Bài 3: Tổng quan môi trường miền núi Việt nam trong mười năm qua thực trạng và những vấn đề đặt ra

ªn vµ m«i tr−êng miÒn nói ViÖt Nam II.1. Sù gi¶m sót ®é che phñ vµ chÊt l−îng rõng lµ mét vÊn ®Ò quan träng Rõng lµ nguån tµi nguyªn sinh vËt, nguån tµi nguyªn cã kh¶ n¨ng t¸i t¹o quý gi¸ nhÊt cña ®Êt n−íc ta. Rõng kh«ng nh÷ng lµ c¬ së cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi mµ cßn gi÷ chøc n¨ng sinh th¸i cùc kú quan träng: Rõng tham gia vµo qu¸ tr×nh ®iÒu hoµ khÝ hËu, ®¶m b¶o sù chu chuyÓn « xy vµ c¸c nguyªn tè c¬ b¶n kh¸c trªn hµnh tinh chóng ta, duy tr× tÝnh æn ®Þnh vµ ®é mµu mì cña ®Êt, h¹n chÕ lò lôt, h¹n h¸n, ng¨n chÆn xãi mßn ®Êt vµ bê biÓn, sôt lë ®Êt ®¸, lµm gi¶m nhÑ søc tµn ph¸ khèc liÖt cña c¸c thiªn tai, cña sù biÕn ®æi khÝ hËu, b¶o tån nguån n−íc mÆt vµ n−íc ngÇm, lµm gi¶m møc « nhiÔm kh«ng khÝ vµ n−íc . §Êt n−íc ViÖt Nam tr¶i dµi trªn nhiÒu vÜ tuyÕn vµ ®é cao, víi ®Þa h×nh rÊt ®a d¹ng, 3/4 l·nh thæ lµ ®åi nói, l¹i cã khÝ hËu thay ®æi tõ ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi Èm phÝa Nam, ®Õn ®iÒu kiÖn «n hßa ë vïng cao phÝa B¾c, ®· t¹o nªn sù ®a d¹ng vÒ hÖ sinh th¸i tù nhiªn vµ sù phong phó vÒ c¸c loµi sinh vËt rõng. Nh÷ng hÖ sinh th¸i ®ã bao gåm nhiÒu lo¹i rõng, chñ yÕu lµ c¸c lo¹i rõng vïng ®åi nói nh− rõng c©y l¸ réng ®ai thÊp, rõng c©y l¸ réng nöa rông l¸, rõng rông l¸, rõng trªn nói ®¸ v«i, rõng hçn giao l¸ réng vµ l¸ kim, rõng l¸ kim, rõng ®ai nói cao, rõng tre nøa v.v.. Tr−íc ®©y gÇn nh− tßan bé ®Êt n−íc ViÖt Nam cã rõng che phñ, nh−ng chØ míi mÊy thËp kû qua, qua qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, rõng bÞ suy thãai nÆng nÒ, ®é che phñ cña rõng ë ViÖt Nam ®· gi¶m sót ®Õn møc b¸o ®éng. ChÊt l−îng cña rõng ë c¸c vïng cßn rõng còng ®· bÞ h¹ thÊp qu¸ møc. DiÖn tÝch rõng toµn quèc ®· gi¶m xuèng tõ chç n¨m 1943 chiÕm kho¶ng 43% th× ®Õn n¨m 1990 chØ cßn 28,4% tæng diÖn tÝch ®Êt n−íc. Trong mÊy n¨m qua diÖn tÝch rõng cã chiÒu h−íng t¨ng lªn:Theo kÕt qu¶ cña ch−¬ng tr×nh "Tæng kiÓm kª rõng toµn quèc, th¸ng 1/2001" , tÝnh ®Õn n¨m 2000, ViÖt Nam cã 10.915.592 ha rõng, trong ®ã bao gåm 9.444.198 ha rõng tù nhiªn kÓ c¶ nh÷ng rõng nghÌo ®· ®−îc phôc håi, vµ 1.471.394 ha rõng trång, víi ®é che phñ chung cña c¶ n−íc lµ 33,2% ®Êt tù nhiªn, trong ®ã: Kon Tum 63,7%; L©m §ång 63,3%; §¾k L¾k 52,0%; Tuyªn Quang 50,6%; B¾c C¹n 48,4%; Gia Lai 48,0%; Th¸i Nguyªn 39,4%; Yªn B¸i 37,6%; Qu¶ng Ninh 37,6%; Hµ Giang 36,0%; Hoµ B×nh 35,8%; Phó Thä 32,7%; Cao B»ng 31,2%; Lµo Cai 29,8%; L¹ng S¬n 29,3%; Lai Ch©u 28,7%; B¾c Giang 25,6%; B×nh Ph−íc 24,0%; S¬n La 22,0%... Tuy nhiªn trªn thùc tÕ, rõng tù nhiªn vÉn cßn bÞ x©m h¹i, vµ chØ cßn kho¶ng 10% lµ rõng giµu. MiÒn B¾c ViÖt Nam ®· chøng kiÕn sù sa sót lín nhÊt vÒ ®é che phñ cña rõng, rõng giµu gi¶m tõ 95% ®Õn 17% trong vßng 48 n¨m. ë nhiÒu tØnh miÒn nói, ®é che phñ rõng tù nhiªn, nhÊt lµ rõng giµu cßn l¹i rÊt thÊp, thÝ dô ë Lai Ch©u chØ cßn 7,88%; ë S¬n La 11,95%; vµ ë Lao Cai 5,38%... Tõ n¨m 1995 ®Õn n¨m 1999 ë 4 tØnh T©y Nguyªn ®· cã h¬n 18.500 ha rõng bÞ 87 khai ph¸ (Côc kiÓm l©m, 1999). DiÖn tÝch rõng tù nhiªn ë ®©y hiÖn nay vÉn liªn tôc gi¶m, khai th¸c vÉn v−ît qu¸ møc quy ®Þnh, kh¸i th¸c bÊt hîp ph¸p ch−a ng¨n chÆn ®−îc. Rõng trång kh«ng ®¹t chØ tiªu. Khuynh h−íng suy gi¶m tµi nguyªn cßn tiÕp diÔn (B¸o c¸o tæng kÕt ch−¬ng tr×nh " Sö dông hîp lý Tµi nguyªn vµ B¶o vÖ M«i tr−êng" M· sè KHCN 07, th¸ng 12 n¨m 2001). Theo ®Ò tµi KHCN 07-05 "Nghiªn cøu biÕn ®éng m«i tr−êng do thùc hiÖn qui ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi vµ khai th¸c, sö dông hîp lý tµi nguyªn thiªn nhiªn T©y Nguyªn giai ®o¹n 1996-2010", th× tõ n¨m 1996 ®Õn n¨m 2000, ë c¸c tØnh T©y Nguyªn trung b×nh mçi n¨m diÖn tÝch rõng tù nhiªn mÊt 10.000 ha (h¬n c¶ diÖn tÝch rõng mÊt ®i trung b×nh hµng n¨m trong kÕ ho¹ch 5 n¨m tr−íc ®ã). Sè liÖu nµy cã lÏ cßn thÊp h¬n thùc tÕ nhiÒu v× cã nhiÒu n¬i rõng bÞ ph¸ mµ chÝnh quyÒn kh«ng hÒ biÕt. C¸c xÝ nghiÖp thùc hiÖn viÖc khai th¸c gç theo chØ tiªu ph¸p lÖnh th−êng lµm v−ît qu¸ chØ tiªu cho phÐp vµ kh«ng theo ®óng thiÕt kÕ ®−îc duyÖt. Tõ n¨m 1996- 1999 c¸c tØnh T©y Nguyªn ®· khai th¸c v−ît kÕ ho¹ch 31%. Trong lóc ®ã chØ tiªu trång vèn ®· thÊp nh−ng triÓn khai thùc tÕ l¹i ®¹t rÊt thÊp vµ viÖc ch¨m sãc l¹i kÐm. Cho ®Õn hÕt n¨m 1999, viÖc trång rõng trong 4 n¨m ë T©y Nguyªn chØ míi ®¹t ®−îc 36% sè diÖn tÝch cÇn trång trong 5 n¨m. Sù suy gi¶m vÒ ®é che phñ rõng ë c¸c vïng nµy lµ do d©n sè t¨ng ®· t¹o nhu cÇu lín vÒ l©m s¶n vµ ®Êt trång trät. KÕt qu¶ ®· dÉn tíi viÖc biÕn nhiÒu vïng rõng thµnh vïng ®Êt hoang c»n cçi. Trong 10 n¨m qua, ®Êt n«ng nghiÖp t¹i T©y Nguyªn t¨ng lªn rÊt nhanh, tõ 8,0% diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn n¨m 1991 lªn ®Õn 22,6% n¨m 2000 (454,3 ngh×n ha so víi 1.233,6 ngh×n ha, gÊp 2,7 lÇn), trong lóc ®ã ®Êt l©m nghiÖp gi¶m tõ 59,2% xuèng cßn 54,9% diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn (3,329 triÖu ha so víi 2,993 triÖu ha). So s¸nh trong c¶ n−íc th× trong vßng 10 n¨m qua T©y Nguyªn vµ MiÒn §«ng Nam Bé lµ 2 vïng mµ rõng bÞ gi¶m sót víi møc ®é ®¸ng lo ng¹i nhÊt, nhÊt lµ ë §¾k L¾k. Sù suy gi¶m vÒ ®é che phñ rõng ë c¸c vïng nµy lµ do ph¸t triÓn trång c©y c«ng nghiÖp nh− cµ phª, cao su, tiªu, ®iÒu... mét c¸ch bét ph¸t thiÕu kÕ ho¹ch. KÕt qu¶ ®· dÉn ®Õn viÖc biÕn nhiÒu vïng cã hÖ sinh th¸i rõng tèt t−¬i, æn ®Þnh thµnh vïng mµ hÖ sinh th¸i bÞ ®¶o lén, mÊt c©n b»ng sinh th¸i, dÉn ®Õn lò lôt, sôt lë ®Êt, h¹n h¸n vµ cã nhiÒu kh¶ n¨ng thiÕu n−íc trong mïa kh«, kÓ c¶ nguån n−íc ngÇm. Trong giai ®o¹n tõ 1990 ®Õn nay, chiÒu h−íng biÕn chuyÓn vÒ rõng tù nhiªn toµn quèc c¬ b¶n vÉn ë t×nh tr¹ng suy tho¸i, cßn xa møc æn ®Þnh vµ ch−a ®¹t hiÖu qu¶ b¶o vÖ m«i tr−êng. Mét sè diÖn tÝch rõng thø sinh tù nhiªn ®−îc phôc håi, nh−ng nhiÒu diÖn tÝch rõng giµ vµ rõng trång ch−a ®Õn tuæi thµnh thôc ®· bÞ x©m h¹i, ®èn chÆt, "khai hoang". Tõ n¨m 1999 ®Õn nay ch¸y rõng ®· ®−îc h¹n chÕ m¹nh mÏ vµ viÖc khai th¸c gç, s¨n b¾t ®éng vËt hoang d· tr¸i phÐp ®· kiÓm so¸t ®−îc mét phÇn. Tuy nhiªn t×nh tr¹ng mÊt rõng vµ s¨n b¾t ®éng vËt hoang d· vÉn ë møc ®é nghiªm träng. Rõng phßng hé ®Çu nguån trªn l−u vùc nh÷ng con s«ng lín ë n−íc ta vÉn ®ang bÞ ph¸ h¹i, ®é che phñ hiÖn nay chØ cßn kho¶ng d−íi 20% mµ møc b¸o ®éng lµ 30% (B¸o c¸o hiÖn tr¹ng m«i tr−êng ViÖt Nam n¨m 2000). Tuy diÖn tÝch trång rõng vÉn t¨ng lªn hµng n¨m, nh−ng víi sè l−îng rÊt khiªm tèn, mµ phÇn lín rõng ®ù¬c trång l¹i víi môc ®Ých kinh tÕ, s¶n xuÊt c©y lÊy gç ng¾n ngµy, hay c©y che phñ ®Êt, phÇn lín lµ keo l¸ trµm hay keo tai t−îng, b¹ch ®µn, th«ng mµ ch−a −u tiªn trång rõng t¹i c¸c khu vùc ®Çu nguån vµ trång c©y rõng b¶n ®Þa, cã gi¸ trÞ kinh tÕ vµ sinh th¸i. 88 Rõng phßng hé ë vïng hå Hoµ B×nh ®ang ë møc b¸o ®éng vµ ®ang suy gi¶m nghiªm träng. Rõng phßng hé c¸c hå chøa quy m« lín nh− TrÞ An, Th¸c M¬, §a Nhim, §a Mi vµ Yali ®ang diÔn ra t×nh tr¹ng t−¬ng tù l−u vùc hå Hoµ B×nh tr−íc kia mµ ch−a cã gi¶i ph¸p h÷u hiÖu ®Ó ng¨n chÆn kÞp thêi. Rõng trªn c¸c vïng nói ®¸ v«i vÉn tiÕp tôc bÞ x©m h¹i ch−a kiÓm so¸t ®−îc, nh− c¸c vïng nói ®¸ v«i thuéc huyÖn Trµ LÜnh, Qu¶ng Hoµ, Trïng Kh¸nh (Cao B»ng) ch¼ng h¹n. T¹i ®©y ®Êt trèng ®åi nói träc chiÕm diÖn tÝch kh¸ lín. Nh÷ng sù mÊt m¸t vÒ rõng lµ khã cã thÓ bï ®¾p ®−îc vµ ®· g©y ra nhiÒu tæn thÊt lín vÒ kinh tÕ, vÒ c«ng ¨n viÖc lµm vµ c¶ vÒ ph¸t triÓn x· héi mét c¸ch l©u dµi, kh«ng nh÷ng cho c¸c vïng miÒn nói mµ cho c¶ ®Êt n−íc. Nh÷ng trËn lôt rÊt lín trong mÊy n¨m qua ë hÇu kh¾p c¸c vïng tõ B¾c chÝ Nam, tõ miÒn nói ®Õn miÒn ®ång b»ng, nhÊt lµ c¸c trËn lôt trong vµi n¨m võa qua ë s¸u tØnh miÒn Trung, ë §ång b»ng S«ng Cöu Long, vµ c¸c trËn lò quÐt ë mét sè tØnh miÒn nói phÝa B¾c ®· tµn ph¸ hÕt søc nÆng nÒ vÒ nh©n m¹ng, mïa mµng, nhµ cöa, ruéng v−ên, ®−êng s¸..., g©y tæn thÊt hµng ngh×n tû ®ång, mét phÇn quan träng còng do sù suy tho¸i rõng, nhÊt lµ rõng ®Çu nguån bÞ tµn ph¸ qu¸ nhiÒu. Trong nh÷ng n¨m qua, lò lôt vµ h¹n h¸n xÈy ra ë nhiÒu n¬i mµ chóng ta cho lµ ¶nh h−ëng cña hiÖn t−îng El nino, nh−ng còng cÇn nãi thªm r»ng lµ c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn kinh tÕ thiÕu c©n nh¾c, nhÊt lµ ph¸ rõng ë c¸c tØnh miÒn nói ®· lµ nh÷ng nguyªn nh©n trùc tiÕp lµm cho lò lôt vµ h¹n h¸n xÈy ra cµng thªm nghiªm träng h¬n. HiÖn nay, ®Êt trèng ®åi nói träc hay ®Êt ch−a sö dông c¶ n−íc, tuy ®· gi¶m ®−îc Ýt nhiÒu, nh−ng vÉn cßn chiÕm diÖn tÝch kh¸ lín, h¬n 10.027.000 ha, kho¶ng 30,5% diÖn tÝch tù nhiªn. Nh÷ng khu rõng cßn l¹i ë vïng nói phÝa B¾c ®· xuèng cÊp, tr÷ l−îng gç thÊp vµ bÞ ph©n c¸ch nhau thµnh nh÷ng ®¸m rõng nhá c¸ch biÖt nhau. NhËn thøc ®−îc viÖc mÊt rõng lµ tæn thÊt duy nhÊt nghiªm träng ®ang ®e däa søc sinh s¶n l©u dµi cña nh÷ng tµi nguyªn cã kh¶ n¨ng t¸i t¹o, nh©n d©n ViÖt Nam ®ang thùc hiÖn mét ch−¬ng tr×nh réng lín vÒ xanh hãa nh÷ng vïng ®Êt bÞ tæn thÊt do chiÕn tranh vµ s÷a ch÷a nh÷ng sai lÇm trong c«ng cuéc "ph¸t triÓn nhanh" cña m×nh trong nh÷ng n¨m qua. Môc tiªu lµ trong nh÷ng thËp kû ®Çu cña thÕ kû 21 phñ xanh ®−îc 40-50% diÖn tÝch c¶ n−íc, víi hy väng phôc håi l¹i sù c©n b»ng sinh th¸i ë ViÖt Nam, b¶o tån ®a d¹ng sinh häc vµ gãp phÇn vµo viÖc lµm chËm qu¸ tr×nh nãng lªn tßan cÇu. Mét ch−¬ng tr×nh n÷a vÒ khoanh nu«i rõng vµ trång rõng ®ang ®−îc thùc hiÖn b»ng c¸ch x©y dùng nh÷ng vïng rõng ®Öm vµ rõng trång kinh tÕ ®Ó cung cÊp gç cñi vµ gç x©y dùng cho nhu cÇu trong n−íc. Trong nh÷ng n¨m qua viÖc trång rõng cßn chó ý nhiÒu ®Õn viÖc trång thuÇn mét loµi c©y hay lµ trång c¸c loµi c©y du nhËp tõ n−íc ngoµi mµ ch−a chó ý t¹o ra nh÷ng läai rõng hçn hîp c¸c loµi c©y b¶n ®Þa, cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao, phï hîp víi ®iÒu kiÖn vµ khÝ hËu ®Þa ph−¬ng. Trong nh÷ng n¨m qua ChÝnh phñ, Bé N«ng nghÞÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n vµ chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng ®· quan t©m nhiÒu h¬n ®Õn vÊn ®Ò b¶o vÖ rõng vµ trång rõng, nªn diÖn tÝch rõng bÞ ph¸ huû cã gi¶m so víi nh÷ng n¨m tr−íc, viÖc trång rõng t¨ng nhanh h¬n. C¸c chÝnh s¸ch hç trî c«ng t¸c b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng nh− Quy ®Þnh vÒ giao ®Êt l©m nghiÖp cho tæ chøc, hé gia ®×nh, c¸ nh©n sö dông æn ®Þnh l©u dµi vµo môc ®Ých l©m nghiÖp (NghÞ ®Þnh sè 02/CP), Quy ®Þnh vÒ viÖc kho¸n b¶o vÖ rõng vµ ph¸t triÓn rõng (QuyÕt ®Þnh " 202/TTg), ChØ thÞ cña ChÝnh 89 phñ vÒ viÖc t¨ng c−êng qu¶n lý b¶o vÖ rõng (ChØ thÞ 286/TTg) ®· ®−îc quÇn chóng hoan nghªnh vµ thùc hiÖn. C¸c v¨n b¶n ph¸p luËt, c¸c chÝnh s¸ch thÝch hîp cña ChÝnh phñ vµ Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn nhanh vµ m¹nh h¬n vÒ c«ng t¸c b¶o vÖ thiªn nhiªn ë miÒn nói trong 10 n¨m qua. KÕt qu¶ cô thÓ lµ trong sè 10.915.592 ha rõng hiÖn cã cña c¶ n−íc, cã 7.956.592 ha ®· ®−îc Nhµ n−íc giao vµ c«ng nhËn quyÒn sö dông ®Êt hîp ph¸p cho c¸c " Chñ rõng" (Hµ C«ng TuÊn, 2001*) ph©n theo c¸c ®èi t−îng nh− sau: - Doanh nghiÖp Nhµ n−íc ®−îc giao 3.578.394 ha - Ban Qu¶n lý rõng phßng hé ®−îc giao 1.025.204 ha - Ban Qu¶n lý rõng ®Æc dông ®−îc giao 1.126.979 ha - XÝ nghiÖp Liªn doanh ®−îc giao 15.116 ha - C¸c ®¬n vÞ thuéc Lùc l−îng vò trang ®−îc giao 204.764 ha - Hé gia ®×nh vµ c¸c ®¬n vÞ tËp thÓ ®−îc giao 2.006.464 ha Ngoµi c¸c h×nh thøc giao ®Êt, giao rõng, trong 10 n¨m qua mét h×nh thøc b¶o vÖ rõng kh¸c còng ®· ®−îc tiÕn hµnh ë miÒn nói lµ viÖc "nhËn kho¸n b¶o vÖ rõng". §©y lµ h×nh thøc hîp ®ång dµi hay ng¾n h¹n gi÷a "chñ rõng" víi c¸ nh©n, hé gia ®×nh, tËp thÓ hay c¸c c¬ quan, ®¬n vÞ cña Nhµ n−íc ®Ó t¨ng c−êng c«ng t¸c b¶o vÖ rõng. Tíi nay ®· cã 918.326 ha rõng ®· ®−îc nhËn kho¸n qu¶n lý b¶o vÖ vµ 214.000 ha rõng ®· ®−îc c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng qu¶n lý theo h×nh thøc truyÒn thèng (Hµ C«ng TuÊn, 20012). ThËt khã mµ −íc tÝnh ®−îc tæn thÊt vÒ rõng vµ l©m s¶n hiÖn nay ë ViÖt Nam. Theo thèng kª th× n¨m 1991 cã 20.257 ha rõng bÞ ph¸, n¨m 1995 gi¶m xuèng cßn 18.914 ha vµ n¨m 2000 lµ 3.542 ha. Tuy nhiªn theo B¸o c¸o hiÖn tr¹ng m«i tr−êng ViÖt Nam n¨m 2000 th× cã thÓ −íc ®Þnh r»ng tû lÖ mÊt rõng hiÖn nay lµ kho¶ng 120.000 ®Õn 150.000 ha/n¨m vµ rõng trång hµng n¨m kháang 200.000 ha mµ môc tiªu lµ trång cµng nhanh cµng tèt ®Ó d¹t 300.000 ha/n¨m. Tuy nhiªn theo kÕt qña tæng kiÓm kª rõng toµn quèc th¸ng 01/2001 th× ®Õn n¨m 1990 c¶ n−íc cã 745.000 ha rõng trång, vµ ®Õn n¨m 2000 tæng diÖn tÝch rõng trång cña c¶ n−íc lµ 1.471.394 ha, nh− thÕ cã nghÜa lµ trong 10 n¨m qua, tõ n¨m 1990 ®Õn 2000 chóng ta chØ trång ®−îc cã 726.394 ha thµnh rõng, trung b×nh ®¹t 72.639,4 ha/n¨m, míi chØ chiÕm h¬n 30% kÕ ho¹ch diÖn tÝch trång rõng hµng n¨m, mét kÕt qu¶ hÕt søc thÊp so víi mong muèn! Ch−¬ng tr×nh trång 5 triÖu ha rõng trong nh÷ng n¨m s¾p tíi ®ang ®−îc c¸c ®Þa ph−¬ng tÝch cùc thùc hiÖn. Theo kÕ häach cña Bé NNPTNT th× 2 triÖu ha rõng sÏ ®−îc håi phôc vµ trång dÆm thªm, 2 triÖu hec ta trång míi vµ 1 triÖu hec ta sÏ trång c¸c c©y c«ng nghiÖp (Lª Huy Ngä, 1999). Dï cho c¸c ch−¬ng tr×nh trång rõng cã hoµn thµnh ®−îc sím mµ kÕt qu¶ thµnh rõng thÊp nh− trong 10 n¨m võa qua th× còng ch−a thÓ bï ®¾p ngay ®−îc møc ph¸ rõng hiÖn t¹i vµ 2 Tham kh¶o trong B¸o c¸o " C«ng t¸c B¶o vÖ Thiªn nhiªn ë MiÒn nói trong 10 n¨m qua, nh÷ng thuËn lîi vµ khã kh¨n" cña Vò V¨n Dòng. 90 còng khã ®¹t ®−îc môc tiªu ®Ò ra lµ vµo cuèi thËp kû nµy ®é che phñ rõng ®¹t 43% diÖn tÝch tù nhiªn c¶ n−íc. II.2. ChÊt l−îng ®Êt vµ diÖn tÝch ®Êt trång trät trªn ®Çu ng−êi gi¶m sót ViÖt Nam cã ®Êt tù nhiªn réng h¬n 32.924.061 ha, gåm nhiÒu lo¹i ®Êt. VÒ mÆt kinh tÕ, tµi nguyªn ®Êt cã thÓ chia ra thµnh c¸c lo¹i nh− sau: §Êt n«ng nghiÖp, ®Êt l©m nghiÖp, ®Êt dµnh cho c¸c môc ®Ých sö dông kh¸c vµ ®Êt ch−a sö dông. Theo tæng kiÓm kª ®Êt ®ai n¨m 2000 (B¸o Nh©n d©n ngµy 4/3/2001) c¸c lo¹i ®Êt ®ã ph©n ra nh− sau: DiÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp lµ 9.345.346 ha, chiÕm 28,4% diÖn tÝch tù nhiªn, t¨ng 928.712 ha so víi n¨m 1998; DiÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp lµ 11.575.429 ha, chiÕm 35,1% diÖn tÝch tù nhiªn, t¨ng 1.190.347 ha so víi n¨m 1995; DiÖn tÝch ®Êt chuyªn dïng lµ 1.532.843 ha , chiÕm 4,6% diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn, t¨ng 155.493 ha so víi n¨m 1998; DiÖn tÝch ®Êt ë lµ 443.178 ha , chiÕm 1,8% diÖn tÝch tù nhiªn, t¨ng 2.538 ha so víi n¨m 1995; DiÖn tÝch ®Êt ch−a sö dông lµ 10.027.265 ha, chiÕm 30,5% diÖn tÝch tù nhiªn, gi¶m 640.312 ha so víi n¨m 1998. §a sè diÖn tÝch ch−a sö dông lµ nh÷ng vïng ®Êt bÞ suy tho¸i, n»m ë vïng ®Êt trèng, ®åi nói träc vµ c¸c lo¹i ®Êt cã vÊn ®Ò ë ®ång b»ng. Trong sè 10.027.265 ha ®Êt ch−a sö dông cã ®Õn 7.505.562 ha lµ ®Êt ®åi nói (chiÕm 70,36%), 1.772.900 ha lµ s«ng suèi vµ nói ®¸ (chiÕm kho¶ng 16,7%) vµ chØ cã 709.528 ha ë ®ång b»ng (chiÕm 6,65%). PhÇn lín diÖn tÝch ®Êt ch−a sö dông nµy n»m ë vïng ®Þa h×nh dèc vµ lµ nh÷ng vïng ®Êt ®· bÞ suy tho¸i thµnh kh« c»n, r¾n, chua, nghÌo dinh d−ìng. ë ViÖt Nam tuy ®Êt n«ng nghiÖp ®· chiÕm 28,4% diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn, song b×nh qu©n ®Çu ng−êi rÊt thÊp: n¨m 1991 lµ 1042 m2, n¨m 1995 lµ 1022 m2, n¨m 2000 lµ 1202 m2. Tû lÖ nµy sÏ h¹ thÊp h¬n n÷a trong nh÷ng n¨m s¾p tíi do d©n sè cßn t¨ng vµ ®Êt thuËn lîi cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp l¹i rÊt h¹n chÕ, chñ yÕu thuéc c¸c vïng ®ång b»ng, phÇn cßn l¹i lµ ®Êt cã nhiÒu nguy c¬ bÞ tho¸i ho¸, röa tr«i thuéc miÒn nói. TÝnh riªng c¸c tØnh miÒn nói, tuy ®Êt réng ng−êi th−a nh−ng ®Êt n«ng nghiÖp l¹i hiÕm, vµ còng kh«ng ®ång ®Òu. TØnh B×nh Ph−íc cã diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp trªn ®Çu ng−êi cao nhÊt ®¹t 6280 m2/ng−êi vµo n¨m 2000, 4 tØnh T©y Nguyªn ®¹t 2904 m2, 3 tØnh T©y B¾c ®¹t 1781 m2, cßn 11 tØnh §«ng B¾c thÊp nhÊt chØ ®¹t 1002 m2, thÊp h¬n b×nh qu©n diÖn tÝch n«ng nghiÖp trªn ®Çu ng−êi cña c¶ n−íc trong cïng thêi gian. 91 Tho¸i ho¸ ®Êt ViÖt Nam cã gÇn 25 triÖu ha ®Êt dèc (76% diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn) ë miÒn nói víi nhiÒu h¹n chÕ cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, trong ®ã cã h¬n 12,5 triÖu ha ®Êt xÊu mµ phÇn lín (8,5 triÖu ha) lµ ®Êt cã tÇng mÆt máng ®ang bÞ xãi mßn m¹nh. Nh÷ng quan tr¾c tõ nhiÒu n¨m qua cho thÊy tho¸i ho¸ ®Êt lµ xu thÕ phæ biÕn ®èi víi nhiÒu vïng ®Êt réng lín, ®Æc biÖt lµ vïng ®åi nói, n¬i c©n b»ng sinh th¸i ®· bÞ ph¸ vì nghiªm träng do kh«ng cã rõng che phñ. Cã ®Õn 60% diÖn tÝch nµy ®ang bÞ suy tho¸i. Trung b×nh tõ n¨m 1960 ®Õn nay hµng n¨m ®Êt n«ng nghiÖp miÒn nói mÊt kho¶ng 1,5 cm ®Êt mÆt. T¹i nhiÒu vïng sù suy tho¸i ®Êt cßn kÐo theo c¶ suy tho¸i vÒ hÖ thùc vËt, ®éng vËt vµ m«i tr−êng ®Þa ph−¬ng vµ ®ång thêi lµm cho diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp trªn ®Çu ng−êi gi¶m xuèng ®Õn møc b¸o ®éng. T¸c ®éng cña viÖc tho¸i ho¸ ®Êt, nhÊt lµ ®Êt miÒn nói lµm cho n−íc ta ®ang ®øng tr−íc nh÷ng thö th¸ch lín ph¶i gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò nghiªm träng vÒ m«i tr−êng ®Êt, ¶nh h−ëng ®Õn viÖc ®¶m b¶o sù an toµn l−¬ng thùc vµ sù tån t¹i cña c¶ d©n téc víi gÇn 100 triÖu d©n vµo nh÷ng n¨m 2010. NÕu viÖc sö dông ®Êt ë miÒn nói kh«ng ®−îc c¶i thiÖn th× chØ trong vßng 20 n¨m n÷a sù suy tho¸i ®Êt ë c¸c vïng nµy sÏ ®Õn møc trÇm träng khã lßng cøu v·n ®−îc. Nguyªn nh©n suy tho¸i ®Êt ë n−íc ta rÊt phøc t¹p vµ th−êng b¾t nguån tõ ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ x· héi vµ hËu qu¶ chiÕn tranh. VÒ tù nhiªn: §a sè diÖn tÝch lµ ®åi nói mµ ®é che phñ rõng l¹i thÊp, m−a tËp trung vµo mét sè th¸ng víi l−îng m−a trªn 20% d−íi d¹ng m−a rµo, t¹o nªn qu¸ tr×nh röa tr«i vµ xãi mßn ®Êt m¹nh; h¹n h¸n, lò lôt, b·o tè xÈy ra th−êng xuyªn . VÒ kinh tÕ x· héi: Nguyªn nh©n kinh tÕ x· héi ¶nh h−ëng ®Õn suy tho¸i ®Êt rÊt phøc t¹p. Sau ®©y lµ nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh: T×nh tr¹ng chÆt ph¸ rõng bõa b·i, khai th¸c kh«ng hîp lý vÉn tiÕp diÔn; Canh t¸c n−¬ng rÉy vÉn diÔn ra nhiÒu n¬i ë miÒn nói; ViÖc chuyÓn d©n lªn trung du, miÒn nói ®Þnh c− ch−a ®−îc chuÈn bÞ tèt vÒ quy ho¹ch, kÕ ho¹ch vµ ®Çu t−; Di d©n tù do kh«ng ®−îc qu¶n lý; ViÖc qu¶n lý ®Êt ®ai ch−a cã hiÖu lùc, ch−a cã quy ho¹ch sö dông ®Êt ®ai mét c¸ch l©u dµi; Søc Ðp t¨ng d©n sè vµ t×nh tr¹ng ®ãi nghÌo ngµy cµng t¨ng; Kü thuËt tiÕn bé vÒ n«ng l©m nghiÖp ch−a ®−îc phæ biÕn réng r·i; D©n trÝ cßn thÊp, sù hiÓu biÕt vµ thùc thi ph¸p luËt cßn yÕu; Sù tµn ph¸ cña chiÕn tranh, nhÊt lµ chÊt ®éc ho¸ häc ch−a ®−îc håi phôc. 92 Trong mÊy n¨m qua, Nhµ n−íc ®· tiÕn hµnh mét c¸ch khÈn tr−¬ng viÖc giao ®Êt giao rõng vµ cã nh÷ng biÖn ph¸p ®Ó ®Èy m¹nh viÖc trång rõng, ®Æc biÖt lµ trªn c¸c vïng ®Êt trèng ®åi nói träc. §· ¸p dông nh÷ng chÝnh s¸ch ®Ó tõng b−íc gi¶m bít viÖc chÆt ph¸ rõng vµ ®èt n−¬ng lµm rÉy, tæ chøc ®Þnh canh ®Þnh c−, duy tr× vµ t¨ng thªm ®é ph× cña ®Êt nh− canh t¸c theo ®−êng ®ång møc, khuyÕn khÝch dïng nhiÒu ph©n bãn h÷u c¬, x©y dùng hÖ thèng t−íi tiªu n−íc, trång rõng, c¶i tæ c¬ cÊu c©y trång, nh−ng còng chØ míi thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ ®−îc ë mét sè n¬i. Nh×n chung viÖc sö dông ®Êt ë miÒn nói ®· cã nh÷ng tiÕn bé ®¸ng kÓ trong mÊy n¨m qua, ®ãng gãp mét phÇn quan träng trong viÖc c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn sèng cho nh©n d©n vµ cho viÖc æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ. §iÒu cÇn l−u ý lµ chÊt l−îng ®Êt ë nhiÒu n¬i, ®Æc biÖt lµ ë miÒn B¾c vµ Cao nguyªn Trung Bé ®· suy gi¶m nghiªm träng, do khai th¸c ®Êt qu¸ møc, ®èt n−¬ng lµm rÉy vµ ph¸ rõng. TÊt c¶ nh÷ng ho¹t ®éng ®ã ®· lµm mÊt ®i kh¸ nhanh chãng líp ®Êt mÆt vµ c¸c chÊt dinh d−ìng. §Ó bæ sung ng−êi d©n ®· ph¶i dïng qu¸ møc c¸c lo¹i ph©n ho¸ häc lµm ®Êt bÞ suy tho¸i vµ ®¸ng chó ý nhÊt lµ ®· lµm cho viÖc xãi mßn vµ röa tr«i ®Êt ngµy cµng trÇm träng. Bëi vËy mµ t¹i nhiÒu vïng trªn rÎo cao vµ trung du, n¬i cã d©n c− ®«ng ®óc nh− ë c¸c tØnh vïng T©y B¾c, §«ng B¾c n¹n xãi mßn ®Êt vµ nh÷ng vÊn ®Ò vÒ cuéc sèng cña d©n ®Þa ph−¬ng sÏ khã kh¾c phôc nÕu kh«ng t×m ®−îc nguån thu nhËp kh¸c thay thÕ vµ kh«ng gi¶m nhÑ ®−îc søc Ðp vÒ d©n sè. T¹i cao nguyªn T©y Nguyªn, n¬i cã nhiÒu tiÒm n¨ng vÒ n«ng nghiÖp, nh−ng do viÖc më réng diÖn tÝch n«ng nghiÖp mét c¸ch å ¹t, kh«ng cã quy ho¹ch ®· x©m h¹i vèn rõng trÇm träng ë nhiÒu n¬i, lµm cho diÖn tÝch rõng bÞ mÊt qu¸ nhanh, nhÊt lµ 5 n¨m gÇn ®©y, ®· ¶nh h−ëng m¹nh ®Õn sù c©n b»ng sinh th¸i trong vïng, ®Êt ®· bÞ xuèng cÊp, hiÖn ®ang bÞ chua ho¸, hµm l−îng chÊt dinh d−ìng bÞ suy tho¸i vµ ®· xuÊt hiÖn nguy c¬ bÞ thiÕu n−íc vµo mïa kh«. KÕt qu¶ nghiªn cøu ®· cho biÕt: chØ qua trång chÌ ë vïng ®Êt bazan, ®Êt ®· bÞ mÊt kho¶ng 120 tÊn kh«/n¨m. ChÊt dinh d−ìng bÞ mÊt nh− sau: 1. ChÊt h÷u c¬ 5.600 kg/ha/n¨m 2. Nitrogen 199,2 kg/ha/n¨m 3. Phèt pho 163.2 kg/ha/n¨m 4. Ca-Mg 33-24 kg/ha/n¨m II.3. HiÖn t−îng thiÕu n−íc ngät vµ sù nhiÔm bÈn n−íc ngät ë mét sè n¬i ®· trë thµnh nh©n tè ®¸ng l−u ý Vïng nói rõng ViÖt Nam vèn lµ nh÷ng n¬i cã nguån n−íc phong phó, s«ng suèi n−íc ch¶y quanh n¨m, cã thÓ khai th¸c ®Ó phôc vô nhu cÇu sinh ho¹t hµng ngµy cña nh©n d©n còng nh− lµm thuû ®iÖn, n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn giao th«ng vËn t¶i. Tuy nhiªn do diÖn tÝch rõng ngµy cµng thu hÑp, thËm chÝ cã nhiÒu chç hoµn toµn kh«ng cßn rõng nªn lôt léi, lò quÐt vµ h¹n h¸n xÈy ra th−êng xuyªn h¬n, ®Æc biÖt lµ ë miÒn B¾c vµ miÒn Trung kÓ c¶ ë T©y Nguyªn. NhiÒu vïng bÞ thiÕu n−íc trÇm träng nh− Hµ Giang, Cao B»ng, Hoµ B×nh, Lai Ch©u, Qu¶ng TrÞ, nhÊt lµ ë c¸c vïng nói ®¸ v«i . ë T©y Nguyªn, mÊy n¨m gÇn ®©y, do më réng ®Êt canh t¸c n«ng nghiÖp nhanh chãng, rõng bÞ thu hÑp lín, hiÖn t−îng thiÕu n−íc 93 ngµy cµng trë nªn trÇm träng. Vµo mïa kh«, nhiÒu n¬i nh©n d©n ph¶i ®i 5-10 c©y sè ®Ó kiÕm n−íc. Mçi ngµy mçi ng−êi phô n÷ chØ gïi ®−îc mét hay hai chuyÕn n−íc cho c¶ gia ®×nh vµ th−êng lµ ph¶i dïng c¶ nh÷ng thø n−íc kh«ng hîp vÖ sinh. Mét sè lµng b¶n ®· ph¶i di chuyÓn ®i n¬i kh¸c v× thiÕu n−íc trong mïa kh«. Nh×n chung t×nh tr¹ng thiÕu n−íc cho sinh ho¹t lµ phæ biÕn ë c¸c vïng cao. Do bÞ xãi mßn m¹nh, g©y nªn sù båi l¾ng ë møc ®é cao mµ hiÖu n¨ng cña nh÷ng dßng kªnh vµ tuæi thä cña c¸c hå chøa ®· bÞ gi¶m sót. N¨m 1991 hai c«ng tr×nh thuû ®iÖn quan träng ë miÒn Trung lµ §a Nhim vµ TrÞ An ®· kh«ng vËn hµnh ®−îc b×nh th−êng vµo mïa kh« v× thiÕu n−íc nghiªm träng. Nh÷ng hå nhá h¬n nh− CÊm S¬n, S«ng HiÕu, Béc Nguyªn ë miÒn B¾c ®· bÞ båi l¾ng trÇm träng sau 10 n¨m hoµn thµnh c«ng tr×nh. ViÖc nhiÔm bÈn nguån n−íc còng ®· xÈy ë mét sè n¬i cã sè ng−êi du lÞch cao mµ ch−a cã biÖn ph¸p xö lý nguån r¸c th¶i nh− Sapa, Chïa H−¬ng... ë nhiÒu th«n b¶n, m«i tr−êng sèng cña ng−êi d©n cßn thÊp do c¬ së h¹ tÇng yÕu kÐm, ®iÒu kiÖn vÖ sinh m«i tr−êng ch−a ®−îc c¶i thiÖn ®¸ng kÓ, nguån n−íc s¹ch ch−a ®−îc ®¶m b¶o, tû lÖ sè hé cã hè xÝ hîp vÖ sinh rÊt thÊp, ph©n r¸c ng−êi vµ gia sóc ch−a ®−îc xö lý nªn ®· ¶nh h−ëng xÊu ®Õn chÊt l−îng cuéc sèng cña ng−êi d©n, nhÊt lµ ë c¸c vïng s©u, vïng xa, vïng cao vµ vïng c¸c d©n téc Ýt ng−êi. Yªu cÇu n−íc s¹ch sinh ho¹t, nhÊt lµ n−íc uèng cho nh©n d©n c¸c vïng d©n téc - miÒn nói ë nhiÒu th«n b¶n lµ rÊt cÊp b¸ch. II.4. §a d¹ng sinh häc ®ang gi¶m sót nhanh chãng MÆc dï cã nh÷ng tæn thÊt quan träng vÒ diÖn tÝch rõng trong mét thêi kú kÐo dµi nhiÒu thÕ kû, hÖ thùc vËt rõng ViÖt Nam, chñ yÕu lµ thuéc c¸c vïng miÒn nói, vÉn cßn phong phó vÒ chñng lo¹i. Cho ®Õn nay ®· thèng kª ®−îc 11.373 loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch, vµ 2.393 loµi thùc vËt bËc thÊp (ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn Sinh vËt), trong ®ã cã gÇn 2.000 loµi c©y lÊy gç, 3.000 c©y lµm thuèc, h¬n 100 loµi tre nøa vµ kho¶ng 50 loµi song m©y. Theo dù ®o¸n cña c¸c nhµ thùc vËt häc, sè loµi thùc vËt bËc cao cã m¹ch Ýt nhÊt sÏ lªn ®Õn 20.000 loµi, trong ®ã cã nhiÒu loµi ®· ®−îc nh©n d©n ta dïng lµm nguån l−¬ng thùc, thùc phÈm, thuèc ch÷a bÖnh, thøc ¨n cho gia sóc, lÊy gç, tinh dÇu vµ nhiÒu nguyªn vËt liÖu kh¸c. Ch¾c r»ng trong hÖ thùc vËt ViÖt Nam cßn nhiÒu loµi mµ chóng ta ch−a biÕt c«ng dông cña chóng. Còng cã thÓ cã rÊt nhiÒu loµi cã tiÒm n¨ng lµ mét nguån cung cÊp s¶n vËt quan träng nh− d−îc liÖu ch¼ng h¹n. H¬n n÷a hÖ thùc vËt ViÖt Nam cã møc ®é ®Æc h÷u cao. Tuy r»ng hÖ thùc vËt ViÖt Nam kh«ng cã c¸c hä ®Æc h÷u vµ chØ cã kho¶ng 3% sè Chi lµ ®Æc h÷u (nh− c¸c Chi Ducampopinus, Colobogyne) nh−ng sè loµi ®Æc h÷u chiÕm kho¶ng 33% sè loµi thùc vËt ë miÒn B¾c ViÖt Nam (Pocs Tamas, 1965) vµ h¬n 40% tæng sè loµi thùc vËt toµn quèc (Th¸i v¨n Trõng, 1970). PhÇn lín sè loµi ®Æc h÷u nµy tËp trung ë bèn khu vùc chÝnh: khu vùc nói cao Hoµng Liªn S¬n ë phÝa B¾c, khu vùc nói cao Ngäc Linh ë miÒn Trung, cao nguyªn L©m Viªn ë phÝa Nam vµ khu vùc rõng m−a ë phÇn B¾c Trung Bé. NhiÒu loµi lµ ®Æc h÷u ®Þa ph−¬ng chØ gÆp trong mét vïng rÊt hÑp víi sè c¸ thÓ rÊt thÊp. C¸c loµi nµy th−êng rÊt hiÕm v× r»ng c¸c khu rõng ë ®©y ®· bÞ chia c¾t thµnh nh÷ng m¶nh nhá hay bÞ khai th¸c mét c¸ch m¹nh mÏ. Bªn c¹nh ®ã, do ®Æc ®iÓm cÊu tróc, c¸c kiÓu rõng nhiÖt ®íi Èm th−êng kh«ng cã loµi chiÕm −u thÕ râ rÖt nªn sè l−îng c¸ thÓ cña tõng loµi th−êng h¹n chÕ vµ mét khi ®· bÞ khai th¸c, nhÊt lµ khai th¸c kh«ng hîp lý th× chóng chãng bÞ kiÖt quÖ. §ã lµ t×nh tr¹ng hiÖn nay cña mét sè loµi c©y 94 gç quý nh− Gâ §á (Afzelia xylocarpa) Gô MËt (Sindora siamensis) nhiÒu loµi c©y lµm thuèc nh− Hoµng liªn ch©n gµ (Coptis chinensis), Ba KÝch (Morinda officinalis)... thËm chÝ cã nhiÒu loµi ®· trë nªn rÊt hiÕm hay cã nguy c¬ bÞ tiªu diÖt nh− Thuû Tïng (Glyptostrobus pensilis) Hoµng §µn (Cupressus terbulosa) B¸ch Xanh (Calocedrus macolepis), CÈm Lai (Dalbergia bariaensis), P¬ Mu (Fokiena hodginsii) v.v... HÖ ®éng vËt ViÖt Nam còng hÕt søc phong phó. Còng nh− thùc vËt giíi, ®éng vËt giíi ViÖt Nam cã nhiÒu d¹ng ®Æc h÷u: h¬n 100 loµi vµ ph©n loµi chim vµ 78 loµi vµ ph©n loµi thó lµ ®Æc h÷u. Cã rÊt nhiÒu loµi ®éng vËt cã gi¸ trÞ thùc tiÔn cao vµ nhiÒu loµi cã ý nghÜa lín vÒ b¶o vÖ nh− Voi, Tª Gi¸c Java, Bß rõng, Bß tãt, Tr©u rõng, Bß x¸m, Nai cµ t«ng, Hæ , B¸o, Cu ly, V−în, Voäc v¸, Voäc x¸m, Voäc m«ng tr¾ng, Voäc mòi hÕch, Voäc ®Çu tr¾ng, SÕu ®Çu ®á, Cß qu¾m c¸nh xanh, Cß qu¾m lín, Ngan c¸nh tr¾ng, nhiÒu loµi TrÜ, C¸ sÊu, Tr¨n, R¾n. HÇu hÕt c¸c loµi nµy lµ nh÷ng loµi sinh sèng ë nói rõng. Kh«ng nh÷ng thÕ, hiÖn nay ë ViÖt Nam vÉn cßn cã nh÷ng ph¸t hiÖn míi rÊt lý thó: ChØ trong 2 n¨m 1992 vµ 1994 ®· ph¸t hiÖn ®−îc ba loµi thó lín, trong ®ã cã hai loµi thuéc vïng rõng nói Hµ TÜnh lµ loµi Sao la (Pseudoryx nghetinhensis) vµ loµi Mang lín hay cßn gäi lµ Mang bÇm (Megamuntiacus vuquangensis), n¬i mµ tr−íc ®©y kh«ng l©u ®· ph¸t hiÖn loµi trÜ cuèi cïng trªn thÕ giíi, loµi Gµ lam ®u«i tr¾ng hay cßn gäi lµ Gµ lõng (Lophura hatinhensis). Loµi thó lín míi thø ba lµ loµi Pseudonovibos spiralis ®−îc t×m thÊy ë T©y Nguyªn, t¹m gäi lµ loµi bß sõng xo¾n ®−îc c«ng bè vµo cuèi n¨m 1994. N¨m 1997 mét loµi thó lín míi n÷a cho khoa häc ®−îc m« t¶, ®ã lµ loµi Mang Tr−êng S¬n (Muntiacus truongsonensis) t×m thÊy lÇn ®Çu tiªn ë Vïng Hiªn, thuéc tØnh Qu¶ng Nam vµ ®· chôp ®−îc ¶nh t¹i Pï M¸t, NghÖ An. Còng t¹i ®©y vµo n¨m 1998 ®· chôp ®−îc ¶nh cña mét loµi thá l¹ mµ tõ tr−íc ®Õn nay khoa häc ch−a biÕt lµ loµi thá v»n (Actinodura sodangorum). GÇn ®©y ba loµi chim míi ®−îc ph¸t hiÖn ë T©y Nguyªn lµ loµi Kh−íu Ngäc Linh (Garrulax ngoclinhensis), loµi Kh−íu v»n mµo ®en (Actinodura sodangorum) vµ loµi loµi kh−íu Kong Ka Kinh (Garrulax konkakingensis). §ã lµ ch−a kÓ ®Õn c¸c loµi bß s¸t, Õch nh¸i vµ c¸ míi ®−îc ph¸t hiÖn ë n−íc ta.TÊt c¶ c¸c loµi trªn ®Òu ®−îc t×m thÊy ë c¸c vïng rõng nói. Chóng ta tin r»ng ë ViÖt Nam ch¾c ch¾n cßn rÊt nhiÒu loµi ®éng, thùc vËt ch−a ®−îc c¸c nhµ khoa häc biÕt ®Õn, nhÊt lµ ë vïng nói rõng. Nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn giµu cã vÒ sinh giíi nµy, cã thÓ ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai cña nh©n d©n ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, còng nh− ®· ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu Êy trong qu¸ khø. Nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn nµy kh«ng nh÷ng lµ c¬ së v÷ng ch¾c cña sù tån t¹i cña nh©n d©n ViÖt Nam thuéc nhiÒu thÕ hÖ ®· qua mµ cßn lµ c¬ së cho sù ph¸t triÓn cña d©n téc ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m s¾p tíi. Tuy nhiªn, thay v× b¶o tån nguån tµi nguyªn quý gi¸ nµy vµ sö dông mét c¸ch hîp lý, nh©n d©n ViÖt Nam d−íi danh nghÜa ph¸t triÓn kinh tÕ ®ang khai th¸c qu¸ møc vµ phÝ ph¹m, lµm cho nhiÒu loµi hiÖn ®· trë nªn hiÕm, mét sè loµi ®ang cã nguy c¬ bÞ diÖt vong. NÕu biÕt sö dông ®óng møc vµ qu¶n lý tèt, nguån tµi nguyªn sinh häc cña ViÖt Nam, nhÊt lµ c¸c loµi c©y vµ con ë c¸c vïng rõng nói cã thÓ trë thµnh nguån tµi nguyªn t¸i t¹o rÊt cã gi¸ trÞ, tr−íc tiªn cho nh©n d©n ®Þa ph−¬ng, thÕ nh−ng nguån tµi nguyªn nµy ®ang suy tho¸i nhanh chãng. 95 III. D©n sè, m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn ë miÒn nói Nh− ®· tr×nh bµy ë trªn, n−íc ta nãi chung vµ ë miÒn nói nãi riªng, ®ang ph¶i ®−¬ng ®Çu víi mét sè vÊn ®Ò m«i tr−êng nghiªm träng vµ nh÷ng vÊn ®Ò nµy l¹i ®ang ngµy cµng khã gØai quyÕt do sù t¨ng nhanh d©n sè vµ sù ®ãi nghÌo. Theo kÕt qu¶ Tæng ®iÒu tra d©n sè gÇn ®©y nhÊt th× vµo thêi ®iÓm 0 giê ngµy 1/4/1999 d©n sè ViÖt Nam lµ 76.323.173 ng−êi, trong ®ã n÷ chiÕm 38.854.056 ng−êi. D©n sè thµnh thÞ c¶ n−íc chiÕm 23,7% tæng d©n sè. TÝnh tõ cuéc ®iÒu tra d©n sè lÇn tr−íc (1/4/1989), sè d©n n−íc ta t¨ng thªm 11,9 triÖu ng−êi. Nh− vËy sau 10 n¨m, sè d©n t¨ng thªm cña n−íc ta ®· t−¬ng ®−¬ng víi sè d©n cña mét n−íc trung b×nh (trªn thÕ giíi cã kho¶ng 120 n−íc cã sè d©n d−íi 12 triÖu ng−êi). Tû suÊt t¨ng d©n sè b×nh qu©n n−íc ta tõ n¨m 1989 ®Õn 1999 lµ 1,7%, gi¶m 0,5% so víi tèc ®é t¨ng d©n sè cña 10 n¨m tr−íc. So s¸nh tû träng d©n sè cña c¸c vïng trong tæng sè d©n cña c¶ n−íc qua hai lÇn tæng ®iÒu tra d©n sè ®· cã sù thay ®æi nh− sau: t¨ng lªn ë 3 vïng §«ng Nam Bé, T©y Nguyªn vµ T©y B¾c, phÇn lín thuéc vïng nói, vµ gi¶m ®i ë c¸c vïng cßn l¹i, trong ®ã §ång b»ng s«ng Cöu Long vµ §ång b»ng s«ng Hång gi¶m nhiÒu nhÊt vÒ tû träng so víi c¶ n−íc. MËt ®é d©n sè ViÖt Nam ®· t¨ng tõ 195ng/km2 n¨m 1989 lªn 213 ng/km2 n¨m 1999, vµ 236 ng/km2 n¨m 2000, thuéc lo¹i cao trªn thÕ giíi vµ ®øng hµng thø ba ë khu vùc §«ng Nam ¸ (chØ sau Singapore vµ Philippin) vµ ®øng thø 13 trong sè 42 n−íc thuéc khu vùc ch©u ¸ vµ Th¸i B×nh D−¬ng. Hai vïng T©y Nguyªn vµ §«ng Nam Bé lµ ®Þa ®iÓm chñ yÕu thu hót c¸c luång d©n di c−, cßn c¸c vïng B¾c Trung Bé, §ång b»ng s«ng Cöu Long, Duyªn h¶i Nam Trung Bé, §ång b»ng s«ng Hång vµ §«ng B¾c lµ nh÷ng vïng cã møc xuÊt c− cao. N−íc ta lµ mét n−íc n«ng nghiÖp cã d©n sè ®«ng, mµ cuéc sèng vµ sù ph¸t triÓn l¹i ®ang dùa chÝnh vµo khai th¸c c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn, nhÊt lµ ®Êt vµ rõng ë miÒn nói, mµ nguån tµi nguyªn nµy l¹i ®ang bÞ c¹n kiÖt dÇn do ®ã mµ khi ch−a æn ®Þnh ®−îc d©n sè th× m©u thuÉn gi÷a ph¸t triÓn vµ m«i tr−êng lµ ®iÒu khã tr¸nh khái. Vèn lµ mét trong nh÷ng quèc gia cã b×nh qu©n ®Êt canh t¸c theo ®Çu ng−êi vµo hµng thÊp nhÊt thÕ giíi víi kho¶ng 75% d©n sè hiÖn nay lµm n«ng nghiÖp, mµ sè d©n vÉn gia t¨ng nhanh, ®Æc biÖt t¹i khu vùc n«ng th«n vµ miÒn nói, do vËy mµ b×nh qu©n ®Êt canh t¸c theo ®Çu ng−êi ®ang cã xu h−íng gi¶m dÇn. §©y lµ ®iÒu ®¸ng lo ng¹i nhÊt cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña ®Êt n−íc ta nãi chung vµ ë miÒn nói nãi riªng. Do d©n sè t¨ng nhanh nªn s¶n l−îng l−¬ng thùc cã h¹t tÝnh theo ®Çu ng−êi còng chØ ë møc thÊp vµ t¨ng hµng n¨m kh«ng nhiÒu (n¨m 1990 lµ 326,0 kg/ng, n¨m 1995 lµ 363,1 Kg/ng, n¨m 2000 lµ 443,9 kg/ng). §Ó ®¶m b¶o nhu cÇu l−¬ng thùc, cÇn ph¶i th©m canh t¨ng vô ®Ó t¨ng n¨ng suÊt. Do ®ã viÖc sö dông ph©n ho¸ häc, ph©n kho¸ng, chÊt kÝch thÝch ho¸ häc vµ thuèc trõ s©u diÖt cá ngµy cµng t¨ng, trùc tiÕp ®e do¹ ®Õn sù tho¸i ho¸ vµ « nhiÕm ®Êt, n−íc ngÇm, n−íc ao hå, s«ng ngßi, c¸c hÖ sinh th¸i vµ ®a d¹ng sinh häc. VÊn ®Ò d©n sè ®· ®−îc §¶ng vµ Nhµ n−íc ViÖt Nam quan t©m tõ nh÷ng n¨m 1960, nhiÒu chÝnh s¸ch d©n sè vµ chÝnh s¸ch kinh tÕ x· héi cã liªn quan ®Õn d©n sè ®· ®−îc ban hµnh vµ 96 thùc thi. Nhê thÕ mµ nghÌo khã ®· gi¶m m¹nh trong 5 n¨m qua, nh−ng do d©n sè t¨ng nhanh nªn vÉn cßn kho¶ng 1/5 d©n n«ng th«n bÞ nghÌo vÒ l−¬ng thùc thùc phÈm vµ gÇn 1/2 cßn ph¶i sèng trong c¶nh nghÌo chung (HiÖn tr¹ng m«i tr−êng n¨m 2000), nhÊt lµ nh©n d©n miÒn nói. NghÌo khã vµ t¨ng d©n sè lµ t¸c nh©n tµn ph¸ m«i tr−êng nh−ng còng lµ hËu qu¶ cña chÝnh sù tµn ph¸ m«i tr−êng Êy. Do nhu cÇu cuéc sèng, nhiÒu ng−êi nghÌo, nhÊt lµ ë miÒn nói ®· buéc ph¶i khai th¸c tµi nguyªn mét c¸ch bõa b·i, kh«ng theo quy ho¹nh, g©y ra sù c¹n kiÖt nhanh chãng tµi nguyªn, nhÊt lµ rõng vµ tµi nguyªn rõng, lµm ®Êt bÞ xãi mßn, g©y « nhiÔm vµ suy tho¸i m«i tr−êng, lµm cho n¨ng suÊt c©y trång vµ vËt nu«i gi¶m, c¸c ®iÒu kiÖn vÖ sinh m«i tr−êng xÊu ®i. §iÒu nµy l¹i trë l¹i lµm cho cuéc sèng cña con ng−êi cµng nghÌo ®ãi h¬n vµ còng v× thÕ mµ khã cã ®iÒu kiÖn ®Ó n©ng cao kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸ vµ c¶i thiÖn m«i tr−êng. Do ®«ng d©n vµ cuéc sèng khã kh¨n nªn di d©n tù do diÔn ra kh¾p n¬i, nhÊt lµ ®Õn T©y Nguyªn vµ §«ng Nam Bé, ®· vµ ®ang g©y ra nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc nh− n¹n ph¸ rõng, sö dông tµi nguyªn ®Êt kh«ng hîp lý, s¨n b¾t ®éng vËt bõa b·i, g©y « nhiÔm m«i tr−êng, ®ã lµ ch−a nãi ®Õn sù gia t¨ng nhiÒu tÖ n¹n x· héi khã kiÓm so¸t vµ c¶ nh÷ng m©u thuÉn gi÷a c¸c céng ®ång cïng chung sèng. B−íc vµo thÕ kû 21, søc Ðp cña gia t¨ng d©n sè n−íc ta vÉn cßn lµ mét th¸ch thøc lín ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi vµ c¶i thiÖn ®êi sèng nh©n d©n vµ b¶o vÖ m«i tr−êng sèng vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn. Dù b¸o (theo ph−¬ng ¸n trung b×nh) ®Õn n¨m 2024 d©n sè n−íc ta sÏ lµ 100,491 triÖu ng−êi. Nh− vËy n−íc ta sÏ ph¶i ®¶m b¶o cuéc sèng cho thªm 22 triÖu ng−êi n÷a, gÇn b»ng d©n sè n−íc ta tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng 8 n¨m 1945, trong khi ®ã tµi nguyªn thiªn nhiªn l¹i cã xu h−íng suy gi¶m. §iÒu nµy sÏ g©y søc Ðp to lín lªn tµi nguyªn thiªn nhiªn vèn ®· c¹n kiÖt trªn ph¹m vi toµn quèc nh− n¹n ph¸ rõng vµ ®Êt ngËp n−íc, suy tho¸i ®Êt, thiÕu n−íc vµ « nhiÔn n−íc, suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc, vµ tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè ®ã cã kh¶ n¨ng sÏ t¹o nªn sù mÊt c©n b»ng sinh th¸i trÇm träng khã håi phôc vµ n¹n « nhiÔm m«i tr−êng. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy sÏ ¶nh h−æng xÊu ®Õn sù ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc, nhÊt lµ c¸c vïng n«ng th«n vµ miÒn nói. Trong giai ®o¹n ®Çu cña c«ng cuéc c«ng nghiÖp ho¸ x· héi chñ nghÜa, thö th¸ch ®èi víi c«ng t¸c BVMT ®ang trë nªn phøc t¹p h¬n vµ khã kh¨n h¬n, ®ßi hái viÖc sö dông c¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ c«ng t¸c qu¶n lý m«i tr−êng tèt h¬n. §iÒu nµy l¹i ph¶i cã nh÷ng chÝnh s¸ch, chiÕn l−îc, ph¸p chÕ râ rµng. Còng cÇn ph¶i ®Èy m¹nh c«ng t¸c nghiªn cøu, gi¸o dôc, ®µo t¹o, n©ng cao ý thøc cho mäi ng−êi d©n vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn. TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè nµy ë n−íc ta cßn thiÕu nghiªm träng. T×nh h×nh nµy cã thÓ dÉn ®Õn mét sè khã kh¨n trong c«ng t¸c qu¶n lý m«i tr−êng vµ tµi nguyªn ë cÊp trung −¬ng vµ ®Þa ph−¬ng, nhÊt lµ ë c¸c vïng thuéc miÒn nói. IV. Mét sè th¸ch thøc vÒ vÊn ®Ò m«i tr−êng ë miÒn nói Nh− chóng ta ®· biÕt, ®Æc tr−ng næi bËt cña miÒn nói lµ tÝnh máng manh dÔ bÞ tæn th−¬ng cña c¸c hÖ sinh th¸i, chñ yÕu lµ do vÞ trÝ ë tÇm cao. Kh«ng gièng nh− m«i tr−êng n¬i vïng ®Êt thÊp, b»ng ph¼ng, th−êng cã n¨ng suÊt cao h¬n l¹i Ýt bÞ suy tho¸i, c¸c hÖ sinh th¸i miÒn nói ®Æc biÖt kÐm kh¶ n¨ng tù håi phôc mçi khi bÞ ®¶o lén, suy tho¸i, vÞ dô nh− bÞ xãi mßn nÆng hoÆc 97 mÊt th¶m thùc vËt. Do tÇng ®Êt mµu th−êng rÊt máng, xèp vµ dÔ bÞ röa tr«i nªn miÒn nói th−êng xuyªn bÞ ¸p lùc xãi mßn do ®é dèc t¹o ra. MiÒn nói cã chøc n¨ng tùa nh− th¸p n−íc trªn cao, n¬i dù tr÷ n−íc cña vïng thÊp thuéc l−u vùc, lµ n¬i b¾t nguån cña c¸c con s«ng v× thÕ mµ vïng nói cã tÇm quan träng ®Æc biÖt ®èi víi sù an toµn vÒ m«i tr−êng, nguån n−íc cho sinh häat, n«ng nghiÖp, thñy lùc vµ c«ng nghiÖp, giao th«ng vËn t¶i... cho c¶ l−u vùc. TÝnh ®a d¹ng cña c©y cá vµ ®éng vËt ë miÒn nói cßn lµ nguån gen v« tËn cho sù sèng cßn cña con ng−êi, lµ nguån cung cÊp tiÒm tµng vÒ l−¬ng thùc, thùc phÈm, vÒ nguån c©y thuèc vµ c¸c s¶n phÈm kh¸c cÇn thiÕt cho cuéc sèng trong t−¬ng lai. MiÒn nói cã tÇm quan träng nh− vËy cho sù ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc, nh−ng m«i tr−êng miÒn nói l¹i ®ang bÞ xuèng cÊp nghiªm träng nhÊt lµ rõng, ®Êt vµ n−íc. N¹n ph¸ rõng vµ suy tho¸i m«i tr−êng ®ang ngµy cµng trµn lªn nh÷ng khu rõng ë c¸c s−ên dèc v× r»ng c¸c khu rõng thÊp ®· gÇn nh− bÞ c¹n kiÖt. ViÖc tµn ph¸ rõng nµy cã lÏ nh− Tæ chøc N«ng l−¬ng LHQ nhËn xÐt lµ "rõng ë miÒn nói ®· bÞ ph¸ häai do mËt ®é d©n c− qu¸ cao h¬n lµ c¸c lo¹i rõng ë vïng thÊp. Trong thËp kû cuèi cña thÕ kû 20 nµy rõng nhiÖt ®íi ®· ph¶i chÞu ®ùng søc Ðp t¨ng d©n sè lÉn n¹n chÆt ph¸ víi tèc ®é nhanh nhÊt". ViÖc mÊt rõng kh«ng nh÷ng ¶nh h−ëng ®Õn nh©n d©n miÒn nói mµ cßn g©y th¶m häa cho c¶ nhiÒu vïng miÒn xu«i . Nh− ®· tr×nh bµy nh÷ng vÊn ®Ò gay cÊn nhÊt vÒ m«i tr−êng miÒn nói n−íc ta hiÖn nay lµ diÖn tÝch rõng bÞ thu hÑp nhanh chãng, ®Êt trèng ®åi nói träc cßn lín, ®Êt n«ng nghiÖp suy tho¸i, nguån n−íc c¹n kiÖt trong mïa kh«, g©y lò lôt vµ lò quÐt trong mïa m−a. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ ë vïng nói nÕu kh«ng cã nh÷ng biÖn ph¸p gi÷ c©n b»ng sinh th¸i trong vïng mét c¸ch nghiªm tóc vµ kh«ng cã sù kÕt hîp c¸c biÖn ph¸p kü thuËt tiªn tiÕn víi nh÷ng hiÓu biÕt b¶n ®Þa vÒ c¸ch qu¶n lý tµi nguyªn, nhÊt lµ rõng, ®Êt vµ n−íc víi sù tham gia qu¶n lý cña ng−êi d©n së t¹i th× viÖc suy tho¸i m«i tr−êng sÏ lµ mét th¶m häa cho c«ng cuéc ph¸t triÓn kinh tÕ ë vïng ®Êt nµy. §Ó håi phôc l¹i c©n b»ng sinh th¸i cho miÒn nói, ®iÒu quan träng nhÊt lµ ph¶i sím cã biÖn ph¸p b¶o vÖ nh÷ng khu rõng cßn sãt l¹i, t¨ng diÖn tÝch che phñ rõng, Ýt nhÊt lµ ®¹t ®−îc 50% diÖn tÝch tù nhiªn. §Ó gi¶i quyÕt mét c¸ch cã hiÖu qu¶ nh÷ng vÊn ®Ò mµ nh©n d©n miÒn nói ®ang gÆp ph¶i khi muèn duy tr× vµ n©ng cao cuéc sèng vµ b¶o tån c¸c hÖ sinh th¸i cña hä, c¸ch tiÕp cËn s¸ng t¹o lµ ph¶i dùa trªn tÝnh ®Æc thï cña miÒn nói ®· nãi ë trªn. §ã lµ sù giµu cã vµ tÝnh mong manh cña c¸c hÖ sinh th¸i mµ miÒn nói ®· t¹o ra nh÷ng h¹n chÕ vµ nh÷ng thuËn lîi riªng. NhiÒu tæ chøc ®· ®i tiªn phong trong c¸ch tiÕp cËn míi nµy lµ hßa nhËp viÖc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn trªn c¬ së céng ®ång vµ ®¹t kÕt qu¶ kh¶ quan. §Ó lµm ®−îc viÖc ®ã cÇn ph¶i: 3 a/ T¹o ®iÒu kiÖn cho nh©n d©n miÒn nói cã quyÒn sö dông ®Êt vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn mét c¸ch l©u dµi. 3 Xem Vâ Quý, 1999. §Ó cuéc sèng ng−êi d©n miÒn nói ®−îc bÒn v÷ng. Trong Héi th¶o Quèc gia Nghiªn cøu Ph¸t triÓn bÒn v÷ng MiÒn nói ViÖt Nam, Hµ Néi, ngµy 3-5/8/1999. Trung t©m Nghiªn cøu Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng , §¹i häc Quèc gia Hµ N«i. Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp. 98 b/ T¹o mäi ®iÒu kiÖn ®Ó b¶o vÖ vµ c¶i thiÖn m«i tr−êng c/ CÇn cã sù hç trî tõ phÝa ngoµi vÒ c¸c nhu cÇu cÊp b¸ch d/ L−u ý ®Õn vai trß cña phô n÷ vµ e/ Ph¸t huy sù tham gia cña céng ®ång vµo viÖc qu¶n lý tµi nguyªn. V. Mét vµi kinh nghiÖm rót ra tõ c¸c dù ¸n liªn quan ®Õn miÒn nói vµ n«ng th«n Tuy cã nh÷ng khã kh¨n nãi trªn, nh−ng ë mét sè ®Þa ph−¬ng trong nh÷ng n¨m qua ®· cã nh÷ng dù ¸n riªng lÎ vÒ n©ng cao nhËn thøc m«i tr−êng hay dù ¸n ph¸t triÓn kinh tÕ, n©ng cao cuéc sèng cho ng−êi d©n n«ng th«n miÒn nói nh»m gi¶m nhÑ søc Ðp cña hä lªn rõng vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn. Tõ viÖc thùc hiÖn c¸c dù ¸n nãi trªn cã thÓ nªu lªn mét sè nhËn xÐt sau ®©y: Rõng, ®Êt vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn tiÕp tôc bÞ suy tho¸i lµ v× cuéc sèng cña nh©n d©n ®Þa ph−¬ng qu¸ khã kh¨n mµ hä ®· ph¶i x©m nhËp vµo c¸c khu rõng ®Ó t×m c¸ch sinh nhai (ph¸ rõng lµm n−¬ng rÉy, chÆt gç, lÊy cñi, s¨n b¾t ®éng vËt, khai th¸c c¸c s¶n phÈm rõng qu¸ møc..). Ngoµi nguyªn nh©n nghÌo ®ãi, viÖc suy tho¸i tµi nguyªn thiªn nhiªn, ph¸ huû m«i tr−êng cßn cã nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c n÷a, do tõ n¬i kh¸c ®Õn nh− viÖc bu«n b¸n c¸c s¶n phÈm tõ rõng, x©y dùng ®−êng s¸, hoÆc ë møc ®é cao h¬n nh− chÝnh s¸ch ch−a ®óng ®¾n v.v.. Dï nguyªn nh©n tõ ®©u, hËu qu¶ cña suy thãai m«i tr−êng (xãi mßn ®Êt, « nhiÔm ®Êt, n−íc, mÊt ®a d¹ng sinh häc, lò lôt, h¹n h¸n..) tr−íc tiªn ¶nh h−ëng ®Õn ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng. C¸c "gi¶i ph¸p lín" tÇm Quèc gia/Quèc tÕ ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng nguyªn nh©n tõ xa rÊt quan träng, nh−ng kh«ng biÕt bao giê míi ®¹t ®−îc, trong lóc ®ã nhiÒu dù ¸n vµ häat ®éng nhá cã thÓ t¹o nªn nh÷ng biÕn ®æi lín nÕu nh− mäi ng−êi tham gia c¸c häat ®éng hiÓu râ vai trß cña m×nh. C¸c dù ¸n nhá vÒ n©ng cao cuéc sèng vµ b¶o vÖ thiªn nhiªn thùc hiÖn t¹i c¸c ®Þa ph−¬ng kh«ng lµm thay ®æi ®−îc c¸c chÝnh s¸ch ë møc quèc gia hay quèc tÕ nh−ng l¹i cã thÓ: lµm gi¶m bít nh÷ng ¶nh h−ëng cña c¸c chÝnh s¸ch ch−a phï hîp víi ®Þa ph−¬ng; vµ gi¶i quyÕt ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò suy tho¸i m«i tr−êng cã nguyªn nh©n trùc tiÕp tõ c¸c häat ®éng cña ®Þa ph−¬ng. Kinh nghiÖm cho biÕt r»ng: Nh©n d©n ®Þa ph−¬ng t¹i c¸c vïng n«ng th«n, sèng gÇn rõng nói th−êng hiÓu râ c¸c häat ®éng cña hä g©y t¸c h¹i lªn thiªn nhiªn (vµ còng nhiÒu ng−êi hiÓu r»ng hä ®ang ph¸ ®i nguån tµi nguyªn c¬ së cña sù sinh tån cña con c¸i hä) , nh−ng hä kh«ng cã c¸ch lùa chän nµo kh¸c, vµ hßan c¶nh kh«ng cho phÐp hä thùc hiÖn mét kÕ häach l©u dµi hay thùc hiÖn kÕ häach bÒn v÷ng vÒ m«i tr−êng; Nh©n d©n ®Þa ph−¬ng th−êng t×m mäi c¸ch ®Ó lo cho cuéc sèng tr−íc m¾t, phï hîp víi ®iÒu kiÖn hiÖn t¹i h¬n lµ t×m c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mµ hä ®ang ®èi ®Çu v× hä cho r»ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ã cã nghÜa lµ ph¶i thªm viÖc, thªm vèn mµ kÕt qu¶ th× kh«ng ch¾c ch¾n; 99 Nh©n d©n ®Þa ph−¬ng th−êng kh«ng hiÓu ®−îc nh÷ng gi¸ trÞ ®éc ®¸o cña rõng vµ tÇm quan träng cña c¶nh quan cña ®Þa ph−¬ng hä, hay c¸c loµi quý cña ®Þa ph−¬ng hä trªn møc ®é toµn quèc hay tßan cÇu. V× vËy ®Ó ®éng viªn ®−îc c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng t¹i c¸c vïng n«ng th«n, miÒn nói gi¶i quyÕt ®−îc nh÷ng khã kh¨n tr−íc m¾t, khi x©y dùng dù ¸n ë ®©y cÇn ph¶i l−u ý khëi ®Çu b»ng nh÷ng hµnh ®éng nhá, gi¶i quyÕt nh÷ng viÖc g× cÊp b¸ch nhÊt mµ ng−êi d©n ®ang mong ®îi. 1. §Çu tiªn nªn chän c¸c häat ®éng trùc tiÕp vµ tøc kh¾c c¶i thiÖn ®−îc cuéc sèng th−êng ngµy cña ng−êi d©n (l−¬ng thùc, n−íc, søc kháe, nhµ ë, t¨ng thu nhËp...). H¬n ai hÕt, ng−êi d©n hiÓu rÊt râ hä ®ang cÇn c¸i g×. 2. T¹o mäi ®iÒu kiÖn n©ng cao nhËn thøc vÒ thiªn nhiªn vµ m«i tr−êng. §©y lµ kh©u then chèt ®Ó lµm cho mäi ng−êi hiÓu ®−îc vÊn ®Ò vµ nguyªn nh©n g©y ra suy thãai m«i tr−êng; t¹o cho hä lßng tin lµ hä cã thÓ tù c¶i thiÖn ®−îc cuéc sèng cña hä b»ng c¸ch sö dông mét c¸ch hîp lý vµ l©u dµi tµi nguyªn thiªn nhiªn (rõng, ®Êt, n−íc mµ hä cã). Kh«ng nªn tæ chøc líp riªng vÒ n©ng cao nhËn thøc mµ tèt nhÊt lµ kÕt hîp víi c¸c häat ®éng nªu ë môc 1: 3. T¹o niÒm tù hµo vÒ nh÷ng ®Æc tr−ng tù nhiªn cã mét kh«ng hai cña ®Þa ph−¬ng (nh− c¸c loµi ®Ñp vµ quý hiÕm, c¸c loµi ®Æc h÷u, c¸c h×nh th¸i c©y cá, c¸c c¶nh quan ®Æc tr−ng cña ®Þa ph−¬ng... ). 4. LËp kÕ häach hiÖn thùc, víi môc tiªu ng¾n h¹n "thÊy ®−îc vµ v−¬n tíi ®−îc". Nh÷ng kú väng xa x«i, kh«ng luËn gi¶i ®−îc vµ kh«ng hßan thµnh ®−îc sÏ t¹o ra sù thÊt väng vµ nh÷ng c¶n trë dÉn ®Õn t×nh tr¹ng tr× trÖ vµ mÊt lßng tin. 5. Tham kh¶o ý kiÕn vµ t«n träng ý kiÕn cña nh©n d©n, nhÊt lµ nh÷ng ng−êi h−ëng lîi, tr¸nh ¸p ®Æt mét kÕ häach cøng nh¾c ®−a tõ trªn xuèng, nhÊt thiÕt kh«ng ®Ó d©n hiÓu nhÇm lµ dù ¸n ®Õn thuª hä lµm c«ng viÖc cña hä, mµ dù ¸n ®Õn hç trî hä gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n mµ hä ®ang ph¶i ®èi ®Çu. 6. L«i kÐo sù tham gia cña phô n÷ v× hä lµ lùc l−îng lao ®éng chñ yÕu ë miÒn nói, nhÊt lµ phô n÷ c¸c d©n téc Ýt ng−êi. 7. T¹o ®−îc m« h×nh tèt cho mäi ng−êi noi theo, m« h×nh ®ã nªn chän ng−êi thùc hiÖn phï hîp (nªn lÊy ý kiÕn cña d©n). 8. X©y dùng tæ chøc vµ ph©n phèi c«ng b»ng lîi nhuËn trong céng ®ång. 9. L«i kÐo sù tham gia vµ sù ñng hé cña nh÷ng nh©n vËt chñ yÕu nh− c¸c nhµ l·nh ®¹o chÝnh trÞ, t«n gi¸o, c¸c tr−ëng b¶n, c¸c nh©n vËt cao cÊp ë ®Þa ph−¬ng vµ sù hç trî cña c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ ch©n chÝnh. 10. C¸c dù ¸n thùc hiÖn t¹i ®Þa ph−¬ng cÇn ph¶i cã sù tham gia trùc tiÕp cña chÝnh quyÒn vµ céng ®ång ®Þa ph−¬ng v× ®ã chÝnh lµ c«ng viÖc cña hä, vµ qua viÖc thùc hiÖn dù ¸n hä còng ®−îc ®µo t¹o, n©ng cao hiÓu biÕt vµ nhÊt lµ n©ng cao tr×nh ®é qu¶n lý. Cã nh− thÕ kÕt qu¶ cña dù ¸n míi ®−îc v÷ng bÒn. 11. C¸c vÊn ®Ò n«ng th«n vµ nhÊt lµ n«ng th«n ë miÒn nói th−êng khã gi¶i quyÕt mét c¸ch trän vÑn trong thêi gian 2-3 n¨m nh− th−êng lÖ cña c¸c dù ¸n hç trî ph¸t triÓn, mµ nªn t×m c¸ch 100 kÐo dµi dù ¸n 10-15 n¨m, b»ng nh÷ng hµnh ®éng thiÕt thùc cho ®Õn khi ng−êi d©n cã cuéc sèng t−¬ng ®èi æn ®Þnh vµ ®· cã nh÷ng c¬ së hiÓu biÕt v÷ng ch¾c vÒ sö dông mét c¸ch bÒn v÷ng tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng mµ hä cã.. 12. Mét ®iÒu hÕt søc quan träng lµ ph¶i sím æn ®Þnh d©n sè. VI. KÕt luËn Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi trong giai ®o¹n c«ng nghiÖp ho¸, ®i theo lµ ®« thÞ ho¸, cïng víi sù gia t¨ng d©n sè nhanh trong ®iÒu kiÖn nÒn kinh tÕ cßn nghÌo vµ l¹c hËu ë n−íc ta nãi chung vµ miÒn nói nãi riªng ®· vµ ®ang g©y ra ¸p lùc ngµy cµng nÆng nÒ lªn m«i tr−êng vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn. Lµm thÕ nµo ®Ó ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu ngµy cµng cao vµ hoµi väng cña nh©n d©n vµo sù nghiÖp ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc mµ kh«ng tµn ph¸ tµi nguyªn thiªn nhiªn, b¶o vÖ ®−îc m«i tr−êng trong lµnh, ®Ó x©y dùng ®−îc mét nÒn kinh tÕ m¹nh tõ mét nÒn kinh tÕ cßn yÕu kÐm? §©y lµ nhiÖm vô to lín vµ ®Çy khã kh¨n. §Ó hoµn thµnh nhiÖm vô nµy, ®ßi hái ph¶i cã mét ch−¬ng tr×nh l©u dµi dùa trªn nh÷ng nguyªn t¾c vÒ sinh th¸i (b¶o tån) vµ kinh tÕ (ph¸t triÓn). Nh©n d©n miÒn nói, nhÊt lµ nh©n d©n c¸c d©n téc Ýt ng−êi ë n−íc ta còng nh− ë c¸c n−íc kh¸c trªn thÕ giíi, ®· hµng ngµn n¨m sèng phô thuéc vµo thiªn nhiªn. Hä lµ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn biÕt b¶o vÖ thiªn nhiªn vµ khai th¸c thiªn nhiªn mét c¸ch bÒn v÷ng. Tuy nhiªn qua 30 n¨m chiÕn tranh cïng víi sù t¸c ®éng cña vïng xu«i vµ sù ph¸t triÓn d©n sè, nhiÒu phong tôc tËp qu¸n tèt ®Ñp cña c¸c d©n téc miÒn nói ®· bÞ l·ng quªn. Sù nghÌo ®ãi, thiÕu thèn vµ sù suy tho¸i tµi nguyªn ngµy nay ®· thóc Ðp hä ph¶i khai th¸c qu¸ ng−ìng chÞu ®ùng cña thiªn nhiªn ®Ó duy tr× cuéc sèng tr−íc m¾t mµ quªn ®i nh÷ng tËp qu¸n tèt ®Ñp mµ hä vèn cã. Chóng ta còng nhËn thøc ®−îc r»ng t−¬ng lai vµ phóc lîi cña nh©n d©n vïng n«ng th«n vµ miÒn nói, tuú thuéc vµo kh¶ n¨ng sö dông mét c¸ch kh«n khÐo, bÒn v÷ng nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn mµ kh«ng lµm suy tho¸i c¸c nguån tµi nguyªn ®ã vµ ®ång thêi kh«ng lµm suy tho¸i m«i tr−êng. C©u hái ®Æt ra lµ lµm thÕ nµo ®Ó cã thÓ ®éng viªn ®−îc toµn thÓ nh©n d©n dùa vµo søc m×nh ®Ó g×n gi÷ vµ khai th¸c mét c¸ch bÒn v÷ng tµi nguyªn thiªn nhiªn, b¶o vÖ m«i tr−êng sèng cña chÝnh hä, cho lîi Ých cña chÝnh hä qua nhËn thøc s©u s¾c vÒ tÝnh chÊt quan träng cña nhiÖm vô ®ã. §Ó ®¹t ®−îc kÕt qu¶ trªn, cÇn thiÕt ph¶i n©ng cao nhËn thøc cho nh©n d©n vÒ m«i tr−êng, ®iÒu mµ hiÖn nay chóng ta ®ang cè g¾ng thùc hiÖn. §©y lµ nhiÖm vô chñ yÕu vµ lµ mét nhiÖm vô khã kh¨n, nh−ng chóng ta l¹c quan vÒ triÓn väng t−¬ng lai cña m×nh, bëi v× chóng ta tin ch¾c r»ng nh÷ng tai ho¹ nãi trªn lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái, r»ng tµi nguyªn c¬ b¶n cña ®Êt n−íc chóng ta cßn cã thÓ t¸i t¹o, vµ b¶n th©n d©n téc ViÖt Nam cã ®ñ søc, ®ñ ý thøc kû luËt vµ tµi n¨ng ®Ó ®èi phã víi nh÷ng th¸ch thøc míi ®ang ®e do¹ m×nh./. 101 Summary In Vietnam mountainous areas play a very important role for the development of the country. The ongoing transition from a centralized planned economy to a market - oriented one accelerated economic growth, the liberation of agricultural and industrial production, as well as the development of the service sector, the opening of the country for foreign investment and promotion of exports. All of these are of great benefit to the people of Vietnam, including mountainous areas, but at the same time, Vietnam is being confronted with a number of very real trade-offs in its development objectives, particularly between growth and the development. Trade- offs involving the environment are particularly problematic because economic growth and preserving the integrity of the environment for future generation are often in direct conflict with one another. Mountainous areas of Vietnam are currently facing critical environmental problems because of scarcity of agricultural land, lack of adequate development planning, unclear resources use rights, over exploitation of natural resources, degradation of forest and natural environment, rapid population growth and poverty. If the fragile environment of mountainous areas of Vietnam continues to be degraded by increased development, the economic costs that Vietnam will have to shoulder in the future will be increasingly burdensome. In order to minimize these potential negative effects of the changing investment scenario, it is necessary to take measures now to protect the natural resources base and environment of mountainous areas, of which forests, biodiversity, soil and water are more evident and may appear more urgent to the Vietnam increasingly development activities. The paper introduces details of challenges of environmental issues in mountainous areas of Vietnam and how can the basic needs and aspirations of the people of the country be met without destroying natural resources and the environment. How can the deteriorated areas be restored and developed and the country's resources be preserved in order to build a strong economy out of what is currently still a week one. The question is how to rely on the people themselves to restore and maintain their own environment for their own benefit through a profound knowledge of the paramount importance of the task. 102 VII. Tµi liÖu tham kh¶o chÝnh 1/ Bé KHCN&MT, 2000. ChiÕn l−îc b¶o vÖ M«i tr−êng Quèc gia 2001 - 2010 2/ Bé KHCN&MT, 2000. B¸o c¸o hiÖn tr¹ng M«i tr−êng ViÖt Nam n¨m 2000. 3/ Chu H÷u Quý, 1999. MÊy ®iÒu nhËn ®Þnh vµ bµn luËn vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi miÒn nói ë n−íc ta hiÖn nay. Trong Héi th¶o quèc gia "Nghiªn cøu ph¸t triÓn bÒn v÷ng miÒn nói ViÖt Nam". Trung t©m Nghiªn cøu Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng, §HQG Hµ Néi. Nhµ xuÊt b¶n N«ng nhiÖp. 4/ Chu H÷u Quý, 2001. 10 n¨m Ph¸t triÓn Kinh tÕ - X· héi MiÒn nói ViÖt Nam vµ nh÷ng vÊn ®Ò ®ang ®Æt ra. (Tµi liÖu ch−a xuÊt b¶n). 5/ Ng©n hµng thÕ giíi, 1995. Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng cña ViÖt Nam vµ ChÝnh s¸ch −u tiªn cho thêi kú chuyÓn tiÕp cña nÒn kinh tÕ X· héi chñ nghÜa. TËp 1 vµ 2. 6/ Lª Quý An, 1997. ChÝnh s¸ch m«i tr−êng vµ Ph¸t triÓn l©u bÒn cña ViÖt Nam. Trong "ChÝnh s¸ch vµ c«ng t¸c qu¶n lý m«i tr−¬ng ë ViÖt Nam". Quü Ph¸t triÓn quèc tÕ §øc, Trung t©m Xóc tiÕn Hµnh chÝnh quèc gia. 7/ Vâ Quý, 1997. Tæng quan nh÷ng vÊn ®Ò vÒ m«i tr−êng ë ViÖt Nam. Trong "ChÝnh s¸ch vµ c«ng t¸c qu¶n lý m«i tr−¬ng ë ViÖt Nam". Quü Ph¸t triÓn Quèc tÕ §øc, Trung t©m Xóc tiÕn Hµnh chÝnh Quèc gia. 8/ Vâ Quý, 1999. §Ó cuéc sèng vµ m«i tr−êng cña nh©n d©n miÒn nói ®−îc bÒn v÷ng. Trong Héi th¶o quèc gia "Nghiªn cøu ph¸t triÓn bÒn v÷ng miÒn nói ViÖt Nam". Trung t©m Nghiªn cøu Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng, §HQG Hµ Néi. Nhµ xuÊt b¶n N«ng NghiÖp. 9/ Vò V¨n Dòng, 2001. C«ng t¸c B¶o vÖ thiªn nhiªn ë MiÒn nói trong 10 n¨m qua, nh÷ng thuËn lîi vµ khã kh¨n. (Tµi liÖu ch−a xuÊt b¶n).