéc Champa maát ñi. Bôûi leõ, tuy göông maët, tay chaân, thaäm chí, caû cô theå cuûa nhieàu nhaân vaät ñieâu khaéc Champa troâng coù veû hôi thoâ, song, caùi thaàn thaùi cuûa nhaân vaät ñaõ ñöôïc theå hieän raát xuaát saéc. Haõy nhìn nhöõng böùc phuø ñieâu Siva muùa : aùnh maét cuûa vò chuùa teå vuõ truï hôi kheùp laïi nhö ñang ñaém mình trong vuõ khuùc, nhöõng caùnh tay thaàn vung leân xoay tít, daûi luïa cong leân nhö ñang trong moät traän cuoàng phong. Hay, haõy nhìn nhöõng vò hoä phaùp Pvarapala : coå thaàn nhöôùn leân noåi roõ nhöõng ñöôøng gaân, ñoâi maét nhìn soøng soïc troâng döõ tôïn vaø ñaày ñe doïa... Coù theå noùi, ñieâu khaéc Chaêm thieân nhieàu veà tính aán töôïng. Chính vì xu höôùng naøy maø Champa khoâng coù nhieàu taùc phaåm mang tính minh hoïa, dieãn taû caùc huyeàn tích vaø thaàn thoaïi nhö AÁn Ñoä vaø caùc nöôùc chòu aûnh höôûng cuûa AÁn Ñoä. Ngheä thuaät ñieâu khaéc Champa ít kòch tính, ít maïnh meõ, soâi ñoäng vaø khoâng coù ñöôïc nhöõng taùc phaåm dieãn keå lieân hoaøn nhö nhöõng pho kinh Phaät baèng ñaù ôû Boârubuñua vaø nhöõng trang söû thi baèng ñieâu khaéc nhö ôû Angkor. Kho taøng ñieâu khaéc Champa chuû yeáu chæ coù chuû yeáu laø nhöõng taùc phaåm ñôn leû maø thoâi. Song, ñoù laø nhöõng taùc phaåm mang tính bieåu ñaït cao vaø raát coâ ñoïng. Moãi taùc phaåm töôïng troøn hay phuø ñieâu noåi cao cuûa Champa ñeàu nhö thu vaøo mình taát caû nhöõng gì caàn thieát ñeå roài toûa ra moät söùc soáng maõnh lieät – moät söùc soáng raát rieâng cuûa Champa. Vaø, chuùng ta thaät khoù loøng laïnh nhaït tröôùc nhöõng böùc chaïm khaéc Champa soáng ñoäng nhö chöùa ñaày taâm traïng. Khoâng chæ thu huùt ngöôøi yeâu ngheä thuaät baèng nhöõng hình töôïng coù hoàn, soáng ñoäng, Champa coøn khieán ngöôøi ta say meâ bôûi taøi saùng taïo cuûa mình. Cuõng cuøng moät söï vaät, moät nhaân vaät, moät haønh vi nhöng caùc ngheä nhaân Champa ñaõ theå hieän chuùng baèng moät caùch thöùc raát rieâng khieán cho ngöôøi xem khoâng khoûi caûm thaáy ngaïc nhieân, thuù vò. Chuùng ta coù theå nhaän thaáy ñieàu naøy khi xem caùc taùc phaåm theå hieän Siva muùa ñieäu vuõ truï, beä thôø hình vuù phuï nöõ caêng mòn vaø nhöõng chieác linga... Ñaëc bieät, trong quaù trình khaúng ñònh tính baûn ñòa trong ngheä thuaät, treân caùi neàn ñeà taøi, phong caùch myõ thuaät tieáp thu töø AÁn Ñoä, Champa ñaõ dung naïp theâm nhöõng yeáu toá vaên hoùa töø Khmer, Java coäng theâm ít nhieàu saùng taïo trong caùch theå hieän kieåu trang phuïc, trang söùc nhaân vaät...ñeå taïo neân nhöõng phong caùch ngheä thuaät raát ñaëc saéc : phong caùch Myõ Sôn E1 hieän thöïc, soáng ñoäng, phong caùch Ñoàng Döông naëng neà, maïnh meõ, phong caùch thaùp Maém thoâ phaùc, caàu kyø... Nhö nhöõng noát nhaïc mang aâm saéc boång, traàm, caùc phong caùch ñieâu khaéc ñaëc saéc neâu treân khieán cho “baûn ñaøn” ñieâu khaéc Champa theâm phaàn ngaân nga, vang voïng. Duø chæ coù baáy nhieâu ñeà taøi, baáy nhieâu nhaân vaät tieáp thu töø nguyeân maãu AÁn Ñoä, song, ñieâu khaéc Chaêm laïi khoâng teû nhaït vaø coù moät söùc soáng môùi, laâu beàn... 3.3. Caùc vuõ ñieäu, vuõ nöõ vaø nhaïc coâng : ñeà taøi ñöôïc yeâu thích trong ñieâu khaéc Champa : Moïi daân toäc ñeàu yeâu thích aâm nhaïc. Tuy vaäy, hieám coù daân toäc naøo treân theá giôùi maø tình yeâu daønh cho aâm nhaïc laïi saâu saéc nhö AÁn Ñoä. Coù caûm giaùc raèng aâm nhaïc ñaõ len loûi vaøo moïi ngoõ ngaùch cuoäc soáng cuûa ngöôøi AÁn Ñoä vaø ñaõ trôû thaønh phöông tieän khoâng theå thieáu ñeå hoï baøy toû taâm tö, tình caûm cuûa mình. Ngöôøi AÁn Ñoä yeâu aâm nhaïc ñeán möùc toân thôø. Kinh Veâ- ña ñaõ vieát : “Huyeàn aâm ñaàu tieân laø huyeàn aâm cuûa Thöôïng ñeá” [38, tr.75}. Ngöôøi AÁn Ñoä quan nieäm : “con ngöôøi coù nhieàu theå bao quanh xaùc thaân nhö theå phaùch, theå vía, theå trí… Caùc theå naøy ñöôïc caáu taïo töø nhöõng nguyeân töû raát nheï, raát nhanh gaàn nhö voâ hình. AÂm nhaïc töï noù ñaõ coù nhöõng rung ñoäng cuøng nhòp vôùi söï rung ñoäng cuûa nhöõng theå naøy. Theá neân, noù coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán con ngöôøi…AÂm nhaïc coù söùc maïnh vöôït hôn haún moïi giaùo lyù…” [38, tr.74] Chính vì quan nieäm aáy, ngöôøi AÁn Ñoä ñaõ ñöa aâm nhaïc vaøo caùc buoåi teá leã. Treân caùc ñeàn thaùp AÁn Ñoä, ngöôøi ta cuõng chaïm khaéc raát nhieàu nhöõng hình töôïng vuõ nöõ vaø nhaïc coâng. ÔÛ Champa, chuùng ta cuõng baét gaëp nhieàu phuø ñieâu theå hieän ngöôøi muùa, vuõ nöõ vaø nhaïc coâng. Taùc phaåm ñaàu tieân coù theå keå ñeán laø ñaøi thôø Myõ Sôn E1 (theá kyû VII). Thaønh ñöùng cuûa baäc tam caáp daãn leân maët ñeá beä thôø chaïm hai böùc phuø ñieâu theå hieän hình aûnh caùc vuõ nöõ ñang muùa. Böùc phuø ñieâu phía treân moâ taû ba phuï nöõ, ngöôøi chính giöõa quyø höôùng maët vaøo trong, hai tay dang roäng naâng cao daõy luïa, hai ngöôøi hai beân quyø, moâng ngoài leân goùt, hai tay naâng moät vaät hình troøn phía döôùi coù daõy khaên buoâng lôi. Böùc phuø ñieâu döôùi cuõng moâ taû ba phuï nöõ muùa khaên. Ngöôøi ôû giöõa maët nhìn nghieâng, ngöôùc leân, chaân xoaïc roäng, hai tay giang ra, giô leân cao, naâng daõy luïa ngang ñaàu. Hai ngöôøi hai beân trong tö theá moät chaân choaûi, moät chaân gaäp, naâng daõy luïa moät caùch uyeån chuyeån, nheï nhaøng. Caû ba ngöôøi ñeàu ñoäi muõ choùp nhoïn, coå ñeo hai chuoãi haït, tai ñeo ñoà trang söùc chaûy daøi xuoáng ngöïc, thaân treân ñeå traàn, quanh buïng quaán moät taø vaûi moûng phuû meàm maïi phía tröôùc. Ngoaøi phuø ñieâu vuõ nöõ muùa khaên, treân thaønh ñöùng ñeá beä coøn chaïm hình hai vò tu só, moät ngöôøi ñang thoåi saùo, moät ngöôøi ñang chôi ñaøn trong moät chieác hang. Treân chieác laù nhó ôû Myõ Sôn C1 vaø A1, caùc ngheä nhaân Champa chaïm hình thaàn Siva ñang muùa vuõ ñieäu ban chieàu treân ñænh Kailasa. Thaàn coù möôøi tay, ñöùng muùa treân moät chieác ngai vuoâng. Hai chaân thaàn choaõi roäng, moät chaân giaãm xuoáng ñaát, moät chaân hôi nhaác leân, ñaàu ngoùn chaân chaïm ñaát. Beân phaûi, phía treân Siva laø thaàn Surya ñang caàm hai ñoùa sen, beân döôùi laø chuù boø Nandin ñang naèm, hai thieân nhaân ñang thoåi saùo vaø ñaùnh troáng. Beân traùi Siva cuõng coù ba nhaân vaät, ñoù laø nöõ thaàn Saravati, thaàn chieán tranh Skanda vaø moät nhaân vaät ñöùng chaép tay. Ñaùng tieác, toaøn boä phaàn thaân treân cuûa Siva ñaõ bò vôõ neân chuùng ta khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc caùc vaät bieåu tröng maø thaàn caàm treân tay trong luùc muùa. Cuõng vôùi ñeà taøi Siva muùa, böùc laù nhó tìm thaáy ôû Phong Leä theå hieän hình aûnh Siva möôøi saùu tay ñang trong tö theá ñöùng chuøng chaân xuoáng: chaân traùi giaãm xuoáng ñaát, chaân phaûi hôi nhaác leân, caùc ñaàu muùt ngoùn chaân kheõ chaïm ñaát, hai ñaàu goái choaõi ra raát maïnh. Hai tay chính cuûa thaàn ñang trong tö theá muùa : baøn tay phaûi töïa vaøo hoâng, baøn tay traùi ñöa leân ngang vai vaø xoeø ra. Möôøi boán tay phuï xeáp thaønh moät voøng quanh thaàn. Thaân mình thaàn vaën theo ñoäng taùc tam khuùc : ñaàu nghieâng veà beân phaûi, vai ñöa sang phaûi, moâng ñaåy maïnh veà beân traùi. Xung quanh thaàn coù raát nhieàu ngöôøi : phía treân coù saùu ngöôøi ñang chaép tay caàu nguyeän, phía döôùi laø nhöõng nhaïc coâng, moät ngöôøi oâm thuï caàm, moät ngöôøi khaùc ñang ñaùnh ba chieác troáng nhoû. Cuõng trong phong caùch Traø Kieäu, ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy nhöõng böùc phuø ñieâu ñeïp nhaát theå hieän hình aûnh caùc vuõ nöõ vaø nhaïc coâng. Treân moät maët cuûa beä thôø Traø Kieäu, caùc thieân nöõ AÙpsara ñöôïc moâ taû trong tö theá ñang muùa moät vuõ ñieäu ñaëc saéc : thaân ngöôøi uoán theo theá tribhanga, tay phaûi ñöa leân cao, baøn tay chaïm treân vaønh tai, ñaàu nghieâng qua traùi, tay traùi chaïm nheï vaøo veá phaûi, hai chaân chuøng xuoáng, coå chaân baét cheùo vaøo nhau. AÙpsara ñoäi moät chieác muõ kirita coù choùp nhoïn, beân döôùi chieác muõ laø mieän trang söùc baèng nhöõng hình laù nhoïn nhö muõi lao, keát baèng nhöõng haït ngoïc. Tai caùc vuõ nöõ ñeo moät loaïi trang söùc troøn, goàm nhieàu khuyeân nhoû xaâu laïi, coå ñeo ba chuoãi haït, coå tay ñeo ba chieác voøng ngoïc, baép tay ñeo moät chieác voøng. AÙpsara maëc moät trang phuïc raát moûng, boù saùt ngöôøi khieán ngöôøi xem coù caûm giaùc caùc thieáu nöõ naøy ñang khoûa thaân. Beân ngoaøi chieác vaùy luïa moûng laø laø chieác sampot ñöôïc keát baèng ngoïc quaán quanh thaân döôùi vaø moät lôùp khaùc quaán lôi giöõa hai veá. Trong khi ñoù, nhaïc coâng ôû beä thôø Traø Kieäu ñang chôi moät loaïi ñaøn baûy daây vôùi tang laø nöûa quaû baàu. Ngoaøi hai taùc phaåm treân, thuoäc phong caùch Traø Kieäu coøn coù moät soá böùc chaïm theå hieän nhöõng ngöôøi ñaøn oâng ñang nhaûy muùa. Trong caùc böùc chaïm naøy, caùc vuõ coâng hoaëc laø ñöùng treân moät baøn chaân, chaân kia giô leân vaø gaäp laïi hoaëc laø chuøng hai chaân xuoáng, baøn chaân vaét qua nhau ôû maét caù, hai tay naâng cheùo daûi luïa moûng. Hình töôïng Siva muùa cuõng ñöôïc chaïm treân moät soá laù nhó. Moät böùc phuø ñieâu theå hieän Siva boán tay ñang muùa treân toaø sen lôùn. Ñaàu thaàn ñoäi muõ kitrita ba taàng, trang trí baèng hình nhöõng laù nhoïn nhö muõi lao. Baép tay, coå tay thaàn ñöôïc ñieåm xuyeát baèng nhöõng boä voøng ñoâi, tay phaûi chính gaäp vaøo hoâng, cöôøm tay töïa vaøo veá, nhöõng ngoùn tay duoãi ra, tay phaûi phuï giô cao ngang tai, tay traùi chính ñöa sang ngang, hôi co, tay traùi phuï, baét ñaàu töø khuyûu tay traùi chính, ñöa ngang song song maët ñaát. Thaàn maët moät chieác sampoát ngaén goàm hai lôùp, phía tröôùc vaø sau coù hai daõy luïa meàm buoâng giöõa hai chaân. Chaân thaàn choaõi ra, tö theá gioáng nhö Siva ôû Phong Leä. Hai beân chaân thaàn coù hai nhaân vaät nöõa song ñaõ bò hö hoûng, khoâng theå nhaän ra laø ai. Moät laù nhó khaùc, tìm thaáy ôû Khöông Myõ theå hieän Siva ñang muùa treân boø thaàn Nandin. Thaàn coù hai möôi taùm caùnh tay, hai tay chính caàm ñaøn vina, caùc tay phuï caàm moät soá vaät bieåu tröng khaùc (con raén, daây thöøng, caùi troáng nhoû, voøng daây...) vaø xoeø troøn ra chung quanh nhö moät chieác quaït. Ngoaøi ra, ôû Quaûng Trò, ngöôøi ta coøn tìm ñöôïc moät böùc phuø ñieâu hình quaû chuoâng boå ñoâi theå hieän Siva möôøi tay ñang muùa. Tö theá cuûa thaàn cuõng gioáng nhö Siva Thu Boàn hay Phong Leä. Tay phaûi cuûa thaàn gaäp laïi tröôùc ngöïc, ngoùn troû vaø ngoùn caùi chaïm nhau, caùc ngoùn coøn laïi duoãi ra, tay traùi vaét qua ngöôøi, uoán nhòp nhaøng theo ñieäu muùa. Taùm tay coøn laïi chuyeån ñoäng thaønh voøng troøn bieåu hieän söï vaän ñoäng cuûa vuõ truï. Thaàn maëc sampoát daøi quaù goái, phía tröôùc vaø beân hoâng buoâng ra nhöõng daûi luïa daøi. Hai beân chaân thaàn, hai vò thieân nhaân ñang chieâm ngöôõng ñieäu muùa. ÔÛ phong caùch Chaùnh Loä, ngöôøi ta cuõng tìm thaáy moät soá hình ñieâu khaéc theå hieän nhaïc coâng vaø ngöôøi muùa. Laù nhó Chaùnh Loä theå hieän Siva boán tay ñang muùa, laù nhó Thu Boàn chaïm hình Siva ñang muùa treân boø Nandin. Chieác laù nhó phía taây thaùp Chaùnh Loä theå hieän Parvati boán tay muùa trong tö theá hai chaân chuøng xuoáng. Moät chieác laù nhó khaùc laïi theå hieän nöõ thaàn Saravati muùa trong moät tö theá ñeïp : chaân traùi chuøng, ñaïp treân maët ñaát, chaân phaûi hôi co, ñaàu muùt ngoùn chaân chaïm ñaát, tay traùi khuyønh töïa vaøo hoâng, tay phaûi töïa vaøo veá, loøng baøn tay höôùng ra ngoaøi, caùc ngoùn duoãi thaúng. Ngoaøi ra, treân moät chieác mi cöûa coøn theå hieän moät ñoaøn nhaïc coâng ñang ñaùnh troáng côm, thoåi tuø vaø, ñaùnh chuõm choeï, quaây quanh laø caùc vuõ nöõ. Caùc vuõ nöõ ñang muùa vôùi ñoäng taùc thoáng nhaát : hai tay giô cao chaép laïi phía treân ñænh ñaàu, hai chaân chuøng, ñaàu goái dang ra raát maïnh. Trong phong caùch thaùp Maém, nhöõng phuø ñieâu theå hieän ngöôøi muùa vaø nhaïc coâng cuõng ñöôïc tìm thaáy. Taùc phaåm ñeïp nhaát thuoäc phong caùch naøy laø laù nhó theå hieän thaàn Siva saùu tay ñang muùa treân moät chieác beä. Trong taùc phaåm naøy, thaàn Siva ñöùng treân caùc ñaàu muùt chaân phaûi, chaân traùi giô leân, hai tay chính chaép laïi treân ñaàu, boán tay coøn laïi giô ra, caàm caùc vaät bieåu tröng nhö ñinh ba, phuø laø, boâng sen, cheùn… Ngoaøi ra, ôû thaùp Maém coøn coù moät laù nhó khaùc, theå hieän Siva boán tay ñang muùa vôùi hai chaân chuøng xuoáng, hôi nhoùn leân, goùt töïa vaøo nhau, hai tay chính chaép laïi treân ñaàu, hai tay phuï caàm ñinh ba vaø kieám. Beân caïnh hình chaïm Siva muùa, chuùng ta coøn phaûi keå ñeán caùc böùc phuø ñieâu laù nhó theå hieän hình töôïng Uma. Böùc phuø ñieâu Uma khaù ñeïp ñöôïc tìm thaáy ôû nuùi Caám, thuoäc xaõ Bình Nghi, huyeän Taây Sôn tænh Bình Ñònh. Trong böùc phuø ñieâu naøy, Uma ñang muùa treân mình con thuyû quaùi, chaân phaûi chuøng xuoáng, hôi nhoùn goùt leân, chaân traùi co, caùc ñaàu muùt ngoùn chaân kheõ chaïm ñaát, tay traùi choáng leân hoâng, tay phaûi giô thaúng veà phía tröôùc caàm ñinh ba, taùm tay phuï vöôn ra taïo thaønh moät voøng chuyeån ñoäng veà phía ñænh ñaàu, hai tay phuï treân cuøng chaép laïi. Ngoaøi ra, ôû Poâ Naga coøn coù moät laù nhó theå hieän nöõ thaàn Uma muùa treân löng traâu, xung quanh coù hai nhaïc coâng ñang ñaùnh troáng. Thuoäc phong caùch thaùp Maém coøn coù moät soá hình chaïm khaéc moâ taû caùc vuõ nöõ. Böùc phuø ñieâu ôû Thaùp Baïc theå hieän boán vuõ nöõ muùa trong tö theá chaân traùi thaúng, chaân phaûi hôi gaäp, tay traùi choáng leân hoâng, tay phaûi ñöa leân vaø gaäp laïi ôû khuyûu. Caùc vuõ nöõ naøy ñeå mình traàn, chæ maëc moät chieác quaàn coäc vôùi hai vaït sau vaø moät vaït tröôùc bay phaát phôùi. Moät böùc phuø ñieâu tìm thaáy ôû Bình Ñònh chaïm hình ba vuõ nöõ ñang muùa. Caùc vuõ nöõ ñeàu quyø treân maët ñaát, ngoài töïa vaøo goùt chaân, ñaàu quay veà beân phaûi. Moät böùc phuø ñieâu khaùc chaïm hình caùc vuõ nöõ ñang muùa, moät chaân ñaïp xuoáng maët ñaát, chaân kia hôi nhoùn leân, moät tay caàm boâng sen giô leân vaø moät tay ñöa ngang ngöïc. Khaùc vôùi caùc böùc phuø ñieâu ôû Bình Ñònh, phuø ñieâu tìm ñöôïc ôû Quaûng Ngaõi laïi theå hieän hai vuõ nöõ ñang muùa vôùi ñaïo cuï laø hai con dao ngaén caàm trong tay… Qua nhöõng böùc phuø ñieâu, ta thaáy, coù veû nhö ngöôøi Champa cuõng raát yeâu aâm nhaïc vaø tin töôûng vaøo söùc maïnh huyeàn dieäu cuûa aâm nhaïc nhö ngöôøi AÁn Ñoä. Ñaëc bieät, ngaém nhìn nhöõng böùc phuø ñieâu theå hieän caùc vuõ ñieäu, nhaïc coâng, vuõ nöõ, chuùng ta khoâng theå phuû nhaän, aâm nhaïc vaø ngheä thuaät muùa AÁn Ñoä ñaõ aûnh höôûng khaù saâu saéc ñeán Champa. Töø khi naøo Champa ñaõ tieáp thu aâm nhaïc vaø ngheä thuaät muùa truyeàn thoáng cuûa AÁn Ñoä? Khoâng moät taøi lieäu coå naøo ñaõ ñöôïc tìm thaáy cho chuùng ta bieát ñieàu ñoù, chæ bieát laø cho ñeán ñaàu theá kyû VIII, lónh vöïc ngheä thuaät ñoäc ñaùo aáy ñaõ raát phoå bieán ôû Champa. Moät vò taêng Champa teân laø Phaät Trieát ñaõ nghieân cöùu aâm nhaïc, ngheä thuaät muùa AÁn Ñoä vaø ñaõ trình baøy thaønh moät taùc phaåm coâng phu. Naêm 736, taùc phaåm naøy ñaõ ñöôïc truyeàn sang Nhaät Baûn Cuõng khoâng phaûi ngaãu nhieân, Champa laïi tieáp thu aâm nhaïc vaø ngheä thuaät muùa truyeàn thoáng cuûa AÁn Ñoä. Nhö chuùng ta ñaõ bieát, aâm nhaïc vaø ngheä thuaät muùa coå ñieån cuûa AÁn Ñoä voán laø moät lónh vöïc ngheä thuaät phuïc vuï cho toân giaùo. Ñaàu tieân, khi ngöôøi Aryan vaøo AÁn Ñoä mang theo ñaïo Veâ-ra, aâm nhaïc vaø nhöõng ñieäu muùa daân gian AÁn Ñoä ñöôïc theå thöùc hoaù ñeå phuïc vuï cho caùc leã hieán teá. Theo thôøi gian, cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa tín ngöôõng toân giaùo, döôùi söï baûo trôï cuûa caùc vò vua noåi tieáng nhö Sandra Gupta, Hacsa, Sudraka…, aâm nhaïc vaø muùa ñaõ ñaït ñeán trình ñoä hoaøn myõ, trôû thaønh moät yeáu toá khoâng theå thieáu trong caùc leã nghi toân giaùo, trong vieäc cuùng baùi thaàn linh ôû caùc ñeàn ñaøi. Khi toân giaùo AÁn Ñoä traøn ra beân ngoaøi, aâm nhaïc vaø ngheä thuaät muùa cuõng theo doøng chaûy ñoù vaø tìm ñeán nhöõng vuøng ñaát môùi. Chaéc haún, khi tieáp thu toân giaùo AÁn Ñoä, Champa ñaõ tieáp thu caû aâm nhaïc vaø ngheä thuaät muùa vôùi tö caùch laø moät nguyeân taéc nghi leã daønh cho caùc vò thaàn. Trong aâm nhaïc AÁn Ñoä, troáng laø moät nhaïc cuï quan troïng. Troáng haàu nhö coù maët trong taát caû caùc daøn nhaïc, coù khi, chæ nhöõng chieác troáng khaùc nhau hôïp laïi thaønh moät daøn nhaïc rieâng. AÁn Ñoä coù nhieàu loaïi troáng, trong ñoù, phoå bieán nhaát laø troáng mridang ôû Nam AÁn, troáng Phavat, Tabla ôû Baéc AÁn…. Troáng Mridang ñöôïc laøm baèng ñaát seùt, coù hai maët, moät maët cho aâm naëng vaø ñuïc, maët kia cho aâm cao vaø vang. Troáng Phavat veà cô baûn gioáng troáng Mridang. Tabla laø moät loaïi troáng ñoâi goàm hai chieác (ñöïc vaø caùi), moät chieác cho aâm cao, vang, moät chieác cho aâm ñuïc, traàm. Khi ñaùnh, nhaïc coâng duøng hai tay voã leân maët cuûa caû hai chieác troáng. Trong ñieâu khaéc Champa, troáng ñöôïc theå hieän trong nhieàu böùc chaïm khaéc vôùi nhöõng nhaïc cuï khaùc, cuõng coù khi, troáng xuaát hieän nhö moät daøn nhaïc rieâng. ÔÛ laù nhó Myõ Sôn C1, A1 vaø mi nhaø Chaùnh Loä, ta thaáy xuaát hieän moät loaïi troáng döôøng nhö laø troáng Mriñang, trong khi, moät loaïi troáng, raát gioáng troáng Tabla, ñöôïc chaïm khaéc ôû phuø ñieâu Phong Leä. Ñaøn cuõng laø moät nhaïc cuï truyeàn thoáng cuûa AÁn Ñoä. Moät trong nhöõng chieác ñaøn tieâu bieåu laø ñaøn vina. Theo truyeàn thuyeát, caây ñaøn naøy do nöõ thaàn Sarasvati saùng cheá ra. Noù ñöôïc söû duïng phoå bieán ôû mieàn Nam AÁn. Ban ñaàu, chieác ñaøn vina coù möôøi daây, hình daùng gioáng nhö chieác thuï caàm hay ñaøn haïc. Ñeán cuoái thôøi Guùpta (theá kyû VI-VII), ñaøn vina hôi thay ñoåi moät chuùt vôùi baàu coäng höôûng hình quaû leâ. Töø theá kyû VIII, ñaøn vina laïi moät laàn nöõa thay ñoåi hình daïng, trôû thaønh kieåu ñaøn hieän ñaïi vôùi phím daøi, baàu coäng höôûng troøn vaø thöôøng ñöôïc laøm baèng voû cuûa nöûa quaû baàu khoâ. Trong caùc böùc chaïm khaéc cuûa Champa, chuùng ta cuõng thaáy xöï xuaát hieän cuûa chieác ñaøn. Ñaøn xuaát hieän cuøng vôùi nöõ thaàn ngheä thuaät Saravati vaø hieän dieän cuøng vôùi Siva trong ñieäu muùa thaàn thaùnh. Khoâng coøn nghi ngôø gì nöõa, ñoù laø chieác ñaøn vina cuûa AÁn Ñoä. Ñaùng noùi hôn, caùc böùc phuø ñieâu cuûa Champa ñaõ theå hieän caû chieác ñaøn Vina kieåu cuõ (ñaøi thôø Myõ Sôn E1) vaø kieåu caûi tieán (beä thôø Traø Kieäu). Ñieàu naøy cho pheùp chuùng ta khaúng ñònh : ñaõ coù söï tieáp xuùc khaù thöôøng xuyeân giöõa vaên hoaù AÁn Ñoä vaø Champa. Ngoaøi ra, qua caùc böùc phuø ñieâu, coù theå thaáy : daøn nhaïc phuïc vuï cho toân giaùo cuûa AÁn Ñoä vaø Champa ñeàu coù nhöõng nhaïc cuï nhö saùo, tuø vaø oác, chuõm choïe. Xeùt kyõ, nhöõng nhaïc cuï nhö troáng, saùo, tuø vaø… laø loaïi nhaïc cuï coå xöa, quen thuoäc cuûa nhieàu toäc ngöôøi. Raát coù theå, Champa ñaõ coù nhöõng nhaïc cuï naøy tröôùc khi tieáp xuùc vôùi vaên hoaù AÁn Ñoä. Coù ñieàu, chaéc chaén raèng, khi aûnh höôûng cuûa AÁn Ñoä tôùi, caùc loaïi nhaïc cuï ñoù môùi ñöôïc nhaäp vaøo daøn nhaïc vaø söû duïng theo caùc nguyeân taéc nghi leã toân giaùo truyeàn thoáng cuûa AÁn Ñoä. Khoâng chæ coù aâm nhaïc, hình töôïng ngöôøi muùa, ñoäng taùc muùa treân caùc phuø ñieâu cuûa Champa cuõng theå hieän aûnh höôûng raát saâu ñaäm cuûa ngheä thuaät muùa coå ñieån cuûa AÁn Ñoä. Tröôùc heát, phaûi noùi ñeán caùc nguyeân taéc vaø ñoäng taùc vuõ ñaïo. Nguyeân taéc daønh cho ñieäu muùa Siva laø nguyeân taéc ñaàu tieân cuûa vuõ ñaïo AÁn Ñoä. Trong ngheä thuaät muùa AÁn Ñoä, khi theå hieän ñieäu muùa vuõ truï, caùc ngheä só luoân tuaân theo nhöõng nguyeân taéc veà ñoäng taùc, tö theá bieåu loä naêng löïc cuûa Siva nhö kinh vaên ñaõ trình baøy. Ñoù laø moät trong nhöõng nguyeân taéc vuõ ñaïo quan troïng cuûa AÁn Ñoä. Maëc duø luoân toân thôø nöõ thaàn Meï nhö laø Ñaáng toái cao ñaõ saùng taïo ra muoân loaøi vaø caû ngheä thuaät, theá nhöng, Champa cuõng tieáp thu quan nieäm “Siva laø chuùa teå vuõ ñieäu” cuûa ngöôøi AÁn Ñoä. Caùc ngheä nhaân Champa ñaõ thöïc hieän haøng loaït nhöõng taùc phaåm theå hieän ñieäu muùa cuûa Siva vaø caùc shakti cuûa thaàn. Gioáng nhö AÁn Ñoä, Champa cuõng chaïm nhieàu hình töôïng Siva Nataraja – Siva muùa ñieäu vuõ truï giöõa söï chieâm ngöôõng cuûa chö thaàn. Ñaëc bieät, Siva Nataraja cuûa Champa cuõng theå hieän khaù ñaày ñuû naêm hoaït tính cuûa vò chuùa teå vuõ truï. Ngoaøi nhöõng nguyeân taéc daønh cho ñieäu muùa Siva, ngheä thuaät muùa truyeàn thoáng cuûa AÁn Ñoä coøn coù moät nguyeân taéc nöõa, ñoù laø ngöôøi vuõ coâng phaûi vaän duïng phoái hôïp moät caùch nhòp nhaøng taát caû nhöõng boä phaän cuûa thaân theå nhö ñaàu, maét, coå, thaân, tay, chaân… ñeå thöïc hieän vuõ ñaïo. Theo thoáng keâ cuûa baûn Natya-sastra, moät tröôùc taùc veà ngheä thuaät saân khaáu coå cuûa AÁn Ñoä, vuõ ñaïo AÁn bao goàm möôøi ba tö theá ñaàu, ba möôi saùu ñoäng taùc maét, saùu tö theá coå, ba möôi baûy ñoäng taùc tay, möôøi tö theá thaân. ÔÛ Champa, do nhieàu hình chaïm khaéc ñaõ bò hö haïi neân chuùng ta khoâng theå thoáng keâ chính xaùc ñöôïc caùc ñoäng taùc vuõ ñaïo. Chính vì vaäy, ta cuõng khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc Champa coù taäp hôïp ñuû nhöõng ñoäng taùc maø AÁn Ñoä ñaõ keå hay khoâng. Tuy nhieân, döïa vaøo nhöõng ñoäng taùc, tö theá ñöôïc moâ taû trong caùc böùc chaïm khaéc maø chuùng ta ñaõ lieät keâ, coù theå khaúng ñònh, Champa ñaõ tieáp thu vaø theå hieän khaù thaønh coâng nhöõng ñoäng taùc vuõ ñaïo cuûa AÁn Ñoä. Vôùi quan nieäm cho raèng : veû ñeïp thaân theå laø moät phöông tieän ñeå höôùng tín ñoà ñeán veû ñeïp taâm linh cuûa söï giaùc ngoä, khi muùa, caùc vuõ coâng, ñaëc bieät laø vuõ nöõ AÁn Ñoä thöôøng phoâ dieãn veû ñeïp kieàu dieãm cuûa cô theå mình. Trang phuïc muùa cuûa caùc vuõ nöõ thöôøng baèng luïa moûng, boù saùt ngöôøi, nhöõng phaàn da thòt ñeå troáng ñöôïc ñieåm toâ baèng nhöõng moùn trang söùc röïc rôõ. Champa ñaõ tieáp thu khaù troïn veïn quan ñieåm naøy cuûa AÁn Ñoä. Chính vì theá, gioáng nhö caùc vuõ nöõ AÁn Ñoä, caùc vuõ nöõ Champa cuõng ñöôïc theå hieän trong boä trang phuïc quyeán ruõ, moûng manh. Töø nhöõng ñieàu vöøa trình baøy treân, ta thaáy, roõ raøng Champa ñaõ tieáp thu vaø chòu aûnh höôûng cuûa aâm nhaïc vaø ngheä thuaät truyeàn thoáng muùa AÁn Ñoä. Vaø, chuùng ta chaéc chaén moät ñieàu raèng, aûnh höôûng ñoù khoâng chæ döøng laïi trong lónh vöïc ñieâu khaéc. Noùi roõ hôn, aâm nhaïc vaø ngheä thuaät truyeàn thoáng muùa AÁn Ñoä coøn aûnh höôûng ñeán caû aâm nhaïc vaø ngheä thuaät muùa Champa. Chính vì theá, ôû Champa môùi xuaát hieän « vuõ ñieäu Taây Thieân », moät vuõ ñieäu mang phong caùch AÁn Ñoä töôi taén vaø quyeán ruõ. Taát nhieân, Champa khoâng tieáp thu « troïn goùi » vaø raäp khuoân theo taát caû nhöõng vuõ ñieäu cuûa AÁn Ñoä. Nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc theå hieän ngöôøi muùa cuûa Champa ñaõ noùi leân ñieàu naøy. Qua caùc böùc chaïm khaéc, coù theå thaáy, ñaëc ñieåm noåi baät trong caùc vuõ ñieäu cuûa Champa laø söï troøn tròa, haøi hoaø, caân ñoái. Söï troøn tròa theå hieän qua nhöõng caùnh tay chuyeån ñoäng theo hình cung vaø nhöõng ñoâi chaân khuyønh ra mang ñaäm tính thaãm myõ; söï caân ñoái, haøi hoaø theå hieän trong boá cuïc vôùi caùch saép xeáp nhaân vaät theo nguyeân taéc hai ngöôøi muùa song song hay moät ngöôøi ôû trung taâm, hai ngöôøi (nhoùm ngöôøi) khaùc ñöùng ñoái xöùng hai beân traùi, phaûi, theå hieän trong ñoäng taùc vôùi caùc boä phaän cô theå uoán meàm sang traùi/ sang phaûi (theá tribhanga), ñoâi tay naâng leân/haï xuoáng, ñoâi chaân co/duoãi…ñoái ngaãu, nhòp nhaøng. Toùm laïi, caùch theå hieän ñoäng taùc cuûa Champa thieân veà xu höôùng vieân maõn, troøn tròa, thöôïng haï, aâm döông töông ñoàng. Chính nhôø nhöõng ñaëc ñieåm naøy, caùc taùc phaåm theå hieän ngöôøi muùa cuûa Champa (vaø coù leõ caû muùa Chaêm nöõa !) ñaõ mang ñeán cho ngöôøi xem moät caûm giaùc vieân maõn, troøn ñaày, hay ít ra, cuõng laø moät söï caân baèng trong caûm xuùc. Nhöõng ñieäu muùa Chaêm haún laø ñaõ coù moät thôøi khieán cho ngöôøi ta phaûi say meâ, yeâu thích. Neáu khoâng, ñaõ chaúng coù chuyeän moät vò vua nhaø Lyù (Ñaïi Vieät) sau khi taán coâng Champa ñaõ baét veà nhieàu cung nöõ ñeå daïy ñieäu vuõ Taây Thieân cho caùc cung nöõ Vieät. Ñaùng tieác, nhöõng ñieäu muùa ñaày ngheä thuaät, mang tính nhaø ngheà cao aáy ñaõ bò mai moät. Nguyeân nhaân coù leõ laø do vöông trieàu Champa – ñoái töôïng phuïc vuï maø cuõng laø ngöôøi baûo trôï cuûa caùc ñieäu muùa kia ñaõ khoâng coøn toàn taïi, coäng theâm, nhöõng tín ngöôõng Hinñu giaùo cuõng ñaõ suy ñi ít nhieàu. Giôø ñaây, ta chæ coù theå ngaém nhìn caùc böùc phuø ñieâu maø möôøng töôïng laïi nhöõng vuõ ñieäu quyeán ruõ ngaøy naøo. Moät neùt ngheä thuaät ñaëc saéc ñaõ bò laõng queân... Lieäu trong töông lai nhöõng ñieäu muùa aáy coù theå ñöôïc nghieân cöùu vaø khoâi phuïc laïi ? KEÁT LUAÄN Neáu coù ai ñoù baûo raèng : haõy tìm trong lòch söû moät tộc người naøo ñoù treân theá giôùi coù ñôøi soáng tình caûm, taâm linh vaø vaên hoùa gaàn gioáng vôùi AÁn Ñoä nhaát , caâu traû lôøi coù leõ laø Champa- chính xác hơn - đã từng là như thế ! Có khá nhiều nết tương đồng với người Ấn, trong tín ngöôõng daân gian, ngöôøi Chaêm cuõng toân thôø nöõ thaàn Meï, thôø thaàn raén vaø caùc bieåu töôïng phoàn thöïc vôùi khaùt khao veà moät söï naûy nôû, sinh soâi. Ñaëc bieät, ñoái vôùi toân giaùo, ngöôøi Champa cuõng coù moät thaùi ñoä côûi môû, khoan dung hieám thaáy. Yếu tố duy linh dường như là điểm nhấn của tính cách hai tộc người này. Coù leõ, chính vì coù söï töông ñoàng trong taâm tö, tình caûm maø Champa ñaõ deã daøng tieáp nhaän vaên hoùa AÁn Ñoä, tieáp nhaän moät caùch töï nhieân nhö tieáp nhaän nhöõng luoàng gioù bieån hay nhöõng tia naéng aám aùp cuûa maët trôøi. Neáu nhö toân giaùo laø coát loõi cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä thì trong vaên hoùa Champa, yeáu toá toân giaùo cuõng raát ñaäm ñaø. Toân giaùo gaén lieàn, hoã trôï cho vöông quyeàn, chaát toân giaùo thaám ñaãm trong caùc coâng trình kieán truùc, ñieâu khaéc vaø nhöõng ñieäu muùa. Champa ñaõ tieáp thu Hinñu giaùo, Phaät giaùo cuûa AÁn Ñoä, ñoàng thôøi, tieáp thu luoân caû moâ hình kieán truùc, caùch theå hieän caùc khaùi nieäm toân giaùo, phong caùch ñieâu khaéc vaø caû nhöõng nguyeân taéc thaãm myõ trong ngheä thuaät taïo hình. Nhöõng kalan Champa mang hình aûnh cuûa moät tieåu vuõ truï hay ngoïn nuùi Meru, nôi truù nguï cuûa caùc thaùnh thaàn. Nhöõng moâ-típ kieán truùc, ñieâu khaéc laëp ñi laëp laïi treân thaùp theå hieän yù thöùc toân giaùo saâu xa veà söï luaân hoài, söï tuaàn hoaøn vónh cöõu cuûa vuõ truï. Nhöõng phuø ñieâu trang trí, töôïng troøn Champa mang ñaäm neùt thaàn thoaïi vaø phaûng phaát phong caùch myõ thuaät AÁn Ñoä. Chuùng ta coù theå deã daøng tìm thaáy trong voâ vaøn nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc Champa neùt soâi noåi, ñam meâ nhöng thanh khieát cuûa phong caùch Mathura, Amaravari, chaát thanh thaûn, laéng dòu cuûa phong caùch Guùpta vaø söï thanh tuù, giaûn dò cuûa phong caùch Chola... . Ngoaøi ra, ta coøn coù theå nhaän thaáy ñöôïc quan nieäm thaãm myõ veà veû ñeïp cô theå cuûa AÁn Ñoä theå hieän treân caùc töôïng nöõ Champa; caûm nhaän ñöôïc trong caùi lieác maét, vung tay, khuyønh chaân cuûa Siva, Saravati, vuõ nöõ Traø Kieäu... söï chuyeân nghieäp, mang ñaäm chaát nhaø ngheà cuûa truyeàn thoáng vuõ ñaïo AÁn Ñoä. ÔÛ Ñoâng Nam AÙ, haún khoâng nôi naøo maø vuõ nöõ tribhanga laïi roõ neùt hôn ôû Champa, vaø, haún cuõng khoâng nôi naøo, keå caû Khmer, laïi coù theå coù ñöôïc hình aûnh döõ doäi ñaày ñam meâ cuûa Siva Nataraja trong phong caùch Chola… Roõ raøng, vöông quoác coå Champa laø moät trong nhöõng quoác gia Ñoâng Nam AÙ ñaõ tieáp nhaän nhieàu yeáu toá vaên hoùa AÁn Ñoä nhaát, vaø, trong töøng giai ñoaïn cuûa lòch söû, ngöôøi Chaêm coå ñaõ töøng laø hoïc troø xuaát saéc cuûa ngöôøi AÁn veà maët ngheä thuaät. Chính vì mang nhieàu yeáu toá vaên hoaù AÁn, theá neân, neàn ngheä thuaät coå Champa toaùt leân moät veû ñeïp “döôøng nhö laø AÁn Ñoä”, moät veû ñeïp bí aån, thaâm traàm. Tuy vaäy, caùi caûm giaùc “döôøng nhö” aáy seõ daàn daàn tan bieán ñi khi ta ngaém nhìn vaø xem xeùt kyõ hôn caùc ñeàn - thaùp vaø nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc. Tröôùc theá kyû VII, nhieàu taùc phaåm ngheä thuaät cuûa Champa coù caùch theå hieän raát gaàn guõi vôùi truyeàn thoáng ngheä thuaät AÁn Ñoä, khieán cho ta coù caûm giaùc Champa “baét chöôùc” AÁn Ñoä. Tuy nhieân, töø theá kyû VII, cuï theå laø töø nöûa sau theá kyû VII, duø vaãn döïa treân caùi neàn cuûa vaên hoùa vaø ngheä thuaät AÁn Ñoä, song, ngheä thuaät Champa ñaõ baét ñaàu coù nhöõng daáu aán rieâng. Cuøng vôùi quaù trình Champa vöôn leân, khaúng ñònh vò trí cuûa daân toäc, cuûa quoác gia, ngheä thuaät Champa cuõng baét ñaàu ñöôïc baûn ñòa hoùa vôùi vieäc nhaán maïnh yeáu toá nhaân chuûng, saùng taïo nhöõng caùch theå hieän khaùc cho caùc hình maãu tieáp thu töø AÁn Ñoä. Cuõng töø nöûa sau theá kyû VII, nhöõng kieåu maãu trang trí nguyeân baûn cuûa myõ thuaät AÁn Ñoä döôøng nhö aûnh höôûng ñeán Champa keùm ñaäm ñaø hôn tröôùc, trong khi ñoù, treân caùc ñeàn - thaùp, caùc taùc phaåm ñieâu khaéc cuûa Champa, chuùng ta nhaän thaáy coù söï xuaát hieän cuûa nhöõng moâ típ trang trí coù nguoàn goác AÁn Ñoä nhöng ñaõ ñöôïc “cheá bieán” qua ñoâi baøn tay cuûa ngöôøi Khmer, Java. Coù leõ, thôøi gian naøy, vì nhieàu lyù do, vaên hoùa AÁn ñaõ khoâng taùc ñoäng tröïc tieáp vaø thöôøng xuyeân ñeán Champa nhö tröôùc ñaây, trong khi, ñoái vôùi Khmer, Java, Champa laïi coù moái quan heä gaàn guõi, thaäm chí coù luùc laø khaù thaân thieát. Caøng veà sau, xu höôùng baûn ñòa hoùa trong ngheä thuaät Champa caøng ñöôïc khaúng ñònh, đđặc biệt trong phong cách Đồng Dương ( nửa cuối thế kỉ IX) và sau này là phong cách Tháo Mẫm, thuộc Bình Định. Tuy coù ñoâi luùc, chòu aûnh höôûng bôûi ngheä thuaät Java, ngheä thuaät Champa coù veû nhö quay laïi vôùi khieáu thaåm myõ coå ñieån cuûa AÁn Ñoä (phong caùch Myõ Sôn A1) nhöng nhìn chung, tính baûn ñòa luoân ñöôïc duy trì. Töø theá kyû XI – XII veà sau, nhöõng daáu aán vaên hoùa cuûa caùc nöôùc trong khu vöïc löu laïi treân caùc coâng trình kieán truùc vaø caùc taùc phaåm ñieâu khaéc cuûa Champa nhieàu hôn nhưng chất Ấn vẫn là cốt lõi của mọi sự thể hiện.. Vôùi söï chuû ñoäng tieáp bieán nhöõng giaù trò vaên hoùa töø beân ngoaøi vaøo, söï saùng taïo vaø ñoâi tay ngheä thuaät, Champa ñaõ taïo ra ñöôïc nhöõng phong caùch kieán truùc, ñieâu khaéc, nhöõng ñieäu muùa raát ñaëc saéc. Nhöõng phong caùch tuy phaûng phaát neùt Khmer, Java hay AÁn Ñoä nhöng vaãn mang ñaäm chaát Chaêm! Qua caùch theå hieän rieâng cuûa ngöôøi ngheä nhaân Chaêm, nhöõng coâng trình kieán truùc, caùc nhaân vaät thaàn thoaïi, nhöõng ñieäu muùa coù nguoàn goác AÁn Ñoä ñeàu trôû neân soáng ñoäng vaø coù moät söùc haáp daãn kyø laï. Chaúng ai coù theå laïnh nhaït khi ñöùng tröôùc moät ngoâi thaùp ñaát nung noàng naøn saéc ñoû, moät böùc töôïng sinh ñoäng nhö coù hôi thôû, moät ñieäu muùa Chaêm saéc saûo theå hieän treân caùc phuø ñieâu. Vaø, noùi chung, tröôùc neùt ñoäc ñaùo vaø veû ñeïp bí aån, ñaày quyeán ruõ cuûa caùc taùc phaåm ngheä thuaät Champa, ngöôøi ta thaät khoù coù theå giöõ loøng mình khoâng rung ñoäng... . TAØI LIEÄU THAM KHAÛO TAØI LIEÄU TIEÁNG VIEÄT 1. Meher Mc. Arthur (Phan Quang Ñònh dòch)( 2005), Tìm hieåu myõ thuaät Phaät giaùo, Myõ thuaät, Haø Noäi 2. Phan Xuaân Bieân (1993), Vaên hoaù Chaêm - yeáu toá baûn ñòa vaø baûn ñòa hoaù, Taïp chí daân toäc hoïc, soá 1, tr.7 3. Phan Xuaân Bieân (2001), Vaên hoaù Chaêm, Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 4. Vaên Thu Bích (2005), Ñaëc tröng cuûa aâm nhaïc nghi leã cuûa ngöôøi Chaêm Baø la moân, Vaên hoùa caùc daân toäc, soá 8, tr.8 5. Ngoïc Canh (1982), Ngheä thuaät muùa Chaøm, Vaên hoaù, Haø Noäi 6. Leâ Xuaân Dieäm, Vuõ Kim Loäc (1996), Coå vaät Champa, Vaên hoaù daân toäc, Haø Noäi. 7. Ngoâ Vaên Doanh (1994), Thaùp coå Champa - söï thaät vaø huyeàn thoaïi, Vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi 8. Ngoâ Vaên Doanh (2003), Thaùnh ñòa Myõ Sôn, Treû, Haø Noäi. 9. Ngoâ Vaên Doanh (2003), Vaên Hoaù coå Champa, Vaên hoaù daân toäc, Haø Noäi. 10. Ngoâ Vaên Doanh (1997), Ñoäng Phong Nha vaø caùc di tích Chaêm ôû Quaûng Bình, Xöa vaø nay, soá thaùng 6/1997, tr.18 11. Ngoâ Vaên Doanh, Thaùp Baø Po Nagar : töø caùc Purana AÁn Ñoä ñeán nhöõng huyeàn tích daân gian cuûa ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi Vieät, Nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ, tr.41-47. 12. Ngoâ Vaên Doanh (1994), AÁn Ñoä vaø vaên hoaù Champa, Nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ, soá 4, tr.86 13. Ngoâ Vaên Doanh, Nguyeãn Theá Thuïc (2004), Ñieâu khaéc Champa, Thoâng taán, Haø Noäi 14. Ngoâ Vaên Doanh (1994), AÁn Ñoä vaø vaên hoùa Champa, Nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ, soá 4, tr.86 15. Nguyeãn Taán Ñaéc (2000), Vaên hoaù AÁn Ñoä, TP. Hoà Chí Minh, Tp. Hoà Chí Minh. 16. Cao Huy Ñænh (1964), Tìm hieåu thaàn thoaïi AÁn Ñoä, Khoa hoïc, Haø Noäi. 17. Huyønh Thò Ñöôïc (2005), Ñieâu khaéc Chaêm vaø thaàn thoaïi AÁn Ñoä, Ñaø Naüng, Ñaø Naüng. 18. Robert E. Fisher (Huyønh Ngoïc Traûng, Nguyeãn Tuaán dòch), (2002), Myõ thuaät vaø kieán truùc Phaät giaùo, Myõ thuaät, Haø Noäi 19. Ñoã Tröôøng Giang (2006), Söï phaùt trieån cuûa thöông maïi Champa theá kyû IX-X, Khaûo coå hoïc, Soá 3, tr.75 20. Nguyeãn Duy Hinh (1988), Kalan Chaøm – nhaän thöùc môùi, Taïp chí Khaûo coå hoïc, soá 3, tr.59 21. Nguyeãn Duy Hinh (1983), Traø Lieân - Moät ngoâi thaùp Chaøm coå, Taïp chí Khaûo coå hoïc, soá 1, tr.55 22. Leâ Phuïng Hoaøng (chuû bieân, 2001), Lòch söû vaên minh theá giôùi, Giaùo Duïc, TP. Hoà Chí Minh. 23. Ñaëng Huøng (1998), Böôùc ñaàu tìm hieåu phuïc hoài muùa cung ñình Chaêm, Trung taâm vaên hoaù daân toäc, TP. Hoà Chí Minh. 24. Nguyeãn Thöøa Hyû (1986), Tìm hieåu vaên hoaù AÁn Ñoä, Vaên hoaù, Haø Noäi. 25. Irasara (2005), Muùa Chaêm, Vaên hoùa caùc daân toäc, soá 8, tr.4 26. Nguyeãn Vaên Kö, Ngoâ Vaên Doanh (2005), Du khaûo vaên hoaù Chaêm, Theá giôùi, Haø Noäi 27. Haø Bích Lieân (2000), Quan heä giöõa vöông quoác coå Champa vôùi caùc nöôùc trong khu vöïc, Luaän aùn Tieán só Lòch söû, chuyeân ngaønh Lòch söû trung coå, Haø Noäi. 28. Haø Bích Lieân (1994), Veà phong caùch Myõ Sôn A1 trong ngheä thuaät Champa, Taïp chí Khaûo coå hoïc, Soá 4, tr.67 29. Leâ Thò Lieân (1995), Trieàu ñaïi Kushan vaø nhöõng thaønh töïu vaên hoaù AÁn Ñoä ñöông thôøi, Taïp chí Khaûo coå hoïc, Soá 1, tr.67 30. Leâ Thò Lieân (1993), Goùp yù theâm veà hai pho töôïng trong baûo taøng Chaêm - Ñaø Naüng, Taïp chí Khaûo coå hoïc, soá 3, tr. 67 31. Vaên Moùn (2006), Kieán truùc, ñieâu khaéc Champa, www.ninhthuanpt.com.vn 32. Phaïm Höõu Myõ (1995), Ñieâu khaéc ñaù Champa, Luaän aùn Phoù Tieán só khoa hoïc lòch söû, chuyeân ngaønh Khaûo coå hoïc, Vieän khoa hoïc xaõ hoäi, TP. Hoà Chí Minh. 33. Phaïm Höõu Myõ (1994), Töôïng nöõ thaàn Devi, Taïp chí Khaûo coå hoïc, soá 1, tr.13 34. Phaïm Höõu Myõ (1994), Veà böùc phuø ñieâu ñaù Champa, Taïp chí Khaûo coå hoïc, soá 1, tr. 24 35. Phaïm Höõu Myõ (1995), Ñoïc laïi noäi dung beä thôø Traø Kieäu 22.2 taïi baûo taøng ñieâu khaéc Chaêm-Ñaø Naüng, Taïp chí Khaûo coå hoïc, soá 1, tr.84 36. Löông Ninh (2004), Lòch söû vöông quoác Champa, Ñaïi hoïc quoác gia Haø Noäi, Haø Noäi. 37. Löông Ninh (1994), Thaàn tích Hinñu giaùo vaø ngheä thuaät tieáu töôïng Hinñu giaùo ôû Ñoâng Nam AÙ , Taïp chí Khaûo coå hoïc, soá 2, tr.81 38. Trung Nghóa (2007), Tìm hieåu ñoâi neùt veà vaên hoaù taâm linh AÁn Ñoä, Phöông Ñoâng. 39. Michal Kampen O’Riley (Phan Quang Ñònh dòch, 2005), Nhöõng neàn myõ thuaät ngoaøi phöông Taây, Myõ thuaät, Haø Noäi 40. Baù Trung Phuï (1994), Ñaøn Kanhi trong leã Kateâ cuûa ngöôøi Chaêm, Taïp chí Khaûo coå hoïc, soá 1, tr.115 41. Leâ Ñình Phuïng (2005), Tìm hieåu lòch söû kieán truùc thaùp Champa, Vieän vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi. 42. Leâ Ñình Phuïng (2002), Di tích vaên hoaù Chaêm ôû Bình Ñònh, Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 43. Leâ Ñình Phuïng (1989), Daáu tích vaên hoaù Champa-nhöõng phaùt hieän môùi ôû tænh Nghóa Bình, Taïp chí Khaûo coå hoïc, soá 1, tr.58 44. Leâ Ñình Phuïng (2006), Phong caùch Myõ Sôn E1 trong ngheä thuaät ñieâu khaéc ñaù Champa, Khaûo coå hoïc, soá 3, tr. 27 45. Traàn Kyø Phöông (1987), Baûo taøng ñieâu khaéc Chaøm Ñaø Naüng, Ngoaïi Vaên, Haø Noäi. 46. Traàn Kyø Phöông, Nguyeãn Khieáu (1990), Nhöõng di tích vaø di vaät Chaøm phaùt hieän ôû khu vöïc Hoäi An, Taïp chí Khaûo coå hoïc, soá 1,2, tr.80 47. Traàn Kyø Phöông (2001), Di saûn ngheä thuaät Champa taïi mieàn Trung Vieät Nam, Du Lòch, soá 6, tr.8 48. Leâ Vinh Quoác (chuû bieân) – Haø Bích Lieân (2001), Caùc nhaân vaät lòch söû trung ñaïi – Taäp 1 : Ñoâng Nam AÙ, Giaùo Duïc, Tp. Hoà Chí Minh. 49. Hoà Xuaân Tònh (2001), Ngheä thuaät ñieâu khaéc ôû khu thaùp Chieân Ñaøn, Taïp chí vaên hoaù Quaûng Nam, soá 28 50. Nguyeãn Theá (1992), Di tích vaên hoaù Chaêm taïi huyeän Phong Ñieàn, Thöøa Thieân Hueá, Taïp chí Khaûo coå hoïc, soá 3, tr.36 51. Löông Thieän (2000), Di tích vaên hoaù Champa Nam Thoå Sôn, Saøi Goøn Giaûi Phoùng, soá ngaøy 17/12, tr.3 52. Nguyeãn Ñöùc Toaøn (2002), AÛnh höôûng toân giaùo ñoái vôùi tín ngöôõng cuûa ngöôøi Chaêm ôû Vieät Nam, Luaän aùn Tieán só lòch söû, chuyeân ngaønh Daân toäc hoïc, Ñaïi hoïc khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên, TP. Hoà Chí Minh. 53. Taán Tuaán, Di saûn Vijaya treân ñaát Bình Ñònh, www.ueh.edu.vn 54. PGS.TS Ñaëng Höõu Toaøn, TS.Traàn Nguyeân Vieät, TS. Ñoã Minh Hôïp, CN. Nguyeãn Kim Lai (2006), Caùc neàn vaên hoaù theá giôùi, taäp 1 : Phöông Ñoâng :Trung Quoác, AÁn Ñoä, AÛraäp, Töø ñieån Baùch Khoa, Haø Noäi. 55. Hoà Thuøy Trang (2007), Vuõ dieäu cung ñình Chaêm treân caùc taùc phaåm ñieâu khaéc, www.vietnamcayda.com 56. Huyønh Ngoïc Traûng, Phaïm Thieáu Höông (dòch, 1995), Myõ thuaät Chaâu AÙ, quy phaùp taïo hình vaø phong caùch, Myõ thuaät, Haø Noäi. 57. Louis Treùdeùric (Phan Quang Ñònh dòch, 2005), Tranh töôïng vaø thaàn phoå Phaät giaùo, Myõ Thuaät, Haø Noäi. 58. Chu Quang Tröù (2002), Vaên hoaù Vieät Nam - nhìn töø myõ thuaät, Myõ thuaät, Haø Noäi 59. UÛy ban KHXH Vieät Nam - Vieän Ñoâng Nam AÙ (1983), Tìm hieåu lòch söû – vaên hoaù Champa, Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 60. UÛy ban KHXH Vieät Nam – Vieän Ñoâng Nam AÙ (1998), Ñieâu khaéc Chaøm, Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 61. Vieän Khaûo coå hoïc Vieät Nam (2004), Nhöõng phaùt hieän môùi veà khaûo coå hoïc naêm 2003, Vieän khaûo coå hoïc, Haø Noäi. 62. Vöông Haûi Yeán (1994), Nhoùm töôïng ñoàng Avalokitesvana cuûa Champa, Taïp chí Khaûo coå hoïc, soá 1, tr.18 63. Vöông Haûi Yeán (1995), Caùc töôïng phaät Champa baèng ñoàng taïi baûo taøng lòch söû Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Taïp chí Khaûo coå hoïc, soá 2, tr.89 64. Will Durant (Nguyeãn Hieán Leâ dòch), (2003), Lòch söû vaên minh AÁn Ñoä, Vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi. TIEÁNG NÖÔÙC NGOØAI 65. J.Boisselier (1963), La statuaire du Champa, Paris 66. E. Guillon (1995), Champa art, treasures from the Da Nang museum, Viet Nam, 67. H. Parmentier (1918), Inventaire descriptif des monumente Cham de L’Annam, Paris 68. Ph. Stern (1942), L’art du Champa et son eùvolution, Toulouse TAØI LIEÄU TREÂN INTERNET : 69. Ann Arbor (?) The Indian classical Music and Dance Group, www.umich.edu 70. David Courtney(?), Nritya-Indian classical dance, www.chandrakantha 71. Michael Vickery (2003), Introduction to the history and signficance of Champa, www.intgcm.thehostserver.com 72. Phan Quoác Anh (2006), AÛnh höôûng cuûa AÁn Ñoä ñeán toân giaùo cuûa ngöôøi Chaêm ôû Ninh Thuaän, www.ninhthuanpt.com 73. Minh Chi (2006), Hai pho töôïng Phaät khoång loà bò phaù huûy taïi Apganixtan, www.buddhism today.com 74. Phaïm Phöông Chi (2004), Tìm hieåu quan nieäm veà caùi ñeïp nhuïc caûm cuûa AÁn Ñoä coå ñaïi qua söû thi Ramayana, www. buddhismtoday.com 75. Ngoâ Vaên Doanh (2005), Thôø Sivalinga – töø AÁn Ñoä tôùi Champa, www.buddhismtoday.com 76. Hoà Ñaéc Duy (2005), Thaùnh ñòa Myõ Sôn vaø vuõ ñieäu thaàn Siva, www.unet.org.vn 77. Hoà Ñaéc Duy (2005), Thaùnh ñòa Myõ Sôn, lòch söû, caáu truùc vaø nhöõng chieác maët naï hình linga, www.unet.org.vn 78. Thích Nguyeân Hieàn, Caùc loaïi hình ngheä thuaät trong neàn vaên hoùa Phaät giaùo, www.buddhismtoday.com 79. Nguyeãn Ñöùc Hieäp (2006), Laâm Aáp - Champa vaø di saûn , www.vannghesongcuulong.com 80. Ñinh Baù Hoøa (2004), Thaùp Chaêm Bình Ñònh, töø kieán truùc ñeán lòch söû, www.mientrung.com 81. Queâ Höông, Myõ Sôn, www.suutap.com 82. Nguyeãn Vaên Huyeân (2006), Thuaät ñieâu khaéc Champa, www.vietantique.com 83. Nguyeãn Thöôïng Hyû (2006), Thaùp G1 Myõ sôn vôùi thaùp Chaêm Bình Ñònh: coù moái lieân heä giöõa caùc maët kala?, www.baobinhdinh.com.vn 84. Thoâng Thanh Khaùnh (2006), Töôïng Boà taùt trong ñieâu khaéc Champa, www.quangduc.com 85. Thoâng Thanh Khaùnh, Thôøi ñieåm du nhaäp Phaät giaùo vaøo Champa, www.quangduc.com 86. Thoâng Thanh Khaùnh (2004), Daáu tích Phaät giaùo Panduranga, www.quangduc.com 87. Vaên Ngoïc (2006), Di saûn ngheä thuaät Chaêm, www.diendan.com 88. Vaên Ngoïc (2005), Ngheä thuaät Champa trong baûo taøng Guimet, www.diendan.com 89. Cao Xuaân Phoå (2007), Ñieâu khaéc Champa ôû Bình Ñònh. www.baobinh dinh.com 90. Nguyeãn Tieán Phuù (2006), Thaùp baø Po Nagar, www.binhthuan.vn 91. Leâ Ñình Phuïng (2006), Giaù trò vaên hoùa caùc thaùp Chaêm Bình Ñònh, www.bao binhdinh.com 92. Traàn Kyø Phöông (2006), Thaùnh ñoâ Myõ Sôn, trung taâm ngheä thuaät cuûa vöông quoác coå Champa, www.ivce.ogn 93. Traàn Kyø Phöông, Pheá tích Champa : Khaùi luaän veà kieán truùc ñeàn - thaùp, www.tieulunhopto.org.vn 94. Traàn Kyø Phöông (2004), Phaät giaùo Champa qua tö lieäu khaûo coå hoïc, www.hoidantochoc.org.vn 95. Traàn Ngoïc Theâm (1996), Baø la moân giaùo vaø vaên hoaù Vieät Nam, www.thiensau.googlepages 96. Thanh Thaûo (2006), Nhöõng gioït thaùp Chaêm Bình Ñònh, moät khoâng gian môû, www.baobinhdinh.com.vn 97. Tuoåi Treû (2005), Ñieâu khaéc Chaêm taïi baûo taøng Guimet (Paris), www.hanoi.vnn.vn 98. Vaên hoaù Phöông Ñoâng (2006), Tìm hieåu vaên hoaù AÁn Ñoä - Kieán truùc, www.cinet.com 99. Vaên hoaù Phöông Ñoâng (2006), Tìm hieåu vaên hoaù AÁn Ñoä - Ñieâu khaéc, www.cinet.com 100. Vaên hoaù Phöông Ñoâng (2006), Tìm hieåu vaên hoaù AÁn Ñoä - Ngheä thuaät, www.cinet.com 101. Vaên hoaù Phöông Ñoâng (2006), Tìm hieåu vaên hoaù AÁn Ñoä - AÂm nhaïc, www.cinet.com 102. Vaên hoaù Phöông Ñoâng (2006), Tìm hieåu vaên hoaù AÁn Ñoä - Muùa, www.cinet.com 103. Nguyeãn Xuyeán (2006), Thaùnh ñòa Myõ Sôn - Di saûn vaên hoaù ñaëc saéc cuûa neàn vaên minh Champa, www.baocantho.com.vn PHỤ LỤC PHUÏ LUÏC 1 : MOÄT SOÁ ÑEÀN THAÙP ÔÛ AÁN ÑOÄ VAØ CHAMPA Đền Brihadeeswarat - Nam Ấn Độ (www.indiantemples.com) đĐền Jagadamba Bắc Ấn (www. Indiantemples.com) Thaùp Döông Long – Champa (www.anhso.net) Thaùp Myõ Sôn – Champa Thaùp Caùnh Tieân – Champa (www.anhso.net) (www.blog360.yahoo.com) Thaùp Hoøa Lai - Champa Thaùp Höng Thaïnh - Champa (www.nguoivienxu.vietnamnet.vn) (www.anhso.net) Thaùp Poâ Sanö – Champa Thaùp Poâ Nagar – Champa (www.anhso.net) (www.blog360.yahoo.com) PHUÏ LUÏC 2 : MOÄT SOÁ TAÙC PHAÅM ÑIEÂU KHAÉC CUÛA AÁN ÑOÄ VAØ CHAMPA Thaàn Brahma – AÁn Ñoä (www.indianetzone.com) Thaàn Brahma – Champa(www.good_timewebshots.com) Vishnu Anantasayin – AÁn Ñoä (www.michaelconneely.com) Vishnu Anantasayin – Myõ Sôn – Champa (www.guimet.fr) Siva Nataraja – AÁn Ñoä (www.bp0.blogger.com) Siva Nataraja – Champa (blog360.yahoo.com) Linga – AÁn Ñoä Linga – yoni - AÁn Ñoä (www.flickr.com) (www.gangesindia.com) Linga Traø Kieäu Linga –Yoni - Champa (www.blog360.yahoo.com) (www.minhgiang23.com) Töôïng Buddhapad thuoäc phong caùch Amaravati – AÁn Ñoä (www.studentbritannica.com) Töôïng Phaät Ñoàng Döông (www.blog360.yahoo.com) Yakshi - AÁn Ñoä (www.bp0.blogger.com) Devi Höông Queá – Champa Tara Ñoàng Döông – Champa (www.blog360.yahoo.com) (www.zdfree.free.fr) Nhaïc cuï AÁn Ñoä (troáng Mirdang (hình traùi), troáng Tabla, ñaøn vina (www.foresthillschurch.blogspot.com) apsara – AÁn Ñoä (www.exocindianart.com) Siva muùa – Champa (www.diendandulich.net) Thaàn Uma muùa – Champa Mahishumadini muùa – Champa (www.thaisinh.com.vn) (www.hoangthantai.com) Vuõ nöõ Traø Kieäu – Champa (www.diendan.com) Vuõ nöõ vaø nhaïc coâng - Chaùnh Loä – Champa (E. Guillon, Champa art, tr. 136) Vuõ nöõ – Myõ Sôn – Champa Vuõ nöõ – Thaùp Maém – Champa (www.diendan.com) (www.zdfree.free.fr)