Tiểu luận Nghệ thuật then của dân tộc Tày Nùng

nghÖ thuËt then cña d©n téc tµy nïng I. §Æc ®iÓm chung Tµy - Nïng lµ hai d©n téc cã chung nguån gèc lÞch sö, ®Æc ®iÓm sinh ho¹t v¨n ho¸ tÝn ng­ìng gÇn gòi, thêi gian chung sèng l©u dµi. Trong ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn cña hai d©n téc nµy, Then, Tµo, Bôt…cã vÞ trÝ quan träng ®Æc biÖt. Then lµ lo¹i h×nh nghÖ thuËt, sinh ho¹t v¨n ho¸ tÝn ng­ìng næi bËt nhÊt, phæ biÕn nhÊt vµ kh«ng thÓ thiÕu trong c¸c lÔ nghi gia ®×nh, x· héi vµ c¸c nghi lÔ chu kú ®êi ng­êi cña d©n téc Tµy-Nïng ë ViÖt B¾c, ®Æc biÖt ë 5 tØnh Cao B»ng, B¾c K¹n, L¹ng S¬n, Tuyªn Quang. Then cã nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau nh­ Pùt, Bùt, Vöt, Giµng… nh­ng tªn gäi Then vÉn lµ phæ biÕn nhÊt. 1. VÒ kh¸i niÖm Then cßn nhiÒu ®iÒu cßn tranh c·i song ®a sè mäi ng­êi thèng nhÊt quan niÖm chung, Then lµ tiªn (sliªn), lµ con trêi. Then gi÷ mèi liªn hÖ trÇn gian víi Ngäc Hoµng vµ Long V­¬ng. Khi lµm Then, ®¹i diÖn cho ng­êi trêi gióp ng­êi trÇn gian, mong sù tèt lµnh, ®iÒu thiÖn cøu gióp. Ng­êi Tµy - Nïng quan niÖm thÕ giíi t©m linh Then lµ mét thÕ giíi ®a thÇn trong ®ã cã thÇn mÆt ®Êt, trªn trêi, vµ d­íi ®Êt. Ng­êi sèng trªn trêi cã quyÒn uy h¬n c¶, lµ thÇn ngäc hoµng. ThÇn linh trªn trêi chi phèi ®êi sèng mu«n loµi ë d­íi ®Êt. Cã thÓ ban b×nh yªn hay bÊt h¹nh. Ng­êi ta tin Then gi÷ vai trß quan träng trung gian gi÷a thÕ giíi thÇn linh vµ con ng­êi. Then cã thÓ giao tiÕp víi thÇn linh, truyÒn nguyÖn väng cña con ng­êi víi thÇn linh vµ th«ng qua Then, thÇn linh gióp con ng­êi thùc hiÖn nguyÖn väng ®ã. Mçi khi thùc hiÖn cuéc hµnh tr×nh tõ mÆt ®Êt lªn trêi, Then vµ ®éi qu©n dïng lêi h¸t, tiÕng ®µn diªnt ¶ cuéchµnh tr×nh cña m×nh. Cuéc hµnh tr×nh ph¶i v­ît qua nhiÒu cöa ¶i khã kh¨n nh­: cöa thæ c«ng, cöa thµnh hoµng, cöa t¸o qu©n, cöa tæ tiªn, cöa ph¸p s­, cöa t­íng, ®­êng ve sÇu, cöa « khu«ng, « kh¾c, v­ît biÓn…Then ®em ®Õn cho con ng­êi niÒm tin. Nã ®¸p øng nhu cÇu tinh thÇn cña con ng­êi cho dï ®ã lµ niÒm tin h·o huyÒn, phi lý, song nã vÉn cøu c¸nh cho cuéc sèng vµ lµ h¹t nh©n cña mäi quan hÖ víi sù tån t¹i c©n b»ng vµ æn ®Þnh cña x· héi, céng ®ång, c¸ nh©n. Then cßn lµ thÇy thuèc ch÷a bÖnh, ng­êi nghÖ sÜ d©n gian cña b¶n lµng. Then ®em ®Õn liÒu thuèc tinh thÇn, thùc hiÖn hµnh ®éng tÝn ng­ìng cô thÓ gi¶i to¶ t©m lý ng­êi bÖnh. Víi t­ c¸ch ng­êi nghÖ sÜ, Then ®­îc nhiÒu ng­êi mÕn mé, lµ ng­êi giái th¬ v¨n, biÕt ®µn, h¸t, biÕt móa c¸c ®iÖu móa, ®iÖu d©n vò cña d©n téc. Buæi lÔ Then kh«ng khÝ linh thiªng, huyÔn hoÆc cuèn hót ng­êi nghe, ng­êi xem b»ng nghÖ thuËt cña m×nh. Ng­êi lµm Then lµ mét nh¹c sÜ, mét nh¹c c«ng, võa ®¸nh ®µn, võa h¸t, ®«i khi kiªm xãc nh¹c, vò c«ng biÓu diÔn tr­íc ®¸m ®«ng. 2. Nguån gçc cña Then Qua c¸c giai tho¹i ë Cao B»ng cã thÓ biÕt Then cã tõ rÊt l©u, vµo kho¶ng thÕ kû XVI-XVII khi M¹c KÝnh Cung lªn chiÕm cø ®Êt Cao B»ng ®¸nh l¹i nhµ Lª (1598-1625). Cã nhiÒu giai tho¹i vÒ Then kh¸c nhau nh­ng thèng nhÊt trªn 5 tØnh cña ViÖtB¾c th× Then cã nguån gèc ë Cao B»ng. Lêi ca cã nhiÒu chi tiÕt nhÊt qu¸n, phæ biÕn trong Then lµ ®i sø (p©y sö) kh¶m h¶i (v­ît biÓn), b¾t phu phen…Nh÷ng ®o¹n “lËp cÇu hµo quang” nãi vÒ viÖc ®óc ®ång, ®óc gang rÌn s¾t ®Ó b¾c cÇu, “thÊu quang thÊu n¹n” kÓ vÒ viÖc qu©n Then dïng sóng èng s¨n h­¬u nai. NhiÒu chç nãi qu©n Then ®­îc tæ chøc thµnh ®éi, cã c©u nãi viÖc ®èt ho¶ tiÔn th¨ng thiªn dïng lµm ph¸o lÖnh/ §o¹n miªu t¶ chî Tam Quang mua b¸n nhén nhÞp ®«ng vui…Cho thÊy Then xuÊt hiÖn trong x· héi cã t«n ti trËt tù, cã ph©n chia ®¼ng cÊp râ rÕt, ph©n c«ng lao ®éng, nghÒ thñ c«ng ph¸t triÓn. II. C¸c h×nh thøc sinh ho¹t Then Then cã nhiÒu h×nh thøc sinh ho¹t phong phó vµ tuú vµo phong tôc tËp qu¸n cña tõng vïng mµ cã møc ®é kh¸c nhau. Cã nh÷ng lo¹i Then phæ biÕn sau: 1. Then cÇu mong LÔ cÇu an: Ng­êi Tµy - Nïng th­êng tæ chøc lÔ nµy vµo th¸ng giªng hµng n¨m. Ng­êi ta ®ãn «ng bµ Then vÒ nhµ lÔ ®Ó cÇu an b×nh. LÔ cÇu an cßn lµ ngµy héi tô xãm lµng, vui xu©n. §©y lµ lo¹i Then vui, h¸t vÒ t×nh ca, sö ca. Th­êng th× ng­êi ta mêi c¸c «ng bµ Then cã giäng h¸t hay, biÕt nhiÒu lµn ®iÖu ®µn giái vÒ lµm lÔ trong ngµy nµy ®Ó mäi ng­êi cïng th­ëng thøc. LÔ gi¶i h¹n: LÔ nµy ®­îc tæ chøc vµo bÊt kú ngµy nµo dÞp nµo trong n¨m. Bëi cø khi thÊy cã ®iÒu kh«ng lµnh, ng­êi ta th­êng mêi Then vÒ cóng ®Ó cÇu mong sù may m¾n, an b×nh, tai qua n¹n khái/ LÔ cÇu bjoãc, cÇu va hay cßn gäi lµ cÇu tù. Ng­êi Tµy - Nïng vÝ con c¸i lµ b«ng hoa. Do vËy, nh÷ng ®«i vî chång míi c­íi hay kh«ng cã con ®Òu mêi Then vÒ lµm lÔ c©u bjoãc, cÇu va…Hä hy väng Then hoÆc mo hoÆc sliªn sÏ h¸t cÇu xin víi Hoa V­¬ngTh¸nh MÉu vèn lµ n÷ thÇn trong coi vÒ t×nh yªu, h¹nh phóc, con c¸i cña thiªn h¹. Ng­êi Tµy-Nïng cho r»ng bµ lµ bµ mô cña nh÷ng ®øa trÎ, do vËy bµ cã quyÒn ban ph¸t hoa vµng hoa b¹c cho ai lµ tuú. MÆt kh¸c, bµ cßn cã thÓ ban ph¸u søc khoÎ cho bän trÎ… LÔ c©u mïa, cÇu ®¶o, diÖt trïng. §©y lµ lÔ mang tÝnh chÊt céng ®ång lµng b¶n. Th­êng ®­îc tæ chøc vµo ngµy ®Çu xu©n t¹i n¬i thê thæ c«ng, miÕu thÇn hoÆc trªn thöa ruéng cña lµng. Ng­êi ta mêi «ng Then, bµ Then cã n¬i mêi thÇy mo thÇy t¹o vÒ lµm lÔ víi môc ®Ých cÇu mïa. LÔ nµy ngoµi nh÷ng ®o¹n h¸t mang tÝnh nghi lÔ, «ng bµ Then cßn h¸t vÒ nh÷ng ®o¹n n¨m th¸ng, lÞch, kinh nghiÖm lµm ¨n cña tõng th¸ng trong n¨m. Ngµy nµy cßn lµ ngµy tô héi lµng b¶n vui xu©n, chóc mõng n¨m míi vui vÎ sau mét n¨m lµm viÖc mÖt nhäc. 2. Lo¹i Then ch÷a bÖnh Tr­íc ®©y, d©n téc Tµy - Nïng còng nh­ c¸c d©n téc kh¸c ®Òu cho r»ng ng­êi èm, chÕt do nhiÒu nguyªn nh©n. NhiÒu ng­êi èm do kh«ng hiÓu nguyªn nh©n sinh bÖnh nªn hä cho r»ng do thÇn linh ma quû lµm h¹i. Cã thÓ hån bÞ xóc ph¹m bá ®i hay do sî h·i qu¸ còng hèt ho¶ng bá ®i. Khi ®ã, nÕu muèn biÕt ng­êi èm bÞ sao, ng­êi ta ph¶i nhê ®Õn Then gi¶i quyÕt cã kh¶ n¨ng th­¬ng l­îng víi thÇn linh dïng søc m¹nh trÊn ¸p quû thÇn cã kh¶ n¨ng sai khiÕn ©m binh ®i t×m hån vÒ nhËp vµo x¸c. Then ch÷a bÖnh b»ng søc truyÒn c¶m ©m nh¹c, th¬ ca, phÇn nµo lµm träng chøc n¨ng an ñi, dç dµnh nçi ®au cña ng­êi bÖnh, lµm cho mäi ng­êi thÊy t©m hån thanh th¶n h¬n sau buæi lµm Then. §©y lµ ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh b»ng tinh thÇn cña ng­êi Tµy - Nïng x­a. 3. Lo¹i Then tèng tiÔn. Nh÷ng gia ®×nh cã ng­êi chÕt hoÆc ®øa trÎ xÊu sè, sau khi ch«n cÊt xong, chän ®­îc ngµy lµnh, ng­êi Tµy - Nïng th­êng ®ãn Then vÒ lµm lÔ tiÔn hån ng­êi chÕt ®i khái nhµ ®Ó kh«ng quÊy rèi nh÷ng ng­êi cßn ®ang sèng. 4. Lo¹i Then vui mõng, chóc tông, ca ngîi. Th­ßng nh÷ng nhµ giµu x­a kia khi cã viÖc mõng th­êng hµy mêi Then ®Õn ®µn, h¸t vui, chóc tông ca ngîi. Nh÷ng cuéc lµm Then nµy ph¶i theo tr×nh tù nh­ c¸c ®¸m cóng lÔ. Lêi ca phÇn lín øng t¸c cho phï hîp víi yªu cÇu cña hoµn c¶nh. Tuy nhiªn, còng cã mét sè bµi mÉu, ®èi t­îng giao tiÕp chñ yÕu lµ ng­êi chøc kh«ng ph¶i lµ thÇn linh. 5. Lo¹i Then trung lÔ, ®¹i lÔ cÊp s¾c (lÈu Then, lÈu vöt…) Nh÷ng ng­êi lµm Then th­êng 3-5 n¨m ph¶i lµm lÔ cÊp s¾c mét lÇn gäi lµ ®¹i lÔ. Nh­ng còng cã Then v× hoµn c¶nh kinh tÕ khã kh¨n, kh«ng cã kh¶ n¨ng lµm lÔ ®óng kú h¹n th× ph¶i lµm lÔ trung ®Ó khÊt. Ng­êi Tµy –Nïng gäi lµ trung lÔ lµ HÊt lÈu khao m¹, chØ mêi mét ng­êi Then ®Õn lµm gióp vµ chØ cÇn chót h­¬ng hoa qu¶ thÕt ®·i binh m· vµ tæ s­ ®ång thêi xin khÊt víi ngäc hoµng ®Õn kú sau sÏ lµm ®¹i lÔ. §¹i lÔ cña nhµ Then lµ lÔ ®em lÔ vËt gåm h­¬ng, hoa, trµ r­îu vµng b¹c ch©u b¸u g¹o thÞt b¸nh tr¸i tiÕn d©ng lªn Ngäc hoµng th­îng ®Õ ®Ó thØnh cÇu nhµ vua ban cÊp cho Then. Mçi lÇn lÈu Then lµ mét lÇn Then lªn chøc. Then nµo lo lµm lÈu Then nhiÒu lÇn th× chøc t­íc cµng cao tang thªn uy tÝn víi quÇn chóng cã quyÒn h¹n oai phong gi¶i quyÕt nhiÒu viÖc cøu nh©n ®é thÕ. Trong Then cã chøc t­íc quyÒn h¹n ®­îc ph©n chia theo tõng cÊp ®ékh¸c nhau vµ râ rµng. LÈu Then lµ mét lÔ quan träng. Chøc t­íc Then ®­îc ®¸nh dÊu b»ng tua trªn mò cña c¸c «ng bµ Then. Sè tua cao nhÊt cã thÓ lªn tíi 15. Khi kh«ng cßn lµm Then n÷a mét sè n¬i lµm lÈu Then nh­ng víi môc ®Ých t¹ ¬n. 6. Then - lo¹i h×nh ©m nh¹c Then lµ mét lo¹i h×nh diÔn x­íng d©n gian ®­îc tæ chøc chñ yÕu trong nhµ, th­êng lµ vµo ®ªn khuya thanh v¾ng. Do ®ã, ©m nh¹c trong Then lµ lo¹i nh¹c ªm dÞu, Êm cóng, nhÑ nhµng vµ t©m t×nh. Ph¹m vi s©n khÊu cña nã lµ mét chiÕc chiÕu gåm mét ng­êi ®µn h¸t vµ ng­êi xãc nh¹c võa ®ñ cho ngõ¬i nghe vµ xem trong khu«n khæ mét gia ®×nh (ngo¹i trõ c¸c cuéc ®¹i lÔ Then vµ Then ngoµi trêi). ¢m nh¹c trong Then ®­îc diÔn t¶ biÓu hiÖn néi dung v¨n häc cã cèt truyÖn dµi ng¾n kh¸c nhau. V× thÕ, cÊu tróc ©m nh¹c kh¸c víi c¸c lo¹i d©n ca ta th­êng gÆp. D©n ca th­êng lµ khóc h¸t trän vÑn ®­îc nh¾c ®i nh¾c l¹i nhiÒu lÇn víi lêi ca kh¸c nhau. Nh­ng h¸t Then lêi ca nhiÒu khi ®­îc nh¾c ®i nh¾c l¹i trªn mét lµn ®iÖu nh­ng kh«ng cã kÕt thóc trän vÑn mµ liªn tôc cho ®Õn hÕt bµi b¶n néi dung cña mét buæi Then. Còng do quy ®Þnh néi dung chÆt chÏ cña v¨n häc nªn ©m nh¹c trong Then kh¸ phong phó vÒ giai ®iÖu vµ chÆt chÏ vÒ tiÕt tÊu nhÞp ®iÖu bëi nã lu«n ®­îc ®i ®«i víi nhÞp ®iÖu cña tiÕng ®µn vµ bé xãc nh¹c. Nh¹c ®iÖu trong Then ë tõng ®Þa ph­¬ng cã sù tiÕp thu c¸c lµn ®iÖu d©n ca nh­ng l­în, phong sl­, h¸t ru…cã nh÷ng ®¹o trong Then ®­îc dïng nguyªn mét lo¹i l­în nh­ l­în cäi ë Then Tuyen Quang, l­în Then hoÆc l­în nµng hai ë Then Cao B»ng…Tuy nhiªn, Then ë mçi ®Þa ph­¬ng, mçi tØnh kh¸c nhau ®Òu cã nh÷ng mµu s¾c ©m nh¹c kh¸c nhau. §Æc ®iÓm nµy t¹o cho ©m nh¹c trong Then cã sù giµu cã vÒ m»u s¾c khóc thøc vµ tiÕt tÊu ©m nh¹c. ¢m nh¹c trong Then cã sù giao l­u víi lo¹i ©m nh¹c kh¸c nh­ chÊt giai ®iÖu vµ phong c¸ch diÔn x­íng cña thÇy mo, trong mét sè ch­¬ng ®o¹n nh­ng cã phÇn tiÕp thu vµ c¶i biÕn phï hîp tõng néi dung v¨n häc còng nh­ tÝnh chÊt cña Then nhÑ nhµng, Êm cóng vµ sinh ®éng h¬n. Then ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong d©n gian nh­ng th­êng ph¸t triÓn theo kiÓu nèi nghÒ nèi nghiÖp, theo kiÓu cha truyÒn con nèi, hoÆc cã sè mÖnh ph¶i theo Then th× còng ph¶i theo häc thÇy thµnh th¹o mét thêi gian dµi míi ®øng ra lµm Then ®éc lËp. C¸ch thøc nµy ®· biÕn Then trë thµnh mét lo¹i h×nh ©m nh¹c d©n gian mang tr×nh ®é cao, chuyªn nghiÖp cã tay nghÒ ®¹t tíi tr×nh ®é cao vÒ nghÖ thuËt. Trong lÔ lµm Then th­êng cã móa vµ móa Then n»m trong nghi thøc t«n gi¸o. Tuy nhiªn, móa Then bao giê còng ph¶i kÌm theo ®¹o cô. Vµ ©m nh¹c trong móa Then ®¬n gi¶n, th­êng dïng ®µn tÝnh vµ chïm xãc nh¹c ®Ó ®Öm song tiÕt tÊu ©m nh¹c móa phong phó mét sè n¬i cã h¸t. C¸c h×nh thøc ©m nh¹c trong Then. Bªn c¹nh ý nghÜa t«n gi¸o tÝn ng­ìng, Then cßn ®­îc xem xÐt nh­ mét yÕu tè lµ mét lo¹i diÔn x­íng do chØ cã mét ng­êi h¸t víi c©y tÝnh Then vµ chïm xãc nh¹c. ë trong nh÷ng cuéc ®¹i lÔ Then cã nhiÒu ng­êi cïng ®µn, h¸t, móa. Nh­ vËy, ©m nh¹c trong Then cã c¶ nh¹c h¸t, nh¹c ®Öm, nh¹c kh«ng lêi, nh¹c móa. C¸c nh¹c cô trong Then Nh¹c cô trong Then chñ yÕu lµ ®µn tÝnh vµ ®µn xãc, nh­ng chu«ng còng cã lóc ®­îc sö dông tuy nhiªn rÊt Ýt. Tuy chØ cã hai nh¹c cô chÝnh nh­ng c¸c cuéc Then cã thÓ ®¶m nhiÖm ®­îc phÇn nh¹c ®Öm cho h¸t, cho móa vµ c¶ nh÷ng bµi nh¹c kh«ng lêi, nh¹c l­u kh«ng. Hai nh¹c cô cÇn thiÕt cho móa trong Then. Mét sè ®o¹n mang néi dung cÇu cóng, bÈm b¸o hay tr×nh diÖn Then cßn sö dông c¶ chu«ng nh­ mét sù b¸o hiÖu víi tÝnh chÊt nghiªm trnag kÝnh cÈn. Qua kh¶o s¸t nh¹c cô trong Then ë nhiÒu ®Þa ph­¬ng, thÊy chñ yÕu vµ phæ biÕn nh÷ng lo¹i nh¹c cô sau: - TÝnh Then. TÝnh dïng trong Then ng­êi Tµy - Nïng quen gäi lµ “¨n tÝnh”, trong ®ã “¨n”, “tÝnh” cã nghÜa lµ ®µn. NhiÒu n¬i chØ gäi lµ tÝnh cã nghÜa lµ c©y ®µn tÝnh dïng trong h¸t Then, lµm Then. TÝnh Then gièng tÝnh tÈu cña ng­êi Th¸i lµ nh¹c cô häc d©y chi gÈy. Lµ nh¹c cô hä d©y v× cã nguån rung lµ d©y rung, ph­¬ng ph¸p kÝch ©m lµ dïng ngãn trá ph¶i t¸c ®éng vµo d©y theo hai chiÒu nªn thuéc chi gÈy. TÝnh cã nhiÒu cì to nhá, tuú theo tõng vïng. Lo¹i to cã ©m thanh to, khoÎ phï hîp víi giäng trÇm Êm, lo¹i nhá cã ©m thanh cao, t­¬i s¸ng phï hîp víi giäng n÷ trÎ. Lo¹i cì trung b×nh cã thÓ phï hîp víi nlhiÒu lo¹i giäng. TÝnh Then lµ nh¹c cô d©n gian ®­îc dïng víi c¸c nguyªn lieuÑ s½n cã ë ®Þa ph­¬ng vµ ®­îc lµm b»ng ph­¬ng ph¸p thñ c«ng do vËy kh«ng cã mét kÝch th­íc cè ®Þnh. TÝnh Then phæ biÕn ë vïng Tµy - Nïng ë ViÖt B¾c, ®Æc biÖt lµ c¸c tØnh Cao B»ng, L¹ng S¬n, Hµ Giang, Tuyªn Quang, B¾c K¹n. - CÊu t¹o. TÝnh Then cã cÊu t¹o kh¸ ®¬n gi¶n. §µn ®­îc lµm b»ng gç nhÑ, mÞn thí, Ýt cong vªnh. ChiÒu dµi cÇn ®µn theo c¸ch tÝnh cña nghÖ nh©n lµ chÝn n¾m tay céng l¹i, sè ®o b»ng chÝn n¾m tay nµy t­¬ng ®­¬ng víi chiÒu dµi kho¶ng 75-90 cm. C©y ®µn nh½n, tr¬n kh«ng cã phÝm. PhÝa ®Çu cÇn ®µn l¾p trôc lªn d©y, tuú tõng ®Þa ph­¬ng dïng ®µn 2 d©y hoÆc 3 d©y mµ sè trôc cã kh¸c nhau. MÆt cÇn ®­îc l¾p th¼ng víi mÆt ®µn, phÝa ®Çu trªn trôc lªn d©y ng­êi ta ch¹m kh¾c nh÷ng hoa v¨n h×nh c¸c con vËt nh­ rång, long m·, con ph­îng, con c¸ hoÆc b»ng c¸c thø hoa nh­ hoa chuèi/ Cã ®Çu ®µn ®­îc ch¹m c«ng phu cã c¸c ch÷ nh­ Phóc thä ninh khang ë bèn mÆt. MÆt ®µn x­a ®­îc lµm b»ng c¸c lo¹i gç dai, xèp vµ chèng ®­îc Èm. NhiÒu n¬i cßn b­ng mÆt ®µn b»ng giÊy b¶n Ðp vµ dïng nhùa cña n©u nhùa cËy, nhùa hång ®Ó g¾n mÆt víi bÇu ®µn. MÆt ®µn ®­îc xÎ máng kho¶ng 2,5 ®Õn 3mm bµo nh½n tr¸nh kh«ng cã sÑo gç ®Ó ©m thanh lan ®Òu. BÇu ®µn ®­îc lµm b»ng qu¶ bÇu c¾t ®i 1/3 ®Ó giµ, ph¬i kh«. VÒ kÝch th­íc, c¸c nghÖ nh©n th­êng chän c¸ch tÝnh nh­ sau: 3 n¾m bÇu, 9 n¾m cÇn. KÝch th­íc t­¬ng øng ®­êng kÝnh kho¶ng 15-20, ckhiÒu cao bÇu ®µn kho¶ng 12-15cm. Tuy nhiªn, tïy tõng vïng vµ ý thÝch nghÖ nh©n mµ cßn cã nhiÒu kÝch th­íc c¸c biÖt kh¸c nhau. §Ó cã ®ùoc tiÕng ®µn vang vµ chuÈn, bÇu ®µn ph¶i cã ®é trßn vµ dµy ®Òu. Xung quanh bÇu ®µn gÇn s¸t phÝa mÆt ®µn ®­îc khoÐt nlhiÒu lç tho¸t ©m, th­êng khoÐt c¸c lç trßn nhá tuú theo tõng côm(kho¶ng tõ 6 côm) nh­ h×nh hoa, mçi côm kho¶ng 9 lç nhá.Mét sè vïng nh­ ë L¹ng S¬n cßn dïng bÇu ®µn b»ng ®ång nh­ng ©m thanh kh«ng hay, rÌ vµ kh«. Ngùa ®µn lµ mét miÕng gç nhá h×nh thang, chiÒu cao kho¶ng tõ 1-1,4 cm, chiÒu dµi kho¶ng 3-4cm. PhÝa d­íi ngùa lu«n ®­îc khoÐt h×nh trßn hoÆc h×nh ch÷ M t¹o cho ngùa lu«n ¸p s¸t xuèng mÆt ®µn, tr¸nh ®­îc tiÕng rÌ. §iÓm ®Æt ngùa lµ chÝnh gi÷a mÆt ®µn t¹o sù c©n ®èi, nªn t¹o sù chÊn rung tèt. Do vËy, cã thÓ thÊy tiÕng tÝnh cã ©m h­ëng vang, kh«ng bÞ tøc tiÕng vµ cã ©m s¾c Êm ¸p. D©y ®µn x­a ®­îc se b»ng t¬ t»m lÊy s¸p ong vuèt nh½n, kªu tr¬n kªu gän tiÕng mµ l©u háng. Ngµy nay, ng­êi ta th­êng dïng d©y ni lon, c­íc. TÝnh Then cã hai lo¹i, lo¹i 2 d©y vµ lo¹i 3 d©y. Vïng l¹ng s¬n phæ biÕn lµ lo¹i 3 d©y. Vïng Tuyªn Quang, Hµ Giang phæ biÕn lµ dïng ®µn 2 d©y vµ 3 d©y. TÝnh Then 2 d©y lªn d©y stheo quan hÖ qu·ng 4 hoÆc qu·ng 5 tuú theo hµng ©m cña giai ®iÖu bµi h¸t ho¹c nh¹c ®Öm. Cã vïng khi h¸t lµn ®iÖu tµng bèc ng­êi ta cßn lªn d©y theo qu·ng 4, cßn khi h¸t lµn ®iÖu tµng nÆm ng­êi ta th­êng lªn daya qu·ng 5. TÝnh Then 3 d©y lµ lo¹i thªm mét d©y trÇm nhÊt. D©y nµy thÊp h¬n d©y thø hai mét qu·ng 8. V× ®µn kh«ng cã phÝm vµ dµi ngùa ®µn l¹i thÊp nªn lªn d©y kh«ng qu¸ c¨ng, do ®ã trªn thùc tÕ tiÕng ®µn chØ vang, cã ©m thanh ®Ñp ë ba thÕ tay ®Çu tiªn. ë c¸c thÕ cao tay khi bÊm daya bÞ dÝnh vµo mÆt cÇn tiÕng bÞ s¹n vµ ©m thanh kh«ng chuÈn. NghÖ thuËt biÓu hiÖn vµ kh¶ n¨ng diÔn tÊu cña tÝnh Then. NghÖ nh©n khi ®¸nh ph¶i ®Æt bÇu ®µn trªn ®ïi ph¶i, dïng ngãn tay c¸i cña tay tr¸i ®ì l­ng cÇn ®µn, c¸c ngãn cßn l¹i dïng ®Ó bÊm d©y. Tay ph¶i, ngãn c¸i vµ ngãn 3,4,5 cÇm ë chç tiÕp gi¸p gi÷a bÇu ®µn vµ cÇn ®µn, dïng ngãn trá tay ph¶i ®Ó gÈy ®µn theo hai chieuÌ. Khi gÈy lªn ©m ph¸t ra bëi phÇn thÞt cña ®Çu ngãn tay t¹o ra ©m s¾c dÞu dµng mÒm m¹i, cßn khi gÈy xuèng cã phÇn ¶nh h­ëng cña mãng tay nªn ©m s¾c cøng, th« vµ cã phÇn h¬i ®anh. Khi tr×nh diÔn hai ©m ®ã ®­îc trén ®an xem vµo nhau t¹o cho tÝnh Then cã mét ©m s¾c ®éc ®¸o ®Æc biÖt. TÝnh Then lµ lo¹i ®µn cã tÝnh n¨ng ®éng, linh ho¹t trong diÔn tÊu. Nã cã thÓ diÔn tÊu ®­îc bµi nh¹c ®µn, nh¹c ®Öm cho h¸t, ®Öm cho móa víi c¸c giai ®iÖu 2, 3 bÌ. Vµ tuú theo t×nh c¶m giai ®iÖu cña bµi h¸t móa, ®µn, c¸c nghÖ nh©n cßn tr×nh diÔn víi nhiÒu s¸ng t¹o phong phó kh¸c nhau nh­: ë nh÷ng ®o¹n nhén nhÞp hoÆc t­¬ng ®èi tù do, c¸c ngãn bÊm cña tay tr¸i cã thÓ dïng ngãn bÊm cña tay tr¸i ®Ó dïng bóng, vuèt. C¸c ngãn 3,4,5 tay ph¶i cã thÓ dïng ®Ëp vµ mÆt ®µn t¹o ra nh÷ng ©m tiÕt nh­ tiÕng trèng ®Öm, tiÕng gâ gi÷ nhÞp. TÝnh chÊt cña tÝnh Then næi bËt lµ tÝnh tr÷ t×nh, chÊt ph¸c, hån nhiªn, vui t­¬i vµ nh÷ng suy t­ trong cuéc sèng c¶u ng­êi Tµy - Nïng. Tuy kh«ng ph¶i lµ c©y ®µn hµo nho¸ng cã søc m¹nh næi bËt ë bÒ ngoµi nh­ng nã thùc sù lµ c©y ®µn phï hîp víi kü thuËt tinh tÕ nh­ tr­ît, vuèt, l¸y rÒn, vª…Nh÷ng ®­êng nÐt lÌo l­în mang tÝnh chÊt trang trÝ rÊt phï hîp vêi ng«n ng÷, ©m nh¹c trong Then cña ng­êi Tµy - Nïng. Chïm xãc nh¹c Chïm xãc nh¹c lµ nh¹c cô thuéc hä tù th©n vang, ph­¬ng ph¸p kÝch ©m lµ gâ chïm xãc nh¹c xuèng motä miÕng v¶i vu«ng, ®­îc ®Æt trªn sµn nhµ, mÆt ®Êt hoÆc cÇm chïm nh¹c rung, l¾c, ®Ëp vµo vai ng­êi khi móa. Chïm xãc nh¹c cã nh÷ng tªn gäi kh¸c nhau tuú theo tõng ®Þa ph­¬ng, cã n¬i gäi lµ miac I ((Cao B»ng), cã n¬i gäi lµ m¹, s¸u m¹…vµ tïy tõng ®Þa ph­¬ng mµ chïm xãc nh¹c cã kÝch cì kh¸c nhau. Chïm xãc nh¹c to hay nhá sÏ ¶nh h­ëng tíi ©m s¾c. Chïm nh¹c to th­êng cã ©m s¾c vang, Êm, cßn chïm nh¹c m¶nh vµ nhá th­êng cã ©m s¾c ®anh vµ chãi h¬n, chïm nhiÒu qua nh¹c sÏ cã ©m l­îng lín. - CÊu t¹o CÊu t¹o cña chïm xãc nh¹c ®¬n gi¶n th­êng gåm nhiÒu vßng trßn b»ng kim lo¹i b»ng ®ång hoÆc ®ång pha b¹c l«ng vµo nhau x©u thµnh tõng chuçi, xen vµo ®ã ghÐp thªm nh÷ng qu¶ nh¹c nhá råi ghÐp nhiÒu chuçi dµi nµy vµo víi nhau b»ng mét vßng trßn nhá to h¬n ®Ó cÇm hoÆc ngo¾c vµo ngãn ch©n c¸i khi sö dông. Chïm nh¹c mçi vïng cã nh÷ng h×nh d¸ng kh¸c nhau. NhiÒu vïng phÇn tiÕp gi¸p cßn cã trang trÝ mét miÕng ®ång h×nh trßn, ®óc ®Æc hoÆc d¸t máng chØ ®Ó hë ®ñ cho vßng trßn chui lªn. MiÕng ®ång nµy võa t¹o d¸ng ®Ñp cho chïm xãc nh¹c ®ång thêi ®Ó tay cÇm cã ®é tú ch¾c ch¾n khi xãc nh¹c. Chïm nh¹c vïng Hµ Giang, Tuyªn Quang ng¾n gän h¬n kh«ng cã nh÷ng vßng trßn ngo¾c vµo nhau kÕt thµnh h×nh dµi mµ gåm nhiÒu qu¶ nh¹c kÕt vµo nhau thµnh h×nh trßn ®Ó lät ®ùoc vµo lßng bµn tay ®Ó xãc khi móa vµ cã thÓ ngo¾c vµ ngãn ch©n c¸i khi «ng, bµ Then võa h¸t võa ®Öm ®µn. Chïm nh¹c x­a kia ®­îc lµm b»ng chÊt ®ång pha víi b¹c nªn t¹o ra ©m thanh trong trÎo ®Æc biÖt nhê vµo nh÷ng miÕng v¶i vu«ng cã thªu hoa v¨n lãt ë d­íi lµm cho nh÷ng vßng trßn cña chïm nh¹c khi giao thoa lªn xuèng kh«ng trùc tiÕp ch¹m vµo mÆt b»ng cña chÊt r¾n bít ®­îc t¹p ©m, t¹o ©m h­ëng hµi hoµ víi mµu ©m g¶y cña tÝnh Then. NghÖ thuËt biÓu diÔnvµ kh¶ n¨ng diÔn tÊu. NghÖ nh©n sö dông chïm nh¹c theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. Thø nhÊt lµ ngo¾c chïm nh¹c vµo ngãn tay trá, hoÆc ngãn thø ba, bµn tay ngöa tú khuûu tay lªn ®ïi råi gâ chïm nh¹c xuèng mét miÕng v¶i vu«ng thªu h×nh thæ cÈm ®­îc ®Æt trªn mÆt sµn hä¨c mÆt ®Êt n¬i gµn ng­êi lµm Then. Thø hai lµ ng­êi nghÖ nh©n Then võa h¸t võa ngo¾c chïm nh¹c xãc vµo ngãn ch©n c¸i ngåi theo t­ thÕ xÕp ch©n vßng trßn, dïng bµn ch©n d­a lªn ®­a xuèng gâ chïm nh¹c xuèng mÆt sµn, mÆt ®Êt theo nhÞp ®µn. Thø ba lµ khi móa, nghÖ nh©n cã thÓ cÇm chïm nh¹c võa móa võa l¾c, rung hoÆc ®Ëp vµo vai t¹o ra ©m thanh víi nhiÒu ©m s¾c kh¸c nhau. Chïm xãc nh¹c cã kh¶ n¨ng diÔn tÊu linh ho¹t, lµm chøc n¨ng ®Öm cïng tÝnh víi Then, ®Öm cho h¸t, ®ã lµ nh÷ng ®o¹n mµ Then vµ ®éi qu©n Then ®i ngùa, tiÕng chïm nh¹c vang lªn cho Then vµ ng­êi nghe mét c¶m gi¸c tiÕng nh¹c ph¸t ra tõ nh÷ng qu¶ nh¹c trªn cá con ngùa ®ang ch¹y n­íc kiÖu, gîi cho ng­êi nghe xung quanh mét h×nh ¶nh Then vµ ®éi qu©n Then lªn ®­êng rÊt oai nghiªm, khÝ thÕ trªn l­ng ngùa cã c¶ mét ®oµn ngùa ng­êi hé tèng, phôc dÞch. Còng cã ®o¹n Then dïng xãc nh¹c ®ªm riªng cho h¸t. Song còng cã tíi nh÷ng ®o¹ trong c¸c ®¹i lÔ Then cã tíi 4,5 bé xãc nh¹c hoµ mét lóc víi tÝnh vµ h¸t. Ngoµi chøc n¨ng ®Öm, chïm xãc nh¹c cßn lµ ®¹o cô g©y nhiÒu høng thó cho móa trong Then, ë nh÷ng ®o¹n nh­ chÌo lõa, kh¶m h¶i…chïm xãc nh¹c thùc sù g©y hiÖu qu¶ vÒ ©m l­îng, ©m s¾c, gi÷ v÷ng nhÞp cho móa. Trong ®o¹n nµy th­êng dïng nhiÒu chïm nh¹c ®Ó móa, ng­êi móa cÇm bé xãc nh¹c trªn tay võa móa võa xãc nh¹c, vµ Ýt nhÊt còng gåm tõ 4 ®Õn 6 hoÆc 8 chïm xãc nh¹c trë lªn, tïy thuéc vµo kh¶ n¨ng mêi cña chñ Then ®Ó hoµ víi nhau, kÕt hîp víi móa vµ h¸t, tiÕng hó t¹o kh«ng khÝ s«i næi, vui t­¬i hÊp dÉn, cã thÓ nãi lµ mét trong nh÷ng ch­¬ng ®o¹n hay nhÊt trong c¸c cuéc ®¹i lÔ Then. Chu«ng Chu«ng lµ nh¹c cô thuéc hä tù th©n vang. Ph­¬ng ph¸p kÝch ©m lµ gâ, kh¸c víi chu«ng nhiÒu d©n téc vµ nghi lÔ kh¸c lµ chu«ng ®­îc l¾c hoÆc rung. Chu«ng trong Then cã nhiÒu kÝch cì h×nh d¸ng vµ sö dông kh¸c nhau tuú theo tõng vïng. Chu«ng cÊu t¹o ®¬n gi¶n, th­êng ®­îc ®óc b»ng ®ång, trong bông rçng. Kh¸c víi chu«ng cña mét sè d©n téc, chu«ng trong Then kh«ng treo mét con l¾c trong bông mµ th­êng dïng mét thanh nhá b»ng ®ång ®Ó gâ vµo th©n chu«ng. Th«ng th­êng chu«ng cã ®­êng kÝnh tõ 4-6cm, cao kho¶ng 8-10cm. Trªn thùc tÕ, chu«ng vïng Hµ Giang th­êng to h¬n vïng L¹ng s¬n, Cao b»ng, phÝa trªn ®Çu chu«ng cã mÊu ®Ó tra c¸n b»ng d©y hoÆc b»ng gç. - NghÖ thuËt biÓu diÔn vµ kh¶ n¨ng diÔn tÊu. Th«ng th­êng chu«ng ®­îc sö dông theo c¸ch rung hoÆc l¾c song trong Then, c¸c nghÖ nh©n phÇn lín mét tay cÇm chu«ng, mét tay cÇm thanh nhá b»ng kim lo¹i gâ vµo th©n chu«ng theo tõng håi mét. KÓ c¶ khi móa, c¸c nghÖ nh©n võa móa, võa cÇm chu«ng gâ theo nhÞp cña chïm xãc nh¹c vµ nhÞp ®iÖu cña móa. Chu«ng trong Then ®­îc sö dông rÊt Ýt, song l¹i lµ nh¹c cô quang träng kh«ng thÓ thiÕt trong nghi lÔ Then. Nã th­êng ®­îc c¸c «ng bµ Then sö dông ngay tõ ®Çu cuéc them, hoÆc ®Çu cña mét ch­¬ng ®o¹n mang tÝnh nghi lÔ, cÇu cóng tr­íc bµn thê gâ chu«ng ®Ó b¸o hiÖu, th«ng b¸o mét nghi lÔ nµo ®ã quan träng víi sù trang nghiªm, kÝnh cÈn. ë c¸c cuéc ®¹i lÔ Then vïng Hµ Giang, trong móa thÊy sö dông chu«ng gâ theo nhÞp xãc nh¹c võa nh­ mét ®¹o cô võa t¨ng sù phong phó vÒ ©m nhÆc võa t¨ng c­êng tiÕt tÊu cho móa. TiÓu kÕt Then lµ mét sinh ho¹t tÝn ng­ìng, v¨n ho¸ cña ng­êi Tµy - Nïng, lµ lo¹i d©n ca nghi lÔ phong tôc, Then ®Õn víi nh©n d©n nh»m tho¶ m·n nhu cÇu sinh ho¹t v¨n ho¸ t©m linh còng nh­ gîi nguån c¶m høng nghÖ thaôat b»ng nh÷mg c©u chuyÖn thÇn tho¹i, truyÒn thuyÕt d©n gian, Then lµ sù kÕt tô nhiÒu dßng c¶m xóc cña con ng­êi. MÆt kh¸c, Then mang tÝnh diÔn x­íng tæng hîp nhiÒu lo¹i h×nh nghÖ thuËt trong ®ã cã th¬, ca, h¸t, móa, héi ho¹ vµ ©m nh¹c. Do vËy, khi Then ra ®êi ®· gÇn gòi vµ ®­îc nhiÒu thÕ hÖ ng­êi Tµy - Nïng ng­ìng mé, yªu thÝch vµ tån t¹i kh«ng nh÷ng chØ x­a kia mµ cßn hiÖn lªn trong ®êi sèng cña ng­êi Tµy - Nïng h«m nay. §iÒu ®ã chøng tá Then lµ mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt d©n gian ®· cã søc sèng bÒn bØ bªn trong vµ sù biÕn ®æi thÝch nghi ®Ó tån t¹i. Néi dung lêi ca lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng vµ thu hót nhiÒu ng­êi h©m mé Then. Còng nh­ d©n ca nghi lÔ cña nhiÒu d©n téc kh¸c, diÔn biÕn néi dung trong c¸c nghi lÔ trong Then th­êng theo chiÒu h­íng tõ nh÷ng bµi ca diÔn x­íng nghiªm trang, t«n tông ®Õn nh÷ng bµi ca nghi lÔ sinh ho¹t. Do ®ã, néi dung h­ ¶o, m¬ hån ®­îc gi¶m dÇn vµ néi dung hiÖn thùc cµng vÒ sau cµng râ. Néi dung mét cuéc Then tr­íc hÕt ph¶n ¸nh t­ t­ëng t×nh c¶m, nguyÖn väng ­íc m¬ cña ng­êi Tµy-Nïng, mét phÇn kh¸ dµi vÒ sau lµ nh÷ng c©u chuyÖn kÓ, nh÷ng lêi tù sù th«ng qua Then mµ ph¶n ¸nh x· héi thùc cña cong ng­êi Tµy - Nïng x­a. Néi dung trong mét cuéc Then kh«ng chØ lµ mét cuéc hµnh tr×nh lªn trêi ®Ó thØnh cÇu xin ngäc hoµng mét viÖc cña gia chñ mµ cßn cã nhiÒu ch­¬ng ®o¹n miªu t¶ vÒ cuéc sèng trÇn thÕ vµ nh÷ng cuéc giao tranh gi÷a con ng­êi vêi con ng­êi vµ gi÷a con ng­êi víi thiªn nhiªn. NhiÒu ch­¬ng ®o¹n th«ng qua lêi h¸t trong Then, trong nh÷ng sù viÖc, bÊt c«ng trong x· héi thùc cña ng­êi d©n Tµy-Nïng. Mét mÆt hä cã kh¶ n¨ng lao ®éng s¸ng t¹o ®Ó x©y dùng cuéc sèng ë trÇn thª snh÷ng kÐt qu¶ hä vÉn cùc khæ. Mæt kh¸c ¶o ¶nh câi trêi tuy kh«ng ®­a l¹i cho hä c¬m ¨n n­íc uèng cô thÓ nh­ng dÉu sao còng lµ t¹o ra mét c¸i bãng ®Ó an ñi, hy väng vµ xoa dÞu nh÷ng nçi khæ hiÖn t¹i. Ngoµi néi dung nh÷ng c©u chuyÖn kÓ vÒ sù tÝch, nh÷ng c©u chuyÖn gÇn nh­ huyÒn tho¹i h­ h­ thùc thùc xen lÉn cuéc sèng trªn thiªn giíi kh¸ hÊp dÉn trong Then phÇn nµo phï hîp víi t©m tr¹ng t×nh c¶m cña ng­êi d©n lao ®éng vïng nói. Cã lÏ v× thÕ mµ Then ®· chiÕm ®­îc c¶m t×nh vµ ®­îc nhiÒu ng­êi mÕn mé. NghÖ thuËt ©m nh¹c trong Then tr­íc hÕt ta thÊy ®©y lµ mét nÒn ©m nh¹c cã tr×nh ®é ph¸t triÓn kh¸ cao. Nã thÓ hiÖn râ ë sù c©n b»ng vµ ®ång bé gi÷a nh¹c h¸t, nh¹c ®µn trong Then. ¢m nh¹c trong Then cã tÝnh thèng nhÊt cao vµ phong phó c¸c s¾c th¸i ®Þa ph­¬ng. ¢m nh¹c trong Then mçi ®Þa ph­ong kh¸c nhau ®Òu mang b¶n s¾c d©n téc ®Ëm ®µ, mét b¶n s¾c thèng nhÊt trong ®a d¹ng. NghÖ thuËt ©m nh¹c trong Then lµ mèi liªn hÖ kh«ng t¸ch rêi, néi dung th¬ ca ®Çy søc diÔn t¶ trong Then cïng c¸c lµn ®iÖu ©m nh¹c ®Çy chÊt tr÷ t×nh nhÑ nhµng kÌm theo nghÖ thuËt móa, c¸c trß diÔn vµ nh÷ng trang trÝ mü thuËt ®· lµm cho Then gÇn gòi, hÊp dÉn bÒn l©u trong quÇn chóng nh©n d©n ng­êi Tµy - Nïng. NghÖ nh©n Then dï yªu thÝch Then mµ theo nghÒ hay do cã c¨n ®Òu ph¶i häc c¸c thÇy mét c¸ch nghiªm tóc theo lèi truyÒn khÈu, truyÒn ngãn tíi møc ®iªu luyÖn trong vµi n¨m míi cã thÓ tù hµnh nghÒ. Møc ®iªu luyÖn ë ®©y còng cã nghÜa lµ c¸c nghÖ nh©n Then ®· ®¹t ®­îc tr×nh ®é cao vÒ nghÖ thuËt v¨n th¬, ca h¸t, ®µn, móa vµ c¸c trß diÔn d©n gian tíi møc chuyªn nghiÖp. Ngoµi nh÷ng bµi häc truyÒn khÈu, c¸c nghÖ nh©n Then cßn ph¶i cã ý thøc rÌn luyÖn nghÒ cho m×nh cã mét tr×nh ®é ®µn, h¸t ngµy mét ®iªu luyÖn. Trong qu¸ tr×nh t×m diÔn x­íng, nhiÒu nghÖ nh©n ®· tù t×m tßi, s¸ng t¹o ®Ó cã thªm lµn ®iÖu ©m nh¹c hay, nh÷ng ngãn ®µn ®éc ®¸o vµ phong c¸ch tr×nh diÔn hÊp dÉn. H¸t Then ®­îc h×nh thµnh trong t©m thøc d©n gian ®­îc c¸c nghÖ nh©n lu«n s¸ng t¹o, bæ sung v× thÕ mµ Then ë mçi ®Þa ph­¬ng mçi vïng ®Òu cã s¾c m»u ®éc ®¸o kh¸c nhau. §Æc ®iÓm nµy t¹o ra cho ©m nh¹c trong Then giµu cã t­¬ng ®èi vÒ mÆt mµu s¾c, giai ®iÖu, khóc thøc vµ tiÕt tÊu. ¢m nh¹c trong Then ë mçi vïng vã ¶nh h­ëng chÊt liÖu thi ca cña vïng ®ã. ¢m nh¹c trong Then cßn cã sù giao l­u víi mét sè thÓ lo¹i ©m nh¹c gÇn gòi nh­ si l­în…song khi vµo Then ®Òu ®­îc c¸c nghÖ nh©n biÕn ho¸, ph¸t triÓn trë thµnh chÊt Then, nhÑ nhµng t×nh c¶m sinh ®éng h¬n. NhiÒu yÕu tè ©m nh¹c trªn ®· gãp phÇn cho Then ®¹t tíi tr×nh ®é nghÖ thuËt ®Ønh cao, hÊp dÉn vµ quan träng trong ®êi sèng. Ngµy nay, trong ®êi sèng ng­êi ViÖt Nam hiÖn ®¹i, khi c¸c gi¸ trÞ ©m nh¹c cæ truyÒn ®ang bÞ mai mét, c¸c gi¸ trÞ ngo¹i lai ®ang lÊn ¸t, ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ cæ tuyÒn d©n téc th× Then qua bao biÕn thiªn cña lÞch sö vÉn hiÖn diÖn trong ®êi sèng cña ng­êi Tµy - Nïng. Then vÉn tån t¹i trong ®êi sèng ng­êi…nh­ nã vÉn tån t¹i tõ xa x­a ®Õn giê. Tuy nhiªn, do x· héi thay ®æi, Then còng cã nh÷ng thay ®æi ®Ó thÝch nghi. nh÷ng h×nh thøc Then thuéc d¹ng bãi to¸n, ch÷a bÖnh m¬ hå dÜ nhiªn kh«ng cßn phæ biÕn nh­ x­a. Nh÷ng h×nh thøc cÇu an, gi¶i h¹n, vµo nh÷ng ngµy mïa nhµn rçi, nh÷ng ngú ®µu xu©n, mõng nµh míi nhÊt lµ nh÷ng cuéc ®¹i lÔ Then (ngµy héi cña nhµ Then) lµ nh÷ng cuéc Then ®Õn nay vÉn cßn nguyªn søc thu hót. H¸t Then h×nh thµnh vµ l­u truyÒn trong d©n gian, sù truyÒn nghÒ kh«ng ®­îc quy ®Þnh chÆt chÏ theo tõng ch­¬ng ®o¹n cña ghi chÐp s¸ch vë mµ phÇn lín theo truyÒn miÖng, truyÒn ngãn. Do ®Æc ®iÓm ®ã mµ mçi nghÖ nh©n ®­îc truyÒn nghÖ sÏ tiÕp nhËn c¸i cò vµ cã nh÷ng s¸ng t¹o míi ®a d¹ng kh¸c nhau. V× thÕ mµ Then ®Õn nay cã nhiÒu líp nh­ líp rÊt cæ, líp cæ võa, líp kinh cña cËn ®¹i vµ hiÖn ®¹i. Nh÷ng nghÖ nh©n chÝn ngµy nay thuéc líp Then kim cña cËn ®ao… Then tån t¹i trong ®êi sèng t©m linh cña ng­êi Tµy - Nïng kh«ng chØ trong ®êi sèng t©m linh mµ cßn tån t¹i nh­ mét hiÖn t­îng v¨n ho¸ cæ truyÒn víi nÒn v¨n ho¸ míi th«ng qua nh÷ng tiÕt môc ®µn, h¸t, vµ móa trªn sÇn khÊu. III. KÕT LUËN Trong ®êi sèng, kh«ng chØ ng­êi Then míi biÕt sö dông tÝnh Then, h¸t Then mµ c¶ ng­êi d©n b×nh th­êng còng vËy, ®¹t tr×nh ®é gÇn t­¬ng ®­¬ng Then chuyªn nghiÖp. Then ®­îc ®µn, h¸t trong sinh ho¹t hµng ngµy kh«ng n»m trong nghi lÔ, ®­a lªn s©n khÊu b»ng nhiÒu h×nh thøc. Tõ lµn ®iÖu nguyªn gèc phong phó cña nhiÒu vïng, Then ®­îc ®Æt lêi míi phï hîp víi néi dung míi cña thêi ®¹i, do c¸c nghÖ sÜ kh«ng chuyªn tr×nh diÔn t¹i c¸c s©n khÊu ®Þa ph­¬ng. Thêi gian gÇn ®©y, nhiÒu nghÖ thuËt ph¸t triÓn tõ chÊt liÖu Then. Then ®­îc ®­a lªn s©n khÊu lín víi nh÷ng néi dung cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt nh­ng gÇn gòi víi nh©n d©n. Then lµ mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt ®­îc qu©n chóng gi÷ g×n vµ ph¸t huy, vËn dông trong ®êi sèng tinh thÇn. Cã thÓ thÊy r»ng, d©n téc Tµy - Nïng yªu Then lµ yªu mét lo¹i h×nh diÔn x­íng tæn hîp ®éc ®¸o. Lo¹i h×nh nµy ®· ®i s©u vµo lßng ng­êi, c¶m ho¸ con ng­êi b»ng néi dung vµ søc truyÒn c¶m cña giäng h¸t, sù rung ®éng cña c©y ®µn còng nh­ ®­ßng nÐt, ®éng t¸c ®Ñp mang phong c¸ch nghÖ thuËt móa vµ trang trÝ mü thuËt, t¹o nªn sù hµi hoµ ©m thµnh vµ mµu s¾c. Nã võa mang tÝnh chÊt nghiªm trang cña nghi lÔ võa mang tÝnh nhiÒu vÎ cña ®êi sèng v¨n ho¸ d©n téc. MôC LôC