Bệnh cây đại cương

Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương ------------------------------------------- BỘ GIÁO DỤC VÀ ðÀO TẠO TRƯỜNG ðẠI HỌC NÔNG NGHIỆP I - HÀ NỘI Chủ biên : GS.TS. VŨ TRIỆU MÂN GIÁO TRÌNH BỆNH CÂY ðẠI CƯƠNG (Chuyên ngành Bảo vệ thực vật) HÀ NỘI - 2007 Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 2 Lời nói ñầu Bệnh cây ñại cương là phần trang bị những kiến thức cơ bản, các khái niệm, ñịnh nghĩa, các nội dung chủ yếu của khoa học bệnh cây, là môn học cơ sở cho phần bệnh cây chuyên khoa của môn học bệnh cây (Phytopathology). Môn học giúp sinh viên nắm vững các ñặc ñiểm sinh vật học và sinh thái học của các nguyên nhân gây bệnh và những hướng phòng trừ, hạn chế bệnh hại. Nội dung chủ yếu của môn học gồm: 1. Khái niệm chung về bệnh cây. 2. Sinh thái bệnh cây. 3. Phòng trừ bệnh cây. 4. Bệnh cây do môi trường. 5. Nấm gây bệnh cây. 6. Vi khuẩn gây bệnh cây. 7. Virus gây bệnh cây. 8. Phytoplasma gây bệnh cây. 9. Viroide gây bệnh cây. 10. Tuyến trùng gây bệnh cây. 11. Protozoa gây bệnh cây. 12. Thực vật thượng ñẳng gây bệnh cây. Tham gia viết giáo trình này gồm các tác giả: 1. GS.TS. Vũ Triệu Mân: chương I, chương II, chương III, chương IV, chương VII, chươngVIII, chương IX. 2. PGS.TS Lê Lương Tề: phần phân loại nấm - chương V, phần triệu chứng bệnh cây - chương I, phần nhưng thay ñổi của cây sau khi bị bệnh -chươngI. 3. PGS.TS Nguyễn Kim Vân: chương V. 4. TS. ðỗ Tấn Dũng: chươngVI, chương XII. 5. TS. Nguyễn Ngọc Châu: chương X. 6. TS. Ngô Thị Xuyên: chương XI. 7. TS. Nguyễn Văn Viên: phần biện pháp hoá học - chương III. 8. GS.TS Vũ Hữu Yêm: phần bệnh do thiếu dinh dưỡng - chương IV. 9. PGS.TS Ngô Bích Hảo: phần phân loại và phòng trừ - chương VII. Giáo trình này chủ yếu dùng cho sinh viên năm thức 3 ngành Bảo vệ thực vật. Giáo trình ñã ñược soạn thảo với việc bổ sung nhiều tư liệu mới vì vậy có thể làm tài liệu tham khảo cho các kỹ sư ñã ra trường và những cán bộ kỹ thuật quan tâm tới môn học bệnh lý thực vật. CÁC TÁC GIẢ Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 3 Ch−¬ng I Kh¸i niÖm chung vÒ bÖnh c©y I. BÖNH C¢Y Vµ S¶N XUÊT N¤NG NGHIÖP 1.1. LÞch sö khoa häc bÖnh c©y Khoa häc bÖnh c©y ®−îc h×nh thµnh tõ nhu cÇu cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Thêi th−îng cæ, víi ®êi sèng h¸i l−îm sau ®ã tiÕn bé h¬n lµ du canh, du c−. Con ng−êi kh«ng ph¸t hiÖn ®−îc sù ph¸ ho¹i cña bÖnh c©y mµ lu«n cho r»ng viÖc c©y bÞ hÐo, bÞ chÕt, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp bÞ tµn ph¸ lµ do trêi, v.v... kh«ng ph¸t hiÖn ®−îc nguyªn nh©n g©y bÖnh. Tõ thÕ kû thø 3 tr−íc c«ng nguyªn vµo thêi cæ Hy L¹p, Theophraste ®? m« t¶ bÖnh gØ s¾t h¹i c©y vµ hiÖn t−îng nÊm kÝ sinh ë gèc c©y. §Õn thÕ kû 16 chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn ph¸t triÓn m¹nh, c¸c vïng s¶n xuÊt chuyªn canh víi hµng ngµn hÐcta xuÊt hiÖn. BÖnh c©y ngµy cµng g©y nhiÒu t¸c h¹i lín cho s¶n xuÊt vµ nhËn thøc vÒ bÖnh ngµy cµng râ rÖt h¬n. Tíi thÕ kû 18, kinh tÕ thÕ giíi ®? chuyÓn tõ c¸c c«ng tr−êng thñ c«ng sang nöa c¬ khÝ vµ c¬ khÝ ho¸. C¸c quèc gia t− b¶n h×nh thµnh khoa häc kü thuËt ph¸t triÓn m¹nh. B−íc ®Çu ®? cã nh÷ng biÖn ph¸p ®¬n gi¶n phßng trõ bÖnh c©y ®−îc thùc hiÖn: M. Tillet (1775) vµ B. Prevost (1807) lµ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn nghiªn cøu vÒ bÖnh than ®en lóa m×. Tµi liÖu nghiªn cøu vÒ bÖnh c©y cña Anton de Bary (1853) ®−îc xuÊt b¶n ®? t¹o nÒn mãng cho sù ph¸t triÓn cña khoa häc bÖnh c©y sau nµy. Hallier (1875) ph¸t hiÖn vi khuÈn g©y thèi cñ khoai t©y. A. Mayer (1886), D. Ivanopski (1892), M. Bayerinck (1898) t×m ra virus kh¶m thuèc l¸. Nocar vµ Roux (1898) ph¸t hiÖn Mycoplasma ë ®éng vËt. Schulrt vµ Folsom (1917 - 1921) t×m thÊy bÖnh cñ khoai t©y cã h×nh thoi nh−ng kh«ng x¸c ®Þnh râ nguyªn nh©n. Nh−ng ph¶i tíi nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû 20 khi khoa häc thÕ giíi ph¸t triÓn nhiÒu n−íc t− b¶n c«ng nghiÖp ra ®êi, nÒn c«ng nghiÖp c¬ khÝ ho¸ chuyÓn sang ®iÖn khÝ ho¸ nhanh chãng cho ®Õn nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû 20 tin häc, ®iÖn tö, tù ®éng ho¸ ®? ph¸t triÓn m¹nh, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu bÖnh c©y ®? chuyÓn sang mét b−íc ph¸t triÓn v−ît bËc. N¨m 1895 - 1980, E.F. Smith ®? nghiªn cøu mét c¸c hÖ thèng vÒ vi khuÈn g©y bÖnh c©y. RÊt nhiÒu nhµ vi khuÈn häc ®? cã c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Branes J.A Wdrey L.V.A, Bosh S.E, Boucher C.A., Chang M.L, Cook D., N.W. Schaad, J.B. Jones vµ W. Chun vÒ vi khuÈn häc nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû 20 c¸c nhµ khoa häc Hµ Lan, Ph¸p, Anh, NhËt B¶n ®? cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu. Cuèn "BÖnh virus h¹i thùc vËt" (Plant virology) cña R.E.F Mathew lµ tµi liÖu c¬ b¶n ®−îc xuÊt b¶n nhiÒu lÇn; cuèn "Ph©n lo¹i virus" (Virus Taxonomy) cña nhiÒu t¸c gi¶ lµ mét tµi liÖu rÊt chi tiÕt vµ hiÖn ®¹i vÒ virus häc bÖnh c©y vµ virus nãi chung. Dienier vµ W. Raymer (1966) ®? x¸c ®Þnh ®−îc viroide lµ nguyªn nh©n g©y ra bÖnh khoai t©y cã cñ h×nh thoi ë Mü. Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 4 J. Doi vµ céng t¸c viªn (1967) lÇn ®Çu tiªn ®? x¸c ®Þnh bÖnh Phytoplasma h¹i thùc vËt ë NhËt B¶n. Tµi liÖu "BÖnh c©y nhiÖt ®íi" cña H. David vµ Thurston; "BÖnh c©y" (Plant pathology) cña George N. Agrios ®−îc xuÊt b¶n nhiÒu lÇn lµ nh÷ng tµi liÖu cã gi¸ trÞ cho viÖc ph¸t triÓn vµ nghiªn cøu bÖnh c©y. §Æc biÖt, m«n sinh häc ph©n tö ph¸t triÓn ®? mang l¹i sù ph¸t triÓn v−ît bËc cña khoa häc bÖnh c©y cuèi thÕ kû 20 - ®Çu thÕ kû 21. C¸c héi bÖnh lý thùc vËt cña c¸c n−íc thµnh lËp tõ rÊt l©u trªn thÕ giíi nh−: ë Hµ Lan (1891), Mü (1908), NhËt B¶n (1916), Canada (1930), Ên §é (1947). Héi nghÞ nghiªn cøu bÖnh c©y lÇn thø nhÊt ®? tËp hîp rÊt nhiÒu nhµ nghiªn cøu bÖnh c©y t¹i Lu©n §«n (Anh) vµo 8/1968 më ®Çu cho c¸c ho¹t ®éng rÊt ®a d¹ng vµ phong phó sau nµy cña HiÖp héi c¸c nhµ nghiªn cøu bÖnh c©y thÕ giíi. ë ViÖt Nam tõ thêi Lª Quý §«n, trong cuèn “V©n §µi lo¹i ngò” «ng ®? m« t¶ nhiÒu ph−¬ng ph¸p ch¨m sãc c©y khoÎ, dïng v«i tro bãn ruéng - hun khãi bÕp ®Ó b¶o qu¶n hµnh tái, ng« - ®Æc biÖt lµ ®? biÕt chän vµ tuyÓn lùa c¸c gièng lóa tèt, Ýt bÞ s©u bÖnh. T×nh h×nh bÖnh c©y ViÖt Nam ®Çu thÓ kû 20 ®? ®−îc ghi nhËn b»ng c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ ng−êi Ph¸p F. Vincens (1921) vÒ ph¸t hiÖn bÖnh ®¹o «n do nÊm Pyricularia h¹i lóa t¹i c¸c tØnh B¹c Liªu, CÇn Th¬, Sãc Tr¨ng. Bougnicourt (1943) ph¸t hiÖn bÖnh lóa von ë ViÖt Nam. Roger (1951) ph¸t hiÖn bÖnh ®¹o «n ë miÒn B¾c ViÖt Nam. Trong cuèn "BÖnh c©y nhiÖt ®íi" (Phytopathologie des pays chaud) cña t¸c gi¶ Roger (1954) xuÊt b¶n t¹i Paris rÊt nhiÒu bÖnh h¹i c©y ë vïng nhiÖt ®íi ®Æc biÖt lµ ë ViÖt Nam ®? ®−îc ®Ò cËp, m« t¶ tØ mØ. Sau c¸ch m¹ng th¸ng T¸m, cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p x¶y ra ¸c liÖt, kÐo dµi 9 n¨m. M?i tíi mïa thu 1955, lÇn ®Çu tiªn Tæ BÖnh c©y thuéc ViÖn Kh¶o cøu trång trät ®? ®−îc thµnh lËp tõ ®ã ngµnh bÖnh c©y ViÖt Nam ®? ph¸t triÓn m¹nh mÏ, tíi nay ®? h×nh thµnh mét hÖ thèng nghiªn cøu, gi¶ng d¹y vµ qu¶n lý c«ng t¸c kiÓm dÞch vµ phßng trõ bÖnh h¹i réng lín víi Côc B¶o vÖ thùc vËt, ViÖn B¶o vÖ thùc vËt (BVTV), c¸c bé m«n BVTV ë c¸c tr−êng ®¹i häc vµ c¸c chi côc víi hµng ngµn c¸n bé cã tr×nh ®é tõ cao ®¼ng ®Õn ®¹i häc vµ trªn ®¹i häc. RÊt nhiÒu cuèn s¸ch vÒ bÖnh c©y gåm s¸ch dÞch, tµi liÖu dÞch vµ s¸ch h−íng dÉn ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu, gi¸o tr×nh bÖnh c©y, s¸ch chuyªn kh¶o, s¸ch phæ biÕn kü thuËt cña c¸c t¸c gi¶ Vò Minh, §−êng Hång DËt, Hµ Minh Trung, Vò Kh¾c Nh−îng, Lª L−¬ng TÒ, Vò TriÖu M©n, NguyÔn V¨n TuÊt, Ph¹m V¨n Kim, NguyÔn Th¬, Bïi ChÝ Böu, Ph¹m V¨n D−, NguyÔn ThÞ Thu Hång, vµ rÊt nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c. Tõ th¸ng 9/2001 Héi Sinh häc ph©n tö bÖnh lý thùc vËt ViÖt Nam ®? ®−îc thµnh lËp tËp hîp hÇu hÕt c¸c nhµ nghiªn cøu bÖnh c©y ViÖt Nam. Héi ®? cã nhiÒu mèi quan hÖ quèc gia vµ quèc tÕ, ph¸t triÓn sù hîp t¸c nghiªn cøu khoa häc cña c¸c nhµ nghiªn cøu bÖnh c©y ViÖt Nam. Héi ®? tæ chøc 5 cuéc héi th¶o khoa häc 6/2002, 10/2003, 6/2004, 10/2004, 10/2006 vµ ®Æc biÖt n¨m 2005 ®? xuÊt b¶n cuèn s¸ch “Nh÷ng thµnh tùu 50 n¨m nghiªn cøu bÖnh c©y ViÖt Nam (1955 - 2005)” giíi thiÖu c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc bÖnh c©y cña ViÖt Nam trong suèt 50 n¨m qua. Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 5 1.2. Nh÷ng thiÖt h¹i kinh tÕ do bÖnh c©y Tõ cuèi thÕ kû 20 ®Õn nay, n«ng nghiÖp thÕ giíi ®? ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu to lín, s¶n l−îng vµ n¨ng suÊt c©y trång kh«ng ngõng æn ®Þnh vµ ngµy mét n©ng cao. Tuy vËy, do nh÷ng t¸c ®éng cña sù thay ®æi khÝ hËu sù biÕn ®éng cña dÞch h¹i ®? dÉn ®Õn nh÷ng thiÖt h¹i ®¸ng kÓ vÒ n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt c©y trång ë nhiÒu vïng trªn thÕ giíi. Theo tµi liÖu cña Tæ chøc L−¬ng thùc vµ N«ng nghiÖp Liªn hîp quèc (FAO), thiÖt h¹i vÒ bÖnh c©y trong nh÷ng n¨m 90 thÕ kû 20 −íc tÝnh 11,6%. Trong ®ã, bÖnh h¹i do nÊm cã tíi hµng chôc ngµn loµi, h¬n 1000 loµi virus, 600 loµi vi khuÈn,......tuyÕn trïng vµ rÊt nhiÒu bÖnh h¹i kh¸c do viroide vµ phytoplasma, protozoa g©y ra. Trªn thÕ giíi, trong lÞch sö ®? cã rÊt nhiÒu trËn dÞch bÖnh lín ®−îc ghi nhËn nh− trËn dÞch do bÖnh mèc s−¬ng do nÊm Phytophthora infestans g©y ra ë Aix¬len vµo n¨m 1845 - 1847 lµm 1 triÖu ng−êi chÕt vµ h¬n 2 triÖu ng−êi ph¶i di c− ®i n¬i kh¸c. TrËn dÞch bÖnh rØ s¾t cµ phª ë S¬rilanca ®? g©y thiÖt h¹i h¬n 150 triÖu fr¨ng Ph¸p g©y mÊt mïa ®ãi kÐm. Nh÷ng trËn dÞch do bÖnh Greening vµ Tristeza g©y ra hiÖn t−îng tµn lôi c©y cam ë nhiÒu vïng thuéc B¾c Phi, Trung Mü vµ §«ng Nam ¸. ë ViÖt Nam, bÖnh h¹i thùc vËt ®? g©y nªn nhiÒu trËn dÞch nghiªm träng g©y thiÖt h¹i rÊt lín cho s¶n xuÊt: n¨m 1955 - 1956 bÖnh ®¹o «n ®? h¹i trªn 2000 ngµn mÉu B¾c bé t¹i Hµ §«ng (cò). BÖnh lóa von ®? ph¸ h¹i ®Õn hµng tr¨m mÉu B¾c bé ë c¸c tØnh ®ång b»ng s«ng Hång. BÖnh lóa vµng lôi xuÊt hiÖn tõ 1910 ë Yªn Ch©u, T©y B¾c tíi nh÷ng n¨m 40, 50; bÖnh xuÊt hiÖn c¶ ë ®ång b»ng B¾c bé nh−ng tËp trung ph¸ ho¹i nÆng nhÊt tõ 1963 - 1965 trªn diÖn tÝch réng hµng tr¨m ngµn ha ë ®ång b»ng B¾c bé. ChØ tÝnh riªng c¸c tØnh Thanh Ho¸, Th¸i B×nh, Nam §Þnh, Hµ §«ng vµ Hµ Nam trong n¨m 1964 ®? cã 57.500 ha lóa bÞ bÖnh vµng lôi tµn ph¸ hoµn toµn vµ hµng tr¨m ngµn ha bÞ nhiÔm bÖnh. BÖnh ®¹o «n ph¸ h¹i th−êng xuyªn ë vïng ®ång b»ng B¾c bé, B¾c vµ Nam trung bé, miÒn Nam. Tõ n¨m 1981 ®Õn n¨m 1986 ®? th−êng xuyªn ph¸ h¹i trªn 10.000 ha, cã lóc tíi 160.000 ha bÞ nhiÔm ®¹o «n (1985) víi møc thiÖt h¹i nÆng, nhÑ kh¸c nhau. C©y khoai t©y, cµ chua, ít, c©y cam, chanh bÞ virus, c©y hå tiªu, cµ phª, thuèc l¸ bÞ tuyÕn trïng. C¸c c©y hä cµ bÞ hÐo xanh vi khuÈn vµ v« sè bÖnh h¹i rau, c©y ¨n qu¶, c©y c«ng nghiÖp, c©y lµm thuèc, hoa c©y c¶nh g©y thiÖt h¹i to lín. Trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi khÝ mïa Êm vµ m−a nhiÒu quanh n¨m ë n−íc ta. ThiÖt h¹i cña bÖnh c©y thÓ hiÖn râ rÖt ë nh÷ng mÆt sau: - BÖnh lµm gi¶m n¨ng suÊt cña c©y trång: do c©y bÞ chÕt, do mét bé phËn th©n, cµnh l¸, cñ, qu¶ bÞ huû ho¹i. C©y bÞ bÖnh sinh tr−ëng kÐm, cßi cäc...dÉn ®Õn n¨ng suÊt gi¶m. NÕu dÞch bÖnh bïng ph¸t cã thÓ lµm gi¶m s¶n l−îng trªn diÖn tÝch réng g©y thiÖt h¹i kinh tÕ lín. - BÖnh lµm gi¶m phÈm chÊt n«ng s¶n khi thu ho¹ch vµ cÊt tr÷: gi¶m gi¸ trÞ dinh d−ìng nh− gi¶m hµm l−îng ®¹m, chÊt bÐo, ®−êng, c¸c vitamin, c¸c chÊt kho¸ng, v.v ë rau qu¶. Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 6 - ChÌ, thuèc l¸, cµ phª bÞ n¸t vôn hay mÊt h−¬ng vÞ khi chÕ biÕn, mÝa gi¶m hµm l−îng ®−êng, b«ng vµ ®ay sîi ng¾n vµ gi¶m ®é bÒn, dÔ ®øt, sîi b«ng bÞ hoen è khi vi khuÈn ph¸ ho¹i. Nhùa cao su kÐm ®µn håi khi c©y bÞ bÖnh. V× vËy, bÖnh lµm gi¶m phÈm chÊt c¸c vËt liÖu dµnh cho c«ng nghiÖp thùc phÈm, c«ng nghiÖp nhÑ. - BÖnh lµm gi¶m gi¸ trÞ thÈm mü cña hµng ho¸: bÖnh loÐt cam g©y ra nh÷ng vÕt lë, loÐt trªn qu¶. BÖnh sÑo chanh g©y ra c¸c u låi d¹ng chãp nãn trªn qu¶ chanh. BÖnh th¸n th− xoµi t¹o ra nh÷ng vÕt ®èm ®en trªn mÆt qu¶ c¸c s¶n phÈm nµy khi b¶o qu¶n sÏ bÞ thèi háng. - BÖnh lµm gi¶m søc sèng hoÆc g©y chÕt hom gièng, m¾t ghÐp, gèc ghÐp, cµnh ghÐp, c¸c s¶n phÈm nu«i cÊy m« tÕ bµo...., trong nh©n gièng v« tÝnh vµ gi¶m søc n¶y mÇm g©y chÕt c©y con khi bÖnh nhiÔm trªn h¹t gièng. - Vi sinh vËt trong khi g©y bÖnh c©y cßn tiÕt ra nh÷ng chÊt ®éc ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn c©y bÞ bÖnh, g©y ®éc cho ng−êi vµ gia sóc. NÊm mèc vµng (Aspergillus flavus) h¹i l¹c, ®Ëu t−¬ng, h¹t sen tiÕt ra Aflatoxin g©y ung th− gan ë ng−êi vµ ®éng vËt. - NÊm g©y bÖnh than ®en ë lóa m× tiÕt ra ®éc tè g©y ®éc cho ng−êi vµ gia sóc. NÊm g©y bÖnh mèc hång ng« Fusarium còng tiÕt ra ®éc tè ë liÒu cao cã thÓ g©y tö vong cho ng−êi. - NÊm g©y bÖnh ®èm vßng xu hµo, b¾p c¶i Alternaria brassicae tiÕt ra ®éc tè Alternarin. - BÖnh c©y cßn g©y « nhiÔm ®Êt trång trät, vi sinh vËt g©y bÖnh n»m trong tµn d− r¬i xuèng ®Êt vµ tuyÕn trïng trong ®Êt ®? lµm ®Êt trë thµnh mét n¬i nhiÔm bÖnh rÊt nguy hiÓm cho vô trång trät sau. Ho¸ chÊt phßng trõ bÖnh tÝch tô l¹i trong ®Êt øc chÕ vi sinh vËt cã Ých, lµm « nhiÔm m«i tr−êng..... 1.3. §èi t−îng nghiªn cøu cña khoa häc bÖnh c©y Khoa häc bÖnh c©y lµ m«n khoa häc nghiªn cøu vÒ c¸c c©y bÞ bÖnh. Trong ®ã ký sinh g©y bÖnh vµ m«i tr−êng lu«n lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh th¸i quan träng ®Ó vi sinh vËt g©y bÖnh cã thÓ ph¸t triÓn thuËn lîi hoÆc bÞ øc chÕ kh«ng ph¸t triÓn vµ g©y h¹i. §ång thêi tÝnh ®éc cao hay thÊp cña vi sinh vËt g©y bÖnh ®? ¶nh h−ëng râ ®Õn møc ®é nhiÔm bÖnh cña c©y. ChÝnh v× vËy ®èi t−îng nghiªn cøu cô thÓ cña m«n bÖnh c©y lµ b¶n chÊt nguyªn nh©n g©y ra bÖnh c©y, c¸c ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng tíi sù ph¸t triÓn cña bÖnh, c¸c biÖn ph¸p phßng trõ cã hiÖu qu¶ kinh tÕ nhÊt vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. Chi tiÕt cña c¸c néi dung trªn bao gåm: - C¸c ®Æc ®iÓm triÖu chøng vµ qu¸ tr×nh bÖnh lý. - §Æc ®iÓm nguyªn nh©n g©y bÖnh vµ c¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh bÖnh. - T¸c h¹i, tÝnh phæ biÕn, quy luËt ph¸t sinh vµ dù tÝnh bÖnh theo c¸c vïng sinh th¸i. - Nghiªn cøu tÝnh miÔn dÞch, kh¸ng bÖnh, chÞu bÖnh vµ b¶n chÊt c¸c hiÖn t−îng nµy ®Ó øng dông trong nghiªn cøu t¹o gièng kh¸ng bÖnh. Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 7 - §−a ra c¸c biÖn ph¸p phßng trõ cã hiÖu qu¶ vµ kinh tÕ nhÊt vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. 1.4. Nh÷ng biÕn ®æi cña c©y sau khi bÞ bÖnh a. Nh÷ng biÕn ®æi vÒ c−êng ®é quang hîp C©y bÞ bÖnh nãi chung c−êng ®é quang hîp ®Òu gi¶m. Qu¸ tr×nh quang hîp gi¶m lµ do diÖn tÝch l¸ cña c©y gi¶m sót râ rÖt hoÆc do l¸ bÞ biÕn vµng, hµm l−îng diÖp lôc. NhiÒu c©y bÞ bÖnh l¸ rông hoÆc c©y thÊp lïn, l¸ nhá, l¸ biÕn d¹ng xo¨n cuèn, c©y cßi cäc Ýt l¸....trong mäi tr−êng hîp c−êng ®é quang hîp ®Òu gi¶m. b. Nh÷ng biÕn ®æi vÒ c−êng ®é h« hÊp Sù thay ®æi c−êng ®é h« hÊp cña c©y bÖnh chñ yÕu phô thuéc vµo ®Æc tÝnh cña ký sinh vËt g©y bÖnh, ®Æc ®iÓm gièng nhiÔm hay chèng bÖnh hoÆc ®Æc ®iÓm vïng m« tÕ bµo bÞ nhiÔm bÖnh. §a sè c¸c tr−êng hîp c−êng ®é h« hÊp t¨ng cao ë giai ®o¹n ®Çu nhiÔm bÖnh råi sau ®ã gi¶m sót dÇn hoÆc gi¶m ®i nhanh chãng tuú theo c¸c ®Æc ®iÓm kh¸ng hay nhiÔm bÖnh cña c©y ký chñ. Khi c−êng ®é h« hÊp t¨ng chÝnh lµ lóc c¸c men oxy ho¸ t¨ng ho¹t tÝnh ®ét ngét (men catalase, peroxydase, polyphenoloxydase...). Qu¸ tr×nh nµy ®? t¹o c¸c s¶n phÈm oxy ho¸ nh− quinon. Quinon t¨ng nång ®é ®ét ngét cã thÓ g©y chÕt m« c©y do c¸c s¶n phÈm nµy øc chÕ ho¹t ®éng cña c¸c men khö (dehydrase) nhÊt lµ ë c¸c gièng cã tÝnh kh¸ng cao. HiÖn t−îng biÕn ®æi nµy lµ do sù ho¹t ®éng cña c©y khi cã c¸c ký sinh g©y bÖnh tÊn c«ng vµ ®−îc coi nh− ph¶n øng tù vÖ tÝch cùc cña c©y chèng bÖnh. c. Ph¸ huû qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt Khi bÞ bÖnh qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt ë c¸c c¸ thÓ, ë mét gièng c©y, loµi c©y nhiÔm bÖnh cã thÓ cã nh÷ng thay ®æi kh¸c nhau. Tuy nhiªn, quy luËt chung lµ ®¹m tæng sè vµ gluxit tæng sè gi¶m ®i do qu¸ tr×nh ph©n huû m¹nh h¬n. Tû sè c¸c d¹ng protein/phi protein gi¶m xuèng. Protein cña c©y bÞ men protease cña ký sinh ph©n huû t¹o ra mét l−îng lín axit amin tù do, nhiÒu axit amin tù do l¹i ph©n gi¶i vµ cuèi cïng t¹o thµnh NH3, c©y bÞ mÊt mét l−îng ®¹m lín. §−êng ®a còng thay ®æi, c¸c d¹ng ®−êng ®a ph©n gi¶i thµnh d¹ng ®−êng ®¬n. C¸c d¹ng gluxit dù tr÷ ph©n gi¶i lµm thay ®æi sè l−îng vµ chÊt l−îng cña gluxit trong m« c©y bÖnh (nh− tr−êng hîp bÖnh mèc s−¬ng khoai t©y, bÖnh virus thùc vËt). ë c¸c c©y bÞ bÖnh cã hiÖn t−îng sù vËn chuyÓn, ph©n bè, ®iÒu hoµ c¸c chÊt ®¹m, gluxit bÞ ph¸ vì. d. Sù biÕn ®æi chÕ ®é n−íc N−íc lµ m«i tr−êng quan träng ®Ó thùc hiÖn c¸c c¬ chÕ cña sù sèng trong c¬ thÓ. N−íc quyÕt ®Þnh sù ho¹t ®éng cña men vµ c¸c ph¶n øng cña sù sèng nh−ng khi c©y bÞ bÖnh lu«n lu«n x¶y ra t×nh tr¹ng mÊt n−íc cña c©y bÞ bÖnh. Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 8 C−êng ®é tho¸t h¬i n−íc t¨ng m¹nh lµm c©y mÊt n−íc. Së dÜ x¶y ra hiÖn t−îng nµy lµ do ký sinh ®? ph¸ huû hÖ rÔ vµ m¹ch dÉn n−íc ë c©y. Mét sè ký sinh ph¸ vì th©n c©y ch¶y nhùa vµ n−íc tõ c¸c bã m¹ch ra ngoµi (hiÖn t−îng x× mñ cao su). Ký sinh cã thÓ t¸c ®éng tíi ®é thÈm thÊu cña mµng tÕ bµo, ph¸ vì m« b¶o vÖ bÒ mÆt l¸, cµnh,v.v...lµm tª liÖt kh¶ n¨ng ®ãng më cña khÝ khæng vµ thuû khæng. Ký sinh g©y h¹i ë bã m¹ch dÉn th−êng lµm bã m¹ch bÞ vÝt t¾c, c¸c chÊt g«m, c¸c s¶n phÈm ph©n gi¶i pectin, hoÆc t¹o c¸c khèi u lµm t¾c bã m¹ch (bÖnh sïi cµnh chÌ). BÖnh cã thÓ g©y hÐo vµng (c¸c lo¹i nÊm Fusarium) hay g©y hÐo xanh (vi khuÈn Ralstonia solanacearum). e. BiÕn ®æi cÊu t¹o cña tÕ bµo Khi nhiÔm bÖnh, ®é thÈm thÊu cña mµng nguyªn sinh thay ®æi, ph¸ vì tÝnh b¸n thÈm thÊu cña mµng tÕ bµo, ph¸ huû ¸p lùc thÈm thÊu vµ tÝnh tr−¬ng cña tÕ bµo. §é keo nhít cña chÊt nguyªn sinh gi¶m sót. Thay ®æi vÒ sè l−îng vµ ®é lín cña l¹p thÓ, ty thÓ, nh©n tÕ bµo...vµ nhiÒu thµnh phÇn kh¸c cña tÕ bµo. Nh÷ng biÕn ®æi trªn ®©y dÉn ®Õn sù thay ®æi h×nh th¸i tÕ bµo vµ m« thùc vËt: §ã lµ sù s−ng tÕ bµo, t¨ng kÝch th−íc tÕ bµo bÊt b×nh th−êng (nh− bÖnh phång l¸ chÌ) t¹o khèi u so tÕ bµo sinh s¶n qu¸ ®é (nh− bÖnh s−ng rÔ b¾p c¶i, sïi cµnh chÌ) g©y chÕt m« vµ ®¸m chÕt trªn nh− c¸c bÖnh h¹i l¸, th©n, cµnh, cñ qu¶. Nh÷ng t¸c h¹i vÒ sù hao hôt mét l−îng lín c¸c chÊt dinh d−ìng cña c©y bÞ bÖnh, ph¸ vì ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng. Qu¸ tr×nh tæng hîp vµ trao ®æi chÊt cña c©y nh−: trao ®æi ®¹m, gluxit, chÊt kho¸ng, chÊt ®iÒu hoµ sinh tr−ëng còng bÞ rèi lo¹n vµ ph¸ vì. Ph¸ huû chÕ ®é n−íc lµm ¶nh h−ëng tíi qu¸ tr×nh ®ång ho¸, sù sinh tr−ëng, ph¸t triÓn vµ tÝch luü vËt chÊt cña c©y. Lµm thay ®æi chøc n¨ng sinh lý - thay ®æi cÊu t¹o cña tÕ bµo vµ m«. Cuèi cïng trong nh÷ng tr−êng hîp bÖnh nÆng cã thÓ dÉn ®Õn c©y chÕt. 1.5. §Þnh nghÜa bÖnh c©y §Ó hiÓu râ nh− thÕ nµo lµ c©y bÞ bÖnh, tr−íc hÕt chóng ta cÇn cã kh¸i niÖm vÒ mét c©y khoÎ. Víi quan ®iÓm sinh th¸i häc vµ di truyÒn häc - chóng ta cã thÓ nªu lªn mét kh¸i niÖm vÒ c©y khoÎ nh− sau: C©y trång ®−îc trång trät trong ®iÒu kiÖn sinh th¸i khÝ hËu ®Êt ®ai vµ nguån dinh d−ìng, chÕ ®é n−íc kh«ng thay ®æi gièng nh− c©y bè mÑ cña chóng vµ lu«n lu«n biÓu hiÖn râ c¸c ®Æc ®iÓm ®Æc tr−ng vÒ loµi vµ gièng cña chóng th× c©y ®ã ®−îc coi lµ mét c©y khoÎ. Cã rÊt nhiÒu ®Þnh nghÜa bÖnh c©y, dùa vµo ®Þnh nghÜa cña c¸c nhµ khoa häc chóng ta cã thÓ ®−a ra mét ®Þnh nghÜa kh¸i qu¸t nh− sau: §Þnh nghÜa: 1. BÖnh c©y lµ mét ®éng th¸i phøc t¹p, ®Æc tr−ng cña mét qu¸ tr×nh bÖnh lý. Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 9 2. Do nh÷ng ký sinh vËt hay do m«i tr−êng kh«ng thuËn lîi g©y nªn. 3. DÉn ®Õn ph¸ vì c¸c chøc n¨ng sinh lý b×nh th−êng. 4. Lµm biÕn ®æi cÊu t¹o cña tÕ bµo vµ m« thùc vËt. 5. Lµm gi¶m n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt cña c©y trång. 6. Qu¸ tr×nh ®ã phô thuéc vµo b¶n chÊt cña ký chñ, ký sinh vµ m«i tr−êng sèng. §Þnh nghÜa nµy ®? gi¶i thÝch kh¸ ®Çy ®ñ c¸c ®Æc ®iÓm cña bÖnh c©y. - ý thø nhÊt: §éng th¸i phøc t¹p ®Æc tr−ng cña mét qu¸ tr×nh bÖnh lý: ý muèn gi¶i thÝch râ: BÖnh c©y do vi sinh vËt g©y nªn ®Òu ph¶i cã mét qu¸ tr×nh nhiÔm bÖnh, ph¸t triÓn cña bÖnh cã thêi gian ñ bÖnh (thêi kú tiÒm dôc) hay do m«i tr−êng ph¶i cã mét giai ®o¹n khñng ho¶ng ban ®Çu míi dÉn ®Õn hiÖn t−îng bÖnh lý râ rÖt, kh«ng thÓ x¶y ra mét c¸ch ®ét ngét. - ý thø 2: ý nµy ®? ph©n ra hai lo¹i bÖnh lµ bÖnh truyÒn nhiÔm (do c¸c ký sinh vËt) vµ bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm (do m«i tr−êng). - ý thø 3: ®? gi¶i thÝch trong phÇn bµi viÕt vÒ nh÷ng thay ®æi ë c©y sau khi bÞ bÖnh vÒ quang hîp, h« hÊp, trao ®æi chÊt, trao ®æi chÊt, trao ®æi n−íc....®ã lµ thay ®æi tÊt yÕu x¶y ra khi bÞ bÖnh. - ý thø 4: lµm thay ®æi tÕ bµo vµ m« lµ hËu qu¶ cña sù thay ®æi ho¹t ®éng sinh lý cña c©y. - ý thø 5: lµm gi¶m n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt cña c©y. ý nµy nãi lªn quan ®iÓm kinh tÕ vµ sö dông cña nhµ nghiªn cøu bÖnh c©y. NÕu bÖnh c©y kh«ng lµm gi¶m n¨ng suÊt, phÈm chÊt th× bÖnh cã thÓ kh«ng cÇn ph¶i phßng trõ. - ý thø 6: Qu¸ tr×nh nµy phô thuéc vµo ký chñ thuéc nhãm gièng kh¸ng bÖnh, chÞu bÖnh hay nhiÔm bÖnh, phô thuéc ®é ®éc cña ký sinh vµ diÔn biÕn bÖnh nÆng hay nhÑ phô thuéc m«i tr−êng sèng trong ®ã ®iÒu kiÖn thêi tiÕt khÝ hËu, ®Êt ®ai vµ sinh tr−ëng, dinh d−ìng cña c©y chñ lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn ¶nh h−ëng râ nhÊt. 1.6. C¸c triÖu chøng do bÖnh c©y g©y nªn TriÖu chøng bÖnh lµ sù biÕn ®æi m« bÖnh biÓu hiÖn ra bªn ngoµi mµ ta cã thÓ quan s¸t, nhËn biÕt ®−îc. Sè l−îng bÖnh c©y rÊt nhiÒu, tuú theo tÝnh chÊt kh¸c nhau cña c¸c lo¹i bÖnh (bÖnh toµn bé hoÆc bÖnh côc bé) mµ triÖu chøng thÓ hiÖn ra rÊt kh¸c nhau, nh−ng cã thÓ ph©n chia thµnh c¸c nhãm lo¹i h×nh triÖu chøng c¬ b¶n th−êng gÆp nh− sau: • VÕt ®èm: HiÖn t−îng chÕt tõng ®¸m m« thùc vËt, t¹o ra c¸c vÕt bÖnh côc bé, h×nh d¹ng to, nhá, trßn, bÇu dôc, hoÆc bÊt ®Þnh h×nh, mµu s¾c vÕt bÖnh kh¸c nhau (®en, tr¾ng, n©u, ®á,...) gäi chung lµ bÖnh ®èm l¸, qu¶. Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 10 • Thèi háng: HiÖn t−îng m« tÕ bµo (cñ, rÔ, qu¶, th©n chøa nhiÒu n−íc vµ chÊt dù tr÷), m¶nh gian bµo bÞ ph©n huû, cÊu tróc m« bÞ ph¸ vì trë thµnh mét khèi mÒm nhòn, n¸t, nh?o hoÆc kh« teo, cã mµu s¾c kh¸c nhau (®en, n©u sÉm, x¸m tr¾ng...), cã mïi. • Ch¶y g«m (nhùa): HiÖn t−îng ch¶y nhùa ë gèc, th©n, cµnh c©y, c¸c tÕ bµo ho¸ gç do bÖnh ph¸ ho¹i (bÖnh ch¶y g«m cam, chanh). • HÐo rò: HiÖn t−îng c©y hÐo chÕt, cµnh l¸ hÐo xanh, vµng, rò xuèng. C¸c bã m¹ch dÉn cã thÓ bÞ ph¸ huû, th©m ®en hoÆc rÔ bÞ thèi chÕt dÉn ®Õn t×nh tr¹ng thiÕu hôt n−íc, tÕ bµo mÊt søc tr−¬ng. • BiÕn mµu: Bé phËn c©y bÞ bÖnh mÊt mµu xanh do sù ph¸ huû cÊu t¹o vµ chøc n¨ng cña diÖp lôc, hµm l−îng diÖp lôc gi¶m, g©y ra hiÖn t−îng biÕn mµu l¸ víi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau: loang læ (bÖnh kh¶m l¸), vµng l¸, b¹ch t¹ng (tr¾ng lît),v.v… • BiÕn d¹ng: Bé phËn c©y bÞ bÖnh dÞ h×nh: L¸ xo¨n, d¨n dóm, cuèn l¸, cong queo, lïn thÊp, cao vèng, bói cµnh (chæi thÇn), chun ngän... • U s−ng: Khèi l−îng tÕ bµo t¨ng lªn qu¸ ®é, sinh s¶n tÕ bµo rèi lo¹n t¹o ra c¸c u s−ng trªn c¸c bé phËn bÞ bÖnh (rÔ, cµnh, cñ) nh− bÖnh tuyÕn trïng nèt s−ng (Meloidogyne sp.), bÖnh s−ng rÔ c¶i b¾p (Plasmodiophora brassicae), bÖnh u s−ng c©y l©u n¨m (nh− Agrobacterium tumefaciens). • Lë loÐt: Bé phËn bÞ bÖnh (qu¶, th©n, cµnh, gèc) nøt vì, loÐt, lâm nh− c¸c bÖnh loÐt cam, ghÎ sao khoai t©y. • Líp phÊn, mèc: Trªn bÒ mÆt bé phËn bÞ bÖnh (l¸, qu¶...) bao phñ kÝn toµn bé hoÆc tõng chßm mét líp sîi nÊm vµ c¬ quan sinh s¶n bµo tö rÊt máng, xèp, mÞn nh− líp bét phÊn mµu tr¾ng hoÆc ®en (bÖnh phÊn tr¾ng, bÖnh muéi ®en). • æ nÊm: VÕt bÖnh lµ mét æ bµo tö nÊm næi lªn, lé ra trªn bÒ mÆt l¸ do líp biÓu b× nøt vì. Lo¹i triÖu chøng nµy chØ ®Æc tr−ng cho mét sè bÖnh nh− c¸c bÖnh gØ s¾t h¹i c©y, bÖnh ®èm vßng do nÊm. • Mumi: HiÖn t−îng qu¶, h¹t, b«ng cê bÞ ph¸ huû toµn bé bªn trong chøa ®Çy khèi sîi nÊm vµ bµo tö nh− bét ®en gäi lµ bÖnh than ®en (bÖnh hoa cóc lóa, phÊn ®en ng«). Trong c¸c d¹ng triÖu chøng trªn nÊm th−êng g©y ra c¸c hiÖn t−îng: vÕt ®èm, thèi háng, ch¶y g«m, hÐo rò d¹ng hÐo vµng, u s−ng, lë loÐt, líp phÊn mèc, æ nÊm, mumi. Vi khuÈn phæ biÕn g©y ra c¸c d¹ng: vÕt ®èm, thæi háng, hÐo rò d¹ng hÐo xanh u s−ng, lë loÐt. Virus th−êng g©y ra c¸c d¹ng: biÕn mµu, biÕn d¹ng, thØnh tho¶ng cã vÕt ®èm. Phytoplasma, viroide, tuyÕn trïng th−êng g©y ra biÕn mµu, biÕn d¹ng, u s−ng. V× vËy, triÖu chøng bÖnh c©y cã thÓ dÔ bÞ nhÇm lÉn vµ lµm cho bÖnh c©y khi chÈn ®o¸n ph¶i dïng nhiÒu ph−¬ng ph¸p phèi hîp víi nhau míi x¸c ®Þnh ®−îc nguyªn nh©n g©y bÖnh chÝnh x¸c ®Æc biÖt lµ dïng ph−¬ng ph¸p l©y bÖnh nh©n t¹o. Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 11 II. §Æc tÝnh cña ký chñ vµ ký sinh g©y bÖnh c©y C©y th−êng bÞ nhiÔm bÖnh sau mét qu¸ tr×nh x©m nhiÔm vµ g©y bÖnh cña mét lo¹i ký sinh vËt hay do sù t¸c ®éng mét thêi gian t−¬ng ®èi dµi cña mét yÕu tè m«i tr−êng. BÖnh do m«i tr−êng hay cßn gäi lµ bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm, bÖnh sinh lý lµ do yÕu tè m«i tr−êng g©y ra sÏ ®−îc xem xÐt trong mét phÇn sau trong gi¸o tr×nh nµy. BÖnh truyÒn nhiÔm lµ nhãm bÖnh chóng ta ®Ò cËp ®Õn trong phÇn nµy lµ nh÷ng bÖnh do ký sinh vËt g©y ra. §ã lµ nh÷ng bÖnh do vi sinh vËt hay do nh÷ng ®éng vËt bËc thÊp g©y h¹i. VÝ dô: bÖnh do virus, vi khuÈn, nÊm, Phytoplasma, Viroide, tuyÕn trïng, Protozoa, thùc vËt th−îng ®¼ng ký sinh g©y ra. 2.1. Sù t¸c ®éng cña vi sinh vËt g©y bÖnh vµo c©y Nãi chung, vi sinh vËt g©y bÖnh khi tÊn c«ng vµo c©y th−êng g©y ra nh÷ng hiÖn t−îng sau: - Sö dông vËt chÊt dinh d−ìng cña c©y ®Ó nu«i sèng c¬ thÓ chóng. - Ph¸ huû qu¸ tr×nh vËn chuyÓn vµ tÝch luü chÊt dinh d−ìng ë c©y lµm háng bã m¹ch, huû ho¹i bé rÔ c©y. - Trong khi ký sinh trªn m« bÖnh, chóng th−êng sinh ra c¸c ho¹t chÊt sinh häc, thùc chÊt lµ c¸c chÊt ®éc vµ men ®Çu ®éc, ph©n gi¶i tÕ bµo c©y vµ lµm rèi lo¹n, ph¸ vì qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt ë c©y. Chóng ta cã thÓ ®Þnh nghÜa: - Vi sinh vËt g©y bÖnh: lµ nh÷ng sinh vËt dÞ d−ìng b»ng c¸ch lÊy dinh d−ìng cña c©y ký chñ ®Ó sèng ph¸t triÓn vµ sinh s¶n. - C©y ký chñ: lµ c©y mµ ë ®ã ký sinh sèng, ph¸t triÓn vµ lµ nguån cung cÊp dinh d−ìng cho ký sinh. - V× vËy, thùc chÊt mèi quan hÖ ký sinh lµ sù thiÕt lËp quan hÖ ký sinh vµ ký chñ sÏ x¶y ra khi ký sinh x©m nhËp vµ g©y bÖnh ®−îc trªn c©y ký chñ - ký sinh th¾ng ®−îc mäi sù ®Ò kh¸ng cña ký chñ ®Ó thiÕt lËp mèi quan hÖ ký sinh. KÕt thóc cña mèi quan hÖ nµy, chóng ta cã c©y bÖnh bÞ nhiÔm bÖnh. 2.2. Ph©n chia tÝnh ký sinh Tuú theo tÝnh chÊt vµ ph−¬ng thøc ký sinh, chóng ta chia c¸c vi sinh vËt ký sinh mét c¸ch ®¬n gi¶n thµnh c¸c nhãm nh− sau: a. Nhãm vi sinh vËt ký sinh chuyªn tÝnh Ký sinh chuyªn tÝnh (ký sinh b¾t buéc) lµ nhãm ký sinh chØ cã kh¶ n¨ng sö dông c¸c vËt chÊt h÷u c¬ s½n cã trong m« c©y sèng vµ ®ang ph¸t triÓn. Chóng kh«ng sö dông hay kh«ng ph¸t triÓn trªn c¸c m« c©y ®? chÕt (tµn d− c©y trång). Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 12 VÝ dô: C¸c loµi nÊm s−¬ng mai, gØ s¾t, nÊm phÊn tr¾ng h¹i c©y, trong nhãm ký sinh chuyªn tÝnh cßn cã thÓ kÓ ®Õn c¸c virus, phytoplasma, viroide, nh−ng cã nh÷ng quan niÖm cho r»ng 3 ký sinh vËt nµy cã møc ®é ký sinh cao h¬n cã thÓ gäi lµ ký sinh tuyÖt ®èi ë møc ®é tÕ bµo, khi tÕ bµo ®ang ph¸t triÓn m¹nh, khi tÕ bµo chÕt th× chóng míi bÞ tiªu diÖt. b. Nhãm vi sinh vËt b¸n ký sinh (ho¹i sinh tù do cã ®iÒu kiÖn) Lµ c¸c ký sinh vËt chñ yÕu sèng trªn c¸c m« c©y ®ang sèng (th−êng ë bé phËn l¸ b¸nh tÎ, l¸ giµ), sinh tr−ëng vµ sinh s¶n b»ng c¸ch nh©n v« tÝnh (nÊm) nh−ng trong ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh nµo ®ã trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn c¸ thÓ (h÷u tÝnh) hoÆc khi kh«ng cã c©y ký chñ trªn ®ång ruéng th× vÉn cã kh¶ n¨ng sèng vµ tån t¹i trªn tµn d− c©y trång, trªn c¸c m« c¾t rêi hoÆc mét sè bé phËn c©y ®? chÕt h¼n. C¸c lo¹i nÊm lóa von, tiªm löa thuéc líp nÊm tói vµ nhiÒu loµi nÊm kh¸c lµ nh÷ng loµi thuéc nhãm b¸n ký sinh ®iÓn h×nh. c. Nhãm vi sinh vËt b¸n ho¹i sinh (ký sinh tù do cã ®iÒu kiÖn) Nhãm nµy gåm c¸c vi sinh vËt g©y bÖnh trªn c¸c phÇn cña c©y ®? giµ, suy yÕu nh− trªn l¸ giµ, gèc th©n, cñ hay c©y con suy yÕu, chóng cã thÓ tån t¹i trªn c¸c m« ®? chÕt, trªn tµn d− c©y trång trong ®Êt, trªn h¹t, qu¶, cñ,v.v... §iÓn h×nh cña nhãm nµy cã thÓ kÓ ®Õn mét sè loµi nÊm mèc nh− Aspegillus niger g©y bÖnh hÐo rò gèc mèc ®en ë c©y l¹c; hay nÊm g©y bÖnh trªn b¾p c¶i Botrytris cinerea vµ nhiÒu loµi nÊm mèc kh¸c. C¸c nÊm nµy cßn cã kh¶ n¨ng g©y h¹i c¶ trong b¶o qu¶n n«ng s¶n ë c¸c kho th« s¬ trong nhiÖt ®é b×nh th−êng. d. Nhãm vi sinh vËt ho¹i sinh Nhãm nµy gåm c¸c vi sinh vËt chØ sèng trªn c¸c vËt chÊt h÷u c¬ ë m« c©y ®? chÕt, trªn c¸c tµn d− c©y trång, trong ®Êt vµ n−íc,... Nhãm vi sinh vËt nµy kh«ng cã kh¶ n¨ng sèng ký sinh trªn c¸c c©y ®ang sèng, kÓ c¶ c¸c m« c©y ®? suy yÕu. Nhãm sinh vËt ho¹i sinh nµy cã ý nghÜa rÊt quan träng trong viÖc ph©n huû chÊt h÷u c¬ gi¶i phãng CO2 bæ xung vµo bÇu khÝ quyÓn cña tr¸i ®Êt. Chóng gióp ph©n huû chÊt h÷u c¬ vµ t¹o mïn cho ®Êt, trong sè ®ã cã rÊt nhiÒu loµi vi sinh vËt ®èi kh¸ng sèng ë ®Êt ®? ®−îc sö dông ®Ó thùc hiÖn biÖn ph¸p sinh häc phßng chèng bÖnh c©y. Tr−íc ®©y, nhãm nµy ®−îc coi nh− hoµn toµn kh«ng g©y h¹i cho c©y trång, nh−ng ngµy nay mét sè vi khuÈn vµ nÊm ho¹i sinh còng cã thÓ ph¸ h¹i trong kho nh− nÊm mèc Mucor, Penicillium vµ mét sè loµi vi khuÈn. Sù ph©n chia bèn møc ®é cña 4 nhãm vi sinh vËt ký sinh chØ mang tÝnh t−¬ng ®èi, khi ®iÒu kiÖn sinh th¸i m«i tr−êng thay ®æi cã thÓ mét vi sinh vËt ë nhãm nµy sÏ mang ®Æc tÝnh cña mét nhãm kh¸c vµ sù ph©n chia 4 nhãm trªn chØ lµ 4 nhãm chñ yÕu mµ th«i. 2.3. Qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña tÝnh ký sinh Ngµy nay, tÊt c¶ nh÷ng vi sinh vËt ký sinh ®? ®−îc s¾p xÕp theo nhãm vµ ph©n lo¹i t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ kÓ c¶ sö dông ®Õn kü thuËt sinh häc ph©n tö ®Ó s¾p xÕp c¸c ph©n nhãm vµ ®¬n vÞ ph©n lo¹i nhá h¬n. Tuy vËy c¸c nhµ nghiªn cøu cæ sinh häc, bÖnh lý thùc vËt, di truyÒn häc vµ rÊt nhiÒu nghµnh khoa häc cã liªn quan ®? thÊy râ nguån gèc cña c¸c vi sinh Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 13 vËt tr¸i ®Êt hiÖn nay chñ yÕu b¾t nguån tõ ®Êt. Vi sinh vËt ®Êt (nhãm ho¹i sinh) cã hÖ thèng men rÊt phong phó vµ cã nhiÒu chÊt ®éc ®Ó cã thÓ t×m thøc ¨n vµ tù b¶o vÖ c¬ thÓ cña chóng khi sèng trong m«i tr−êng thiªn nhiªn. Khi tiÕp xóc víi tÕ bµo c©y suy yÕu nh− l¸ giµ, rÔ c©y, gèc th©n chóng ®? hót ®−îc thøc ¨n dÔ dµng h¬n vµ trë thµnh nhãm b¸n ho¹i sinh, lóc nµy sè l−îng men vµ ®éc tè b¾t ®Çu gi¶m ®i. Khi c¸c lo¹i b¸n ho¹i sinh tÊn c«ng vµo c©y qua vÕt th−¬ng vµ c¸c m« suy yÕu, ph¸t triÓn lªn c¸c l¸ b¸nh tÎ, chóng dÇn trë thµnh vi sinh vËt b¸n ký sinh - mét lÇn n÷a thøc ¨n ®? ®−îc thay ®æi víi sè l−îng dinh d−ìng dåi dµo h¬n, c¸c men vµ ®éc tè kh«ng cÇn dïng ®Õn l¹i gi¶m ®i ®Õn khi trë thµnh ký sinh chuyªn tÝnh lu«n ph¸ h¹i trªn c¸c bé phËn c©y non vµ ®ang ph¸t triÓn m¹nh, vi sinh vËt ký sinh chuyªn tÝnh ®? x©m nhËp vµo c©y mét c¸ch nhÑ nhµng h¬n thËm chÝ b¶o vÖ m« xanh t−¬i cho ®Õn lóc ký sinh ®? b¾t ®Çu sinh s¶n sè l−îng lín c¸ thÓ c©y míi tµn lôi. Nhãm vi sinh vËt nµy cã rÊt Ýt men vµ ®éc tè. §Æc biÖt c¸c vi sinh vËt nh− Virus, Viroide vµ Phytoplasma hÇu nh− kh«ng cã men vµ ®éc tè, chØ cã virus giÕt vi khuÈn (Bacteriophage) míi cã hÖ thèng men ®Ó tÊn c«ng tÕ bµo vi khuÈn. Tãm l¹i sù tiÕn ho¸ cña tÝnh ký sinh lµ: Ho¹i sinh chuyªn tÝnh
B¸n ho¹i sinh
B¸n ký sinh
Ký sinh chuyªn tÝnh. Do nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn, c¸c vi sinh vËt ký sinh chuyªn tÝnh th−êng ph¸t sinh m¹nh trªn c©y ®−îc ch¨m sãc tèt, ®iÒu kiÖn th©m canh cao, ®Æc biÖt lµ nh÷ng c©y ®−îc bãn thõa ®¹m, l©n vµ l−îng ph©n qu¸ cao mÊt c©n ®èi hay trªn c¸c gièng Ýt chÞu ph©n cã hiÖn t−îng lèp, v.v…. Tr¸i l¹i c¸c nÊm, vi khuÈn b¸n ho¹i sinh vµ b¸n ký sinh th−êng ph¸ h¹i trªn c¸c c©y ®−îc ch¨m sãc kÐm, c©y kÐm ph¸t triÓn hay ë c¸c bé phËn suy yÕu cña c©y. 2.4. Kh¶ n¨ng g©y bÖnh cña vi sinh vËt g©y bÖnh c©y Kh¶ n¨ng g©y bÖnh cña vi sinh vËt g©y bÖnh: th−êng gäi lµ cao hay thÊp. Vi sinh vËt g©y bÖnh cã kh¶ n¨ng g©y bÖnh hay kh«ng phô thuéc vµo kh¶ n¨ng g©y bÖnh cña kÝ sinh, kh¶ n¨ng nµy ®−îc x¸c ®Þnh b»ng tÝnh x©m l−îc, tÝnh g©y bÖnh vµ tÝnh ®éc. a. TÝnh x©m l−îc: lµ kh¶ n¨ng vi sinh vËt x©m nhËp vµo bªn trong cña c©y, v−ît qua sù ph¶n øng tù vÖ cña c©y ®Ó thùc hiÖn b−íc ®Çu cña qu¸ tr×nh thiÕt lËp mèi quan hÖ kÝ sinh. b. TÝnh g©y bÖnh: lµ kh¶ n¨ng cña vi sinh vËt sau khi x©m nhËp g©y ra nh÷ng t¸c ®éng bªn trong c©y ®Ó thùc sù thiÕt lËp mèi quan hÖ kÝ sinh, biÓu hiÖn râ rÖt cña tÝnh g©y bÖnh lµ triÖu chøng bÖnh ®Æc tr−ng cña c©y kÝ chñ sau khi bÞ nhiÔm bÖnh. c. TÝnh ®éc: TÝnh ®éc (Virulence) lµ kh¸i niÖm bao qu¸t c¶ hai kh¸i niÖm vÒ tÝnh x©m l−îc vµ tÝnh g©y bÖnh, biÓu hiÖn ë møc ®é l©y nhiÔm nÆng hay nhÑ, møc ®é g©y h¹i nÆng hay nhÑ. TÝnh ®éc cã nhiÒu biÕn ®éng ph©n ho¸ tuú theo ®Æc ®iÓm di truyÒn cña c¸c gièng kh¸c nhau thuéc loµi c©y nhiÔm bÖnh. HiÖn t−îng nµy cã thÓ gi¶i thÝch khi mét gièng c©y bÞ mét chñng ®éc cña mét kÝ sinh nµo ®ã g©y h¹i rÊt nÆng trong khi mét gièng kh¸c cïng loµi hÇu nh− kh«ng bÞ chñng nµy g©y h¹i. Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 14 B×nh th−êng, nÕu tÝnh x©m l−îc, tÝnh g©y bÖnh cao th× còng cã tÝnh ®éc cao, nh−ng trong mét sè tr−êng hîp kh«ng hoµn toµn nh− vËy. Sù kh¸c nhau vÒ tÝnh ®éc lu«n thÓ hiÖn theo chñng sinh lý vµ nßi sinh häc kh¸c nhau cña vi sinh vËt g©y bÖnh. 2.5. Ph¹m vi g©y bÖnh cña vi sinh vËt g©y bÖnh c©y (TÝnh chuyªn ho¸, chuyªn ho¸ c¬ quan, chuyªn ho¸ giai ®o¹n, ph¹m vi ký chñ) TÝnh chuyªn ho¸ cña vi sinh vËt g©y bÖnh (th−êng gäi lµ réng hay hÑp). TÝnh kÝ sinh cña vi sinh vËt th−êng thÓ hiÖn sù chän läc, mét chñng hay nßi kÝ sinh, hay mét loµi kÝ sinh chØ cã thÓ kÝ sinh trªn mét loµi c©y hoÆc nhiÒu loµi c©y. Kh¶ n¨ng kÝ sinh nµy ®−îc gäi lµ ph¹m vi kÝ chñ “réng” hay “hÑp” . a. TÝnh chuyªn ho¸ réng VÝ dô: nÊm kh« v»n lóa Rhizoctonia cã ph¹m vi kÝ chñ trªn 180 loµi c©y. Virus kh¶m l¸ thuèc l¸ (Tabacco mosaic virus) cã ph¹m vi kÝ chñ tíi 230 loµi c©y. b. TÝnh chuyªn ho¸ hÑp ThÓ hiÖn kÝ sinh chØ cã thÓ g©y bÖnh trªn mét loµi hay mét sè Ýt loµi c©y nh−: nÊm s−¬ng mai, nÊm than ®en, nÊm gØ s¾t cµ phª, mét sè vi khuÈn Xanthomonas....Trong mét loµi kÝ sinh nh− nÊm Pyricularia oryzae g©y bÖnh ®¹o «n lóa hoÆc nÊm gØ s¾t lóa mú Puccinia graminis cã thÓ h×nh thµnh nhiÒu “d¹ng chuyªn ho¸”, “chñng sinh lý”, “nßi sinh häc” kh¸c nhau vÒ tÝnh g©y bÖnh, tÝnh chuyªn ho¸, tÝnh ®éc kh¸c nhau biÓu hiÖn trªn c¸c gièng kh¸c nhau cña c©y. TÝnh chuyªn ho¸ cßn thÓ hiÖn ë tÝnh “chuyªn ho¸ m«”, “chuyªn ho¸ c¬ quan”, “chuyªn ho¸ bé phËn” : cã kÝ sinh chØ h¹i ë gèc th©n, cã kÝ sinh chØ ph¸ ë rÔ, cã kÝ sinh l¹i tËp trung ph¸ ë hoa vµ qu¶ hay ë l¸.... Mét sè kÝ sinh l¹i thÓ hiÖn sù ph¸ ho¹i mang “tÝnh chuyªn ho¸ giai ®o¹n” hay tÝnh “chuyªn ho¸ tuæi sinh lý”. BÖnh chØ ph¸ ho¹i ë c©y non hay c©y giµ... 2.6. Nh÷ng kh¸i niÖm vÒ ký chñ C©y ký chñ: nh− ®? ®Þnh nghÜa c©y kÝ chñ lµ c©y mµ ë ®ã kÝ sinh lÊy chÊt dinh d−ìng ®Ó sèng, ph¸t triÓn vµ sinh s¶n. C©y kÝ chñ th−êng ®−îc gäi tªn theo c¸c kh¸i niÖm kh¸c nhau: c©y kÝ chñ chÝnh, c©y kÝ chñ phô, c©y kÝ chñ trung gian vµ c©y kÝ chñ d¹i. VÝ dô: BÖnh b¹c l¸ lóa cã thÓ h¹i trªn lóa vµ mét vµi c©y cá, nh−ng lóa ®−îc coi lµ c©y kÝ chñ chÝnh vµ gäi tªn lµ mét bÖnh lóa v× lóa lµ c©y cã ý nghÜa kinh tÕ cao nhÊt trong sè c¸c c©y bÞ bÖnh. C©y cá ®−îc coi lµ c©y kÝ chñ d¹i. BÖnh gØ s¾t ng« sinh ra nhiÒu d¹ng bµo tö vµ c¸c bµo tö th−êng buéc ph¶i sèng trªn c¸c c©y kh¸c nhau. Giai ®o¹n bµo tö h¹ vµ bµo tö ®«ng sèng trªn c©y ng«, giai ®o¹n bµo tö xu©n sèng trªn c©y chua me ®Êt (Oxalis sp.). C©y chua me ®Êt ®−îc coi lµ c©y kÝ chñ trung gian. Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 15 Ký chñ phô th−êng dïng ®Ó chØ nh÷ng c©y trång cã gi¸ trÞ kinh tÕ thÊp h¬n nh− bÖnh h¹i c©y lóa m× cã thÓ cã trªn c©y cao l−¬ng th× cao l−¬ng cã thÓ ®−îc coi lµ ký chñ phô. III. CHÈN §O¸N BÖNH C¢Y 3.1. Môc ®Ých ChÈn ®o¸n bÖnh c©y nh»m x¸c ®Þnh nguyªn nh©n g©y bÖnh vµ c¸c biÓu hiÖn bªn ngoµi cña bÖnh, ph©n biÖt râ víi c¸c hiÖn t−îng bÖnh do ký sinh kh¸c vµ do m«i tr−êng g©y nªn, tõ ®ã cã biÖn ph¸p phßng trõ ®óng ®¾n. 3.2. C¸c ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh c©y a) Ng−êi lµm c«ng t¸c chÈn ®o¸n: §Ó chÈn ®o¸n ®−îc bÖnh c©y ng−êi lµm c«ng t¸c chÈn ®o¸n ph¶i lµ ng−êi ®−îc ®µo t¹o chÝnh quy m«n bÖnh c©y vµ Ýt nhÊt cã 3-5 n¨m tham gia c¸c ho¹t ®éng ®iÒu tra, nghiªn cøu bÖnh c©y. b) Th«ng tin vÒ c©y vµ khu vùc cÇn chÈn ®o¸n: ph¶i biÕt râ chÊt ®Êt, chÕ ®é ch¨m sãc, ®Ëc ®iÓm gièng c©y, giai ®o¹n sinh tr−ëng, ®iÒu kiÖn khÝ hËu thêi tiÕt, mïa vô, c¸c biÖn ph¸p phßng trõ ®? thùc hiÖn, c¸c c©y trång vô tr−íc... c) CÇn cã nh÷ng trang thiÕt bÞ vµ tµi liÖu tèi thiÓu ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh chÝnh x¸c nh−: kÝnh hiÓn vi quang häc, c¸c trang thiÕt bÞ kh¸c ®Ó nu«i cÊy vi sinh vËt. Tèi thiÓu cã Kit ELISA ®Ó x¸c ®Þnh (nÕu lµ bÖnh virus) cã c¸c ho¸ chÊt cÇn thiÕt gióp cho chÈn ®o¸n nhanh vµ chÝnh x¸c. 3.3. Kh¸i qu¸t vÒ c¸c b−íc chÈn ®o¸n bÖnh c©y B−íc1: Quan s¸t bao qu¸t ®ång ruéng ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é phæ biÕn cña bÖnh vµ gièng bÞ h¹i chñ yÕu, møc ®é h¹i vµ thêi gian xuÊt hiÖn bÖnh. B−íc 2: Ph©n biÖt triÖu chøng bÖnh ®Æc biÖt kh¸c víi c¸c bÖnh do ký sinh kh¸c vµ m«i tr−êng g©y ra. T×m ra ®−îc nh÷ng ®iÓm ®Æc thï cña bé phËn bÞ h¹i. B−íc 3: X¸c ®Þnh ®−îc vi sinh vËt g©y bÖnh vµ ®Æc ®iÓm cña chóng ®Ó ®i ®Õn kh¶ n¨ng phßng trõ cã hiÖu qu¶ vµ kinh tÕ nhÊt. ChÈn ®o¸n bÖnh kh¸ phøc t¹p, lý do chñ yÕu lµ v× c©y bÖnh buéc ph¶i tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn sinh th¸i m«i tr−êng lu«n biÕn ®éng. T×nh tr¹ng bÖnh lý l¹i phô thuéc loµi, gièng, tuæi c©y vµ b¶n chÊt vi sinh vËt g©y bÖnh. Do ®ã, cÇn cã t¸c phong linh ho¹t vµ ®Æc biÖt kh«ng bá qua c¸c chi tiÕt ®Æc biÖt thu ®−îc hiÖu qu¶ cao. 3.4. C¸c ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh c©y a. Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n b»ng triÖu chøng bªn ngoµi Dï chÈn ®o¸n b»ng ph−¬ng ph¸p nµo ®i n÷a, th× cuèi cïng kÕt luËn vÒ triÖu chøng bªn ngoµi vÉn lµ mét ph−¬ng ph¸p rÊt quan träng trong chÈn ®o¸n bÖnh c©y. Th«ng qua c¸c biÓu hiÖn b»ng triÖu chøng bªn ngoµi, chóng ta cã thÓ hiÓu biÕt Ýt nhiÒu vÒ nguyªn nh©n g©y bÖnh bªn trong vµ ng−îc l¹i. §iÒu quan träng nhÊt trong chÈn ®o¸n triÖu chøng Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 16 lµ ph¶i t×m ra ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña tõng lo¹i nhãm bÖnh vµ tõng lo¹i nguyªn nh©n g©y bÖnh ®Ó cã thÓ so s¸nh chóng víi nhau, tr¸nh m¾c ph¶i nh÷ng nhÇm lÉn. Lu«n lu«n ph¶i l−u ý mét hiÖn t−îng: mét nguyªn nh©n g©y bÖnh cã thÓ g©y ra nhiÒu d¹ng triÖu chøng kh¸c nhau vµ ng−îc l¹i - mét triÖu chøng cã thÓ do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau g©y ra. TriÖu chøng bÖnh cßn phô thuéc vµo møc ®é nÆng nhÑ khi bÖnh g©y ra trªn mét c©y - phô thuéc vµo gièng c©y kh¸c nhau, ch¨m sãc kh¸c nhau vµ ®iÒu kiÖn sinh th¸i vµ khÝ hËu kh¸c nhau vµo b¶n chÊt cña nguyªn nh©n g©y bÖnh kh¸c nhau ®Æc biÖt lµ tÝnh ®éc cña vi sinh vËt kh¸c nhau. ChÈn ®o¸n b»ng triÖu chøng lu«n rÊt quan träng, rÊt kinh tÕ vµ mang l¹i hiÖu qu¶ cao. Tuy nhiªn, trong chÈn ®o¸n bÖnh c©y nÕu chØ sö dông mét ph−¬ng ph¸p cã thÓ cßn phiÕn diÖn nªn ng−êi ta th−êng dïng nhiÒu ph−¬ng ph¸p phèi hîp nhau ®Ó kÕt luËn nguyªn nh©n g©y bÖnh mét c¸ch chÝnh x¸c. b. Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n b»ng kÝnh hiÓn vi quang häc th«ng th−êng Nh÷ng vi sinh vËt cã thÓ kiÓm tra b»ng kÝnh hiÓn vi bao gåm nÊm, x¹ khuÈn, vi khuÈn…Virus, phytoplasma, viroide kh«ng thÓ sö dông kÝnh hiÓn vi th−êng mµ ph¶i dïng kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö phãng ®¹i hµng v¹n ®Õn hµng chôc v¹n lÇn ®Ó quan s¸t v× chóng rÊt nhá bÐ. Muèn chÈn ®o¸n vi sinh vËt b»ng kÝnh hiÓn vi th−êng ph¶i cã mét sè ®iÒu kiÖn sau: - Ph¶i n¾m v÷ng ph−¬ng ph¸p sö dông kÝnh hiÓn vi quang häc - Thu mÉu nÊm, vi khuÈn ë ngoµi ®ång ph¶i lµ mÉu cã vÕt bÖnh ®ang ph¸t triÓn hoÆc míi h×nh thµnh. NÕu lÊy vÕt bÖnh ®? cò dÔ nhÇm nguyªn nh©n g©y bÖnh víi c¸c vi sinh vËt ho¹i sinh, phô sinh r¬i ngÉu nhiªn vµ mäc t¹p trªn bÒ mÆt vÕt bÖnh. - NÕu vÕt bÖnh míi ch−a cã bµo tö hay dÞch bµo tö th× cÇn ®Ó mÉu l¸ bÖnh (th©n, cµnh, qu¶) vµo hép Èm petri cã lãt giÊy Èm ®Ó trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é phßng hay trong tñ Êm ë nhiÖt ®é Êm (300C) hµng ngµy ph¸t hiÖn sîi nÊm vµ bµo tö xuÊt hiÖn trªn bÒ mÆt vÕt bÖnh ®Ó lÊy mÉu quan s¸t. - Cã thÓ quan s¸t trùc tiÕp bµo tö trªn vÕt bÖnh d−íi kÝnh hiÓn vi: vÒ h×nh d¹ng, mµu s¾c, ®o kÝch th−íc cña bµo tö, hoÆc dïng ph−¬ng ph¸p nhuém methylen xanh, nitrat b¹c 10% tõ 3-5 phót, thÊm kh« nhÑ råi nhuém tiÕp vµo dung dÞch KOH 10%, hay nhuém KMnO4 5%, hoÆc Fucsin Fenol…®Ó ph¸t hiÖn thÓ sîi nÊm hay vi khuÈn cã trong m« bÖnh. - Khi quan s¸t vi khuÈn cã thÓ thùc hiÖn c¸c kü thuËt chÈn ®o¸n nhanh nh− ng©m 1 ®Çu l¸ bÖnh vµo dung dÞch NaCl 1% trong 15 - 30 phót vµ quan s¸t giät dÞch vi khuÈn xuÊt hiÖn ë ®Çu l¸ nh« lªn mÆt n−íc. Nhuém gram, nhuém l«ng roi, xem trªn kÝnh dÇu ë ®é phãng ®¹i h¬n 400 lÇn vµ m« t¶ h×nh d¹ng, mµu s¾c, ®o ®Õm kÝch th−íc, vi khuÈn mét Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 17 c¸ch chÝnh x¸c. TÕ bµo vi khuÈn cßn cã thÓ ®−îc quan s¸t râ trªn kÝnh hiÓn vi huúnh quang khi dïng ph−¬ng ph¸p nhuém kh¸ng thÓ huúnh quang vi khuÈn. c. Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n sinh häc Víi vi sinh vËt chñ yÕu lµ nÊm vµ vi khuÈn khi cÇn ph¶i ph©n lËp trªn m«i tr−êng cã thÓ dïng mét mÈu nhá m« c©y míi nhiÔm bÖnh. C¾t phÇn l¸ gÇn vÕt bÖnh cÊy vµo m«i tr−êng, dïng ph−¬ng ph¸p pha lo?ng vµ cÊy truyÒn ®Ó ph©n ly. C¸c lo¹i m«i tr−êng th−êng dïng lµ: m«i tr−êng Water Agar (WA) (th−êng dïng 20g Agar vµ 1000ml n−íc cÊt). Sau ®ã lµ c¸c m«i tr−êng ph©n lËp nÊm (mPDA, CLA, PDA, CMA…) m«i tr−êng ph©n lËp vi khuÈn (SPA, King’s B, TZC, Wakimoto, PS, PG, PGA…) Trong c¸c m«i tr−êng, cã nh÷ng m«i tr−êng gäi lµ m«i tr−êng tæng hîp (tÊt c¶ c¸c chÊt ®Òu biÕt râ thµnh phÇn ho¸ häc, th−êng lµ c¸c m«i tr−êng láng). M«i tr−êng b¸n tæng hîp lµ m«i tr−êng cã mét sè chÊt hoÆc mét chÊt kh«ng râ thµnh phÇn ho¸ häc. VÝ dô: m«i tr−êng PGA: Khoai t©y : 200g - ch−a râ thµnh phÇn ho¸ häc Glucose : 20g Agar : 15g - ch−a râ thµnh phÇn ho¸ häc N−íc cÊt : 1000ml Cã m«i tr−êng gäi lµ m«i tr−êng thiªn nhiªn (kh«ng biÕt thµnh phÇn ho¸ häc cña chÊt t¹o m«i tr−êng). VÝ dô : m«i tr−êng cñ khoai t©y, m«i tr−êng cñ cµ rèt, m«i tr−êng khoai t©y - Agar…. vÒ tÝnh chÊt vËt lÝ. M«i tr−êng cßn cã thÓ chia thµnh d¹ng m«i tr−êng láng vµ m«i tr−êng ®Æc (khi dïng Agar). Nu«i cÊy vi sinh vËt trªn m«i tr−êng láng do thiÕu oxy th−êng ph¶i dïng m¸y l¾c ®Ó t¨ng l−îng oxy cho m«i tr−êng. d. Ph−¬ng ph¸p dïng kh¸ng huyÕt thanh chÈn ®o¸n bÖnh Kh¸ng huyÕt thanh ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh h¹i ®? ®−îc thö nghiÖm dùa trªn hiÖn t−îng khi cã mét chÊt l¹ (kh¸ng nguyªn) vµo c¬ thÓ, c¬ thÓ sÏ cã kh¶ n¨ng kh¸ng l¹i b»ng c¸ch t¹o ®¸p øng miÔn dÞch h×nh thµnh kh¸ng thÓ. Lóc ®Çu, ph−¬ng ph¸p nµy sö dông cho bÖnh virus nh−ng nay phæ biÕn c¶ trong chÈn ®o¸n vi khuÈn vµ mét sè bÖnh kh¸c. Kh¸ng thÓ ®a dßng (Polyclonal antibody) Khi ta tiªm dÞch virus ®−îc lµm tinh khiÕt tõ c©y chØ thÞ bÞ nhiÔm bÖnh vµo c¬ thÓ ®éng vËt, c¬ thÓ ®éng vËt sÏ thùc hiÖn ®¸p øng miÔn dÞch. Trong tr−êng hîp nµy c¬ thÓ ®éng vËt ®? t¹o nªn nhiÒu kh¸ng thÓ do nhiÒu dßng tÕ bµo B t¹o ra. §ã chÝnh lµ polyclonal antibody hay gäi lµ kh¸ng thÓ ®a dßng. Trong chÈn ®o¸n bÖnh c©y kh¸ng thÓ ®a dßng cã hiÖu qu¶ rÊt cao trong viÖc lo¹i trõ c©y bÞ bÖnh dï chóng ë chñng nµo thuéc cïng mét loµi vi sinh vËt g©y bÖnh. Kh¸ng thÓ ®¬n dßng (Monoclonal antibody) Lµ kh¸ng thÓ kh«ng nh©n lªn trong c¬ thÓ ®éng vËt mµ nh©n lªn trong tÕ bµo ung th− ®−îc nu«i cÊy trªn 1 b¶n plastic. Tãm t¾t ph−¬ng ph¸p t¹o kh¸ng thÓ ®¬n dßng cña Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 18 Milstein vµ Kohler (1975) nh− sau: TÕ bµo lympho B cã gen m? ho¸ Ig (t¹o kh¸ng thÓ) + tÕ bµo u tuû Myecoma (nh©n nhanh) cña mét ®éng vËt bÞ ung th−. Hai tÕ bµo nµy dung hîp víi nhau vµ ®−îc nu«i trong m«i tr−êng HAT (chøa hypoxantin, aminorperin vµ tomidin) chóng t¹o ra tÕ bµo lai. Thùc hiÖn nu«i cÊy ®¬n bµo trªn b¶n plastic trong ®iÒu kiÖn v« trïng tuyÖt ®èi ta thu ®−îc dßng 1, 2, 3, 4,…Tõ ®ã s¶n xuÊt ®−îc kh¸ng thÓ ®¬n dßng (monoclonal antibody). Kh¸ng thÓ ®¬n dßng cã thÓ ph¸t hiÖn tíi chñng (strain) cña virus hay nßi (race) cña vi khuÈn vµ nÊm g©y bÖnh h¹i thùc vËt. Kh¸ng nguyªn (virus cã trong dÞch l¸ bÖnh) sÏ kÕt hîp víi kh¸ng thÓ (cã trong kh¸ng huyÕt thanh) ®Òu t¹o kÕt tña dï lµ kh¸ng thÓ ®¬n dßng hay ®a dßng. Kh¸ng huyÕt thanh lu«n cã tÝnh ®Æc hiÖu cao: - kh¸ng nguyªn A chØ kÕt hîp víi kh¸ng thÓ A. - kh¸ng nguyªn B chØ kÕt hîp víi kh¸ng thÓ B. - kh¸ng nguyªn C chØ kÕt hîp víi kh¸ng thÓ C. Kh«ng cã hiÖn t−îng kÕt tña chÐo gi÷a A, B, C, chÝnh v× vËy chóng ta cã thÓ sö dông kh¸ng huyÕt thanh ®Ó chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh bÖnh h¹i. Trong suèt nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû 20 (1930 - 1970) kh¸ng huyÕt thanh lµ ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n rÊt quan träng v× ph¶n øng x¶y ra nhanh tõ 15 - 20 phót trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é phßng thÝ nghiÖm kho¶ng 20 - 250C. Nh−ng ®Ó quan s¸t ph¶n øng ngµy mét khã h¬n khi ta gÆp c¸c tr−êng hîp kÕt tña qu¸ Ýt khã cã thÓ ph¸n ®o¸n cã hay kh«ng cã ph¶n øng (ph¶n øng ±). N¨m 1977, Clark vµ Adam (Scottlen) ®? dïng ph−¬ng ph¸p thö nghiÖm miÔn dÞch liªn kÕt men (Enzyme linked immunosorbent assay – ELISA) lÇn ®Çu tiªn trªn thùc vËt. Ph−¬ng ph¸p ELISA ®? t¹o ra mét sù ®æi míi trong viÖc sö dông kh¸ng huyÕt thanh lµm t¨ng ®é chÝnh x¸c lªn hµng ngh×n lÇn. B¶n chÊt cña ph−¬ng ph¸p vÉn lµ sö dông kh¸ng nguyªn vµ kh¸ng thÓ t¹o ra sù kÕt hîp gi÷a chóng víi men (enzyme) liªn kÕt - nh−ng chØ thÞ cña ph¶n øng kh«ng ph¶i lµ kÕt tña mµ lµ mµu vµng. M¸y ®äc ELISA ®? kh¾c phôc hiÖn t−îng mµu vµng nh¹t dÇn vµ cung cÊp cho chóng ta b¶ng sè liÖu chØ râ c¸c ph¶n øng x¶y ra ë tõng giÕng trong b¶n ELISA. Ph−¬ng ph¸p ELISA direct (DAS - ELISA), ph−¬ng ph¸p indirect lµ nh÷ng ph−¬ng ph¸p sö dông phæ biÕn trªn thÕ giíi cho ®Õn nay, nh÷ng ph−¬ng ph¸p nµy vÉn dïng réng r?i trong s¶n xuÊt vµ ®−îc coi lµ ph−¬ng ph¸p huyÕt thanh chÝnh x¸c nhÊt ®−îc sö dông hiÖn nay. Chi tiÕt c¸c quy tr×nh cña ph−¬ng ph¸p ELISA nh− sau:
Ph−¬ng ph¸p DAS - ELISA (Double antibody sandwich - ELISA) hay cßn gäi lµ ph−¬ng ph¸p ELISA trùc tiÕp B−íc 1: Cè ®Þnh IgG ®Æc hiÖu cña virus vµo b¶n ELISA. IgG hoµ trong dung dÞch ®Öm carbonate, cho vµo mçi giÕng 100 µl. §Æt b¶n ELISA trong hép Èm, ®Ó vµo tñ Êm ë nhiÖt ®é 370C trong thêi gian 2 - 4h. Sau khi ñ, giÕng ®−îc röa b»ng dung dÞch ®Öm röa (PBS - T) ba lÇn, mçi lÇn trong 3 phót. Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 19 B−íc 2: Cè ®Þnh dÞch c©y vµo b¶n ELISA. NghiÒn mçi mÉu 2 g trong ®Öm chiÕt (PBS - T + 2% PVP) víi ®é pha lo?ng 1/10 vµ 1/20. DÞch c©y ®−îc nhá vµo b¶n ELISA víi l−îng 100µl /giÕng. Sau ®ã ®Æt b¶n ELISA vµo hép Èm ®Ó trong tñ l¹nh ë – 40C qua mét ®ªm hoÆc cã thÓ ñ ë 370C trong kho¶ng 2 - 4h. Trong qu¸ tr×nh nµy IgG sÏ x¶y ra liªn kÕt gi÷a IgG vµ kh¸ng nguyªn (nÕu mÉu lµ mÉu bÞ nhiÔm bÖnh). Sau khi ñ b¶n ELISA ®−îc röa nh− b−íc 1. B−íc 3: Cè ®Þnh IgG liªn kÕt enzyme. Hoµ IgG liªn kÕt enzyme (IgG - E) trong dung dÞch ®Öm liªn kÕt (PBS -T + 2% PVP + 0,2% Ovalbumin) theo tû lÖ cho vµo giÕng víi l−îng 100 µl/giÕng. B¶n ELISA ®−îc ñ ë 370C trong 2h vµ röa nh− b−íc 1. B−íc 4: Cè ®Þnh chÊt nÒn vµo b¶n ELISA. Hoµ chÊt nÒn NPP (nitrophenol phosphate) vµo dung dÞch ®Öm substrate (theo tû lÖ 0,25 - 0,5mg/1ml dung dÞch ®Öm). Sau ®ã nhá vµo mçi giÕng 100 µl. B¶n ELISA ®Ó trong hép Èm ®−îc ®Æt ë nhiÖt ®é trong phßng thÝ nghiÖm. Sau 1h c¸c giÕng cã mµu vµng lµ giÕng cã ph¶n øng d−¬ng tÝnh, giÕng kh«ng mµu lµ kh«ng cã ph¶n øng. KÕt qu¶ ®−îc ®äc chÝnh x¸c h¬n trªn m¸y ®äc ELISA (ELISA reader) ë b−íc sãng 405 nm. §Ó cè ®Þnh mµu s¾c cña b¶n ELISA, b¶o qu¶n trong tñ l¹nh 40C nÕu cÇn xem l¹i vµo khi kh¸c cã thÓ dïng dung dÞch NaOH 3M nhá vµo mçi giÕng 25 - 30 µl.
Ph−¬ng ph¸p Indirect ELISA hay cßn gäi lµ ph−¬ng ph¸p ELISA gi¸n tiÕp B−íc 1: Cè ®Þnh dÞch c©y (nghi lµ bÞ bÖnh) cÇn kiÓm tra vµo b¶n: cÇn mçi mÉu 0,2 g l¸ cho vµo tói nilon nghiÒn trong dung dÞch PBS víi tû lÖ l¸/dung dÞch ®Öm lµ 1/20 - 1/100, nhá vµo b¶n 100 µl /giÕng. Sau ®ã ®Ó b¶n ELISA vµo hép Èm vµ ñ qua mét ®ªm ë nhiÖt ®é 40C. B−íc 2: ChuÈn bÞ mÉu c©y khoÎ (c©y ®? ®−îc kiÓm tra ELISA kh«ng bÞ nhiÔm) nghiÒn trong dung dÞch ®Öm pha huyÕt thanh (PBS - T 1000ml + 2% PVP + 0,2% Ovabumin) theo tû lÖ 1/20. Läc qua v¶i läc ta thu ®−îc dÞch c©y khoÎ. Cho kh¸ng huyÕt thanh vµo dÞch c©y khoÎ theo nång ®é ®? pha lo?ng tuú tõng lo¹i kh¸ng huyÕt thanh khuÊy ®Òu vµ ®Ó 45 phót trong ®iÒu kiÖn 370C. B−íc 3: Röa b¶n ELISA víi ®Öm PBS - T 3 lÇn trong 3 phót. B−íc 4: Cè ®Þnh kh¸ng huyÕt thanh vµo b¶n ELISA, nhá vµo mçi giÕng 100 µl kh¸ng huyÕt thanh ®? pha lo?ng trong dÞch c©y khoÎ. Sau ®ã cho b¶n ELISA vµo trong hép Èm vµ ®Ó ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é 370C trong thêi gian tõ 1 - 1h 30 phót. B−íc 5: Röa b¶n ELISA nh− ë b−íc 3. B−íc 6: Cè ®Þnh kh¸ng huyÕt thanh cña kh¸ng nguyªn IgG thá (hay kh¸ng huyÕt thanh B (conjugate AP) víi ®é hoµ lo?ng 1/1000 - 1/2000. Mçi giÕng 100 µl. §Æt b¶n Trường ñại học Nông nghiệp 1 – Giáo trình Bệnh cây ñại cương --------------------------------------------------- 20 ELISA vµo hép vµ ®Ó qua mét ®ªm ë tñ l¹nh 40C (hoÆc ®Ó ë nhiÖt ®é 370C trong 1h - 1h 30 phót). B−íc 7: Röa b¶n ELISA nh− b−íc 3. B−íc 8: Cè ®Þnh chÊt nÒn vµ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶: - Pha 0,25 - 0,3 mg NNP/1ml ®Öm subtrate råi hoµ tan b»ng m¸y khuÊy tõ. - Sau ®ã nhá dung dÞch trªn vµo b¶n ELISA, 100 µl/ giÕng. §−a b¶n ELISA vµo hép Èm vµ ®Ó trong nhiÖt ®é phßng thÝ nghiÖm (kho¶ng 200C) trong thêi gia