Bệnh của tôm nuôi và phương pháp phòng bệnh - Chương 1

Bïi Quang TÒ 1 TiÕn SÜ Bïi Quang TÒ BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ Nhµ xuÊt b¶n n«ng nghiÖp Download» GIÔÙI THIEÄU VEÀ TAØI LIEÄU Tài liệu bạn đang xem được download từ website WWW.AGRIVIET.COM WWW.MAUTHOIGIAN.ORG »Agriviet.com là website chuyên đề về nông nghiệp nơi liên kết mọi thành viên hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp, chúng tôi thường xuyên tổng hợp tài liệu về tất cả các lĩnh vực có liên quan đến nông nghiệp để chia sẽ cùng tất cả mọi người. Nếu tài liệu bạn cần không tìm thấy trong website xin vui lòng gửi yêu cầu về ban biên tập website để chúng tôi cố gắng bổ sung trong thời gian sớm nhất. »Chúng tôi xin chân thành cám ơn các bạn thành viên đã gửi tài liệu về cho chúng tôi. Thay lời cám ơn đến tác giả bằng cách chia sẽ lại những tài liệu mà bạn đang có cùng mọi người. Bạn có thể trực tiếp gửi tài liệu của bạn lên website hoặc gửi về cho chúng tôi theo địa chỉ email Webmaster@Agriviet.Com Lưu ý: Mọi tài liệu, hình ảnh bạn download từ website đều thuộc bản quyền của tác giả, do đó chúng tôi không chịu trách nhiệm về bất kỳ khía cạnh nào có liên quan đến nội dung của tập tài liệu này. Xin vui lòng ghi rỏ nguồn gốc “Agriviet.Com” nếu bạn phát hành lại thông tin từ website để tránh những rắc rối về sau. Một số tài liệu do thành viên gửi về cho chúng tôi không ghi rỏ nguồn gốc tác giả, một số tài liệu có thể có nội dung không chính xác so với bản tài liệu gốc, vì vậy nếu bạn là tác giả của tập tài liệu này hãy liên hệ ngay với chúng tôi nếu có một trong các yêu cầu sau : • Xóa bỏ tất cả tài liệu của bạn tại website Agriviet.com. • Thêm thông tin về tác giả vào tài liệu • Cập nhật mới nội dung tài liệu www.agriviet.com Download» BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ 2 TiÕn SÜ Bïi Quang TÒ BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ Nhµ xuÊt b¶n n«ng nghiÖp Hµ Néi, 2003 Download» Bïi Quang TÒ 3 Lêi giíi thiÖu xuÊt b¶n n¨m 2001 Trong ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn nu«i trång thuû s¶n thêi kú 1999-2010 ®· ®−îc chÝnh phñ phª duyÖt, Nu«i t«m só ®−îc xem lµ mòi nhän ®ét ph¸ quan träng hµng ®Çu. §Õn n¨m 2010 c¸c chØ tiªu cÇn phÊn ®Êu ®¹t ®−îc rÊt cao: diÖn tÝch nu«i t«m só ®¹t 260.00ha, s¶n l−îng ®¹t 360.000 tÊn, gi¸ trÞ xuÊt khÈu ®¹t 1.400 triÖu USD. Tuy nhiªn, ChÝnh phñ còng chØ râ r»ng trong ph¸t triÓn nu«i trång thuû s¶n nguyªn t¾c chØ ®¹o ®Çu tiªn ph¶i tu©n thñ lµ ph¶i ph¸t triÓn bÒn v÷ng, g¾n ph¸t triÓn nu«i trång víi b¶o vÖ m«i tr−êng, sinh th¸i, ®¶m b¶o s¶n xuÊt vµ æn ®Þnh ®êi sèng cña nh©n d©n. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nu«i t«m ë n−íc ta ®· ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng khÝch lÖ. Tuy nhiªn, ë kh¸ nhiÒu n¬i do ph¸t triÓn å ¹t, tù ph¸t thiÕu quy ho¹ch, ng− d©n ch−a cã hiÓu biÕt c¬ b¶n rÊt cÇn thiÕt vÒ c«ng nghÖ nu«i t«m vµ nhÊt lµ ch−a nhËn thøc ®óng møc vÒ nguy c¬ « nhiÔm m«i tr−êng vµ dÞch bÖnh trong nu«i t«m, nªn ®· x¶y ra kh«ng Ýt tæn thÊt trong nu«i t«m, g©y khã kh¨n cho ®êi sèng ng−êi d©n. §Ó gãp phÇn vµo kh¾c phôc t×nh tr¹ng ®ã th«ng qua n©ng cao nhËn thøc cña ng− d©n Trung t©m khuyÕn n«ng sinh th¸i ®· phèi hîp víi mét sè viÖn nghiªn cøu vµ c¸c nhµ khoa häc chuyªn ngµnh tæ chøc ®−îc mét sè líp tËp huÊn cho ng− d©n vÒ nu«i t«m, ®ång thêi biªn so¹n cho hä mét sè tµi liÖu chuyªn ®Ò. Cuèn s¸ch nhá “BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ” do t¸c gi¶ Bïi Quang TÒ biªn so¹n n»m trong ch−¬ng tr×nh ®ã. Cuèn s¸ch nªu mét sè hiÓu biÕt vÒ bÖnh t«m, biÖn ph¸p phßng bÖnh th«ng qua qu¶n lý t«m gièng vµ m«i tr−êng nu«i, ®ång thêi giíi thiÖu d−íi d¹ng m« t¶ mét sè bÖnh th−êng gÆp ë t«m. Chóng t«i hy väng tµi liÖu nµy sÏ bæ Ých cho ng−êi nu«i t«m trong viÖc phßng tr¸nh rñi ro do bÖnh dÞch t«m g©y ra, ®ång thêi phôc vô cho c¸c c¸n bé khuyÕn ng−, c¸n bé nghiªn cøu, gi¶ng d¹y vµ sinh viªn chuyªn ngµnh tham kh¶o. Xin ®−îc giíi thiÖu cïng b¹n ®äc. GS TSKH TrÇn Mai Thiªn ViÖn tr−ëng, ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n 1 Download» BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ 4 Më §Çu Phong trµo nu«i t«m cña n−íc ta ®· vµ ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ trong nh÷ng n¨m qua. DiÖn tÝch vµ s¶n l−îng ngµy mét t¨ng, cã rÊt nhiÒu ®iÓn h×nh nu«i t«m ®¹t kÕt qu¶ tèt. N¨m 2002 ngµnh thuû s¶n ®· xuÊt khÈu trªn 2 tû ®«la, s¶n l−îng t«m ®ãng gãp ®¸ng kÓ. ChÝnh phñ dµnh sù −u tiªn ®Æc biÖt cho ph¸t triÓn nu«i trång thuû s¶n víi hy väng sÏ t¨ng kim ng¹ch xuÊt khÈu ®¹t kho¶ng 3,5 tû ®«la n¨m 2010. Song viÖc ph¸t triÓn mét c¸ch å ¹t, manh món, tù ph¸t, ch−a cã quy ho¹ch vµ thiÕu hiÓu biÕt vÒ kü thuËt ®· dÉn ®Õn t×nh tr¹ng bÖnh t«m x¶y ra th−êng xuyªn. Tõ n¨m 1993-1994 ®Õn nay bÖnh t«m th−êng xuÊt hiÖn ë c¸c vïng nu«i t«m ven biÓn tõ nu«i qu¶ng canh ®Õn nu«i th©m canh, bÖnh ®· g©y thiÖt h¹i ®¸ng kÓ cho nghÒ nu«i t«m. §Ó ng¨n chÆn bÖnh dÞch x¶y ra ë t«m nu«i, qua kinh nghiÖm mét sè n¨m nghiªn cøu bÖnh cña t«m nu«i, n¨m 2001 chóng t«i biªn so¹n vµ xuÊt b¶n cuèn s¸ch “bÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ”, gåm c¸c n«i dung sau: Ch−¬ng 1: Nh÷ng hiÓu biÕt chung vÒ bÖnh t«m Ch−¬ng 2: BiÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp cho t«m Ch−¬ng 3: Mét sè bÖnh th−êng gÆp ë t«m nu«i N¨m 2003 chóng t«i tiÕp tôc söa ch÷a vµ bæ sung thªm ch−¬ng: Thuèc vµ biÖn ph¸p dïng thuèc cho t«m nu«i Víi néi dung trªn, hy väng r»ng cuèn s¸ch phÇn nµo gióp cho b¹n ®äc trong vµ ngoµi ngµnh, c¸c c¸n bé kü thuËt, häc sinh dïng lµm tµi liÖu tham kh¶o vÒ bÖnh t«m trong nu«i trång thuû s¶n. §Æc biÖt gióp cho ng−êi h−íng dÉn s¶n xuÊt vµ c¸c n«ng ng− tiªn tiÕn n¾m b¾t kÞp thêi nh÷ng bÖnh t«m th−êng x¶y ra vµ thùc hiÖn ®Çy ®ñ biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp, sÏ gi¶m thiÓu rñi ro vÒ bÖnh trong qu¸ tr×nh nu«i t«m. Cuèn s¸ch hoµn thµnh nhê sù cæ vò vµ t¹o ®iÒu kiÖn cña ViÖn Nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n I, Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp vµ c¸c b¹n ®ång nghiÖp chuyªn nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, nh©n ®©y chóng t«i xin tr©n thµnh c¶m ¬n. Cuèn s¸ch nµy ch¾c ch¾n cßn nhiÒu thiÕu sãt, chóng t«i hy väng nhËn ®−îc ý kiÕn ®ãng gãp ®Ó kÞp thêi bæ sung söa ch÷a tèt h¬n. N¨m 2003 T¸c gi¶ Download» Bïi Quang TÒ 5 Môc lôc Néi dung Trang Lêi giíi thiÖu i Më ®Çu ii Môc lôc iii Ch−¬ng 1: Nh÷ng hiÓu biÕt chung vÒ bÖnh cña t«m 1 1. T¹i sao t«m bÞ bÖnh 1 1.1. §iÒu kiÖn m«i tr−êng sèng 1 1.2. T¸c nh©n g©y bÖnh 14 1.3. VËt nu«i (t«m) 15 2. Mèi quan hÖ cña c¸c nh©n tè g©y bÖnh 15 3. Lµm thÕ nµo chÈn ®o¸n ®−îc bÖnh cho t«m 19 3.1. KiÓm tra hiÖn tr−êng 19 3.2. KiÓm tra t«m 20 3.3. Thu mÉu cè ®Þnh ®Ó ph©n lËp vi khuÈn, nÊm, virus, ký sinh trïng. 25 Ch−¬ng 2: BiÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp cho t«m 25 1. T¹i sao ph¶i phßng bÖnh cho t«m nu«i 25 2. BiÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp cho t«m nu«i 26 2.1. C¶i t¹o vµ vÖ sinh m«i tr−êng nu«i t«m 26 2.1.1.ThiÕt kÕ x©y dùng c¸c tr¹i nu«i t«m ph¶i phï hîp víi ®iÒu kiÖn phßng bÖnh cho chóng 26 2.1.2. TÈy dän ao, dông cô tr−íc khi −¬ng nu«i t«m 27 2.1.3. C¸c biÖn ph¸p khö trïng khu vùc nu«i 29 2.1.4. VÖ sinh m«i tr−êng trong qu¸ tr×nh nu«i t«m 31 2.2. Tiªu diÖt nguån gèc g©y bÖnh cho t«m 33 2.2.1. Khö trïng c¬ thÓ t«m 33 2.2.2. Khö trïng thøc ¨n vµ n¬i t«m ®Õn ¨n 33 2.2.3. Khö trïng dông cô 34 2.2.4. Dïng thuèc phßng tr−íc mïa ph¸t triÓn bÖnh 34 2.3. T¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng bÖnh cho t«m 35 2.3.1.TiÕn hµnh kiÓm dÞch t«m tr−íc khi vËn chuyÓn 35 2.3.2. C¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p qu¶n lý, nu«i d−ìng t«m 36 2.3.3. Chän gièng t«m cã søc ®Ò kh¸ng tèt 38 Download» BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ 6 Ch−¬ng 3: Thuèc vµ biÖn ph¸p dïng cho nu«i t«m 42 1. T¸c dông cña thuèc 42 1.1. T¸c dông côc bé vµ t¸c dông hÊp phô 42 1.2. T¸c dông trùc tiÕp vµ t¸c dông gi¸n tiÕp 42 1.3. T¸c dông lùa chän cña thuèc 42 1.4. T¸c dông ch÷a bÖnh vµ t¸c dông phô cña thuèc 44 1.5. T¸c dông hîp ®ång vµ t¸c dông ®èi kh¸ng cña c¬ thÓ 44 2. C¸c yÕu tèc ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 45 2.1. TÝnh chÊt lý hãa vµ cÊu t¹o hãa häc cña thuèc 45 2.2. LiÒu l−îng dïng thuèc 46 3. Ph−¬ng ph¸p dïng thuèc 46 3.1. T¾m cho t«m 47 3.2. Phun thuèc xuèng ao, bÓ 48 3.3. ChÕ biÕn thuèc vµo thøc ¨n 48 4. Qu¸ tr×nh thuèc ë trong c¬ thÓ 49 4.1. Thuèc ®−îc hÊp thô 49 4.2. Ph©n bè cña thuèc trong c¬ thÓ 50 4.3. Sù biÕn ®æi cña thuèc trong c¬ thÓ 50 4.4. Bµi tiÕt cña thuèc trong c¬ thÓ 50 4.5. TÝch tr÷ cña thuèc trong c¬ thÓ 51 4.6. Tr¹ng th¸i ho¹t ®éng cña vËt nu«i 51 4.7. §iÒu kiÖn cña m«i tr−êng sèng cña t«m 52 5. Ho¸ chÊt vµ thuèc dïng cho nu«i t«m 53 5.1. Hãa chÊt 53 5.2. Kh¸ng sinh 59 5.3. Sulphamid 65 5.4. Vitamin vµ kho¸ng vi l−îng 72 5.5. ChÕ phÈm sinh häc 73 5.6. C©y thuèc th¶o méc 80 Ch−¬ng 4: Mét sè bÖnh th−êng gÆp ë t«m nu«i 85 1. BÖnh vi rót 85 1.1. BÖnh MBV (Monodon Baculovirus) ë t«m só 85 1.2. Héi chøng bÖnh ®èm tr¾ng ë gi¸p x¸c- WSSV 91 1.3. BÖnh ®Çu vµng ë t«m só (Yellow Head Disease-YHD) 104 1.4. BÖnh nhiÔm trïng virus d−íi da vµ ho¹i tö (Infectious hypodermal and haematopoietic necrosis virus- IHHNV) 110 Download» Bïi Quang TÒ 7 1.5. BÖnh Parvovirus gan tuþ t«m he (Hepatopancreatic Parvovirus- HPV) 114 1.6. BÖnh ho¹i tö m¾t cña t«m 116 1.7. BÖnh ®u«i ®á (Héi chøng virus Taura- Taura syndrom virus- TSV) 122 1.8. BÖnh Virus ho¹i tö tuyÕn ruét gi÷a cña t«m he (Baculovirus Migut gland Necrcosis - BMN) 130 2. BÖnh vi khuÈn vµ nÊm 133 2.1. BÖnh do vi khuÈn Vibrio ë t«m 133 2.2. BÖnh ®ôc c¬ ë t«m cµng xanh 140 2.3. BÖnh ®èm n©u ë t«m cµng xanh 144 2.4. BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi ë t«m 146 2.5. BÖnh nÊm ë t«m nu«i 148 3. BÖnh ký sinh trïng 152 3.1. BÖnh trïng hai tÕ bµo ë t«m Gregarinosis 152 3.2. BÖnh t«m b«ng (Cotton shrimp disease) 155 3.3. BÖnh sinh vËt b¸m 158 3.4. BÖnh giun trßn 163 3.5. BÖnh rËn t«m 165 4. BÖnh dinh d−ìng vµ m«i tr−êng ë t«m 166 4.1. BÖnh thiÕu Vitamin C - héi chøng chÕt ®en 166 4.2. BÖnh mÒm vá ë t«m thÞt 167 4.3. T«m bÞ bÖnh bät khÝ 167 4.4. Sinh vËt h¹i t«m 169 4.5. T«m bÞ tróng ®éc 178 Tµi liÖu tham kh¶o 180 Phô lôc 1 181 Phô lôc 2 186 Phô lôc 3 187 Download» BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ 8 Ch−¬ng 1 Nh÷ng hiÓu biÕt chung vÒ bÖnh cña t«m 1. T¹i sao t«m bÞ bÖnh N−íc lµ m«i tr−êng sèng cña t«m. Do ®ã t«m vµ m«i tr−êng ph¶i lµ mét thÓ thèng nhÊt, khi chóng m¾c bÖnh do kÕt qu¶ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr−êng sèng. Hay nãi c¸ch kh¸c t«m bÞ bÖnh lµ sù ph¶n øng cña c¬ thÓ víi sù biÓn ®æi cña c¸c nh©n tè ngo¹i c¶nh (th−êng biÕn ®æi xÊu), c¬ thÓ thÝch nghi th× tån t¹i nÕu chóng kh«ng thÝch nghi sÏ bÞ bÖnh vµ chÕt. Cho nªn, t«m bÞ bÖnh ph¶i cã 3 ®ñ nh©n tè: - M«i tr−êng sèng - nh©n tè v« sinh - T¸c nh©n g©y bÖnh (mÇm bÖnh) - nh©n tè h÷u sinh - VËt nu«i - nh©n tè néi t¹i 1.1. §iÒu kiÖn m«i tr−êng sèng: C¸c yÕu tè m«i tr−êng ®Òu lµ c¸c mèi nguy trong nu«i trång thñy s¶n, bëi v× tû lÖ sèng, sinh s¶n vµ sinh tr−ëng cña c¸c loµi vËt nu«i thñy s¶n phô thuéc vµo mét m«i tr−êng thÝch hîp nhÊt ®Þnh. NhiÒu yÕu tè m«i tr−êng cã kh¶ n¨ng ¶nh h−ëng ®Õn nu«i trång thñy s¶n, nh−ng chØ mét sè Ýt cã vai trß quyÕt ®Þnh. NhiÖt ®é vµ ®é mÆn lµ giíi h¹n quan träng cña loµi thñy s¶n nu«i ë mét ®Þa ®iÓm nhÊt ®Þnh. Muèi dinh d−ìng, ®é kiÒm tæng sè vµ ®é cøng tæng sè còng lµ nh÷ng yÕu tè quan träng ®iÒu chØnh thùc vËt ph¸t triÓn mµ chóng cßn ¶nh h−ëng ®Õn sinh vËt thñy sinh lµ thøc ¨n cho ®éng vËt thñy sinh. §é trong ®iÒu chØnh ¸nh s¸ng chiÕu vµo n−íc t¸c ®éng ®Õn sù quang hîp vµ c¸c chuçi thøc ¨n; ®é trong còng ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn t«m vµ ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng kh¸c. Nh÷ng yÕu tè m«i tr−êng ¶nh h−ëng chñ yÕu cho nu«i trång thñy s¶n lµ nhiÖt ®é, pH, oxy hßa tan- DO, carbonic- CO2, ammonia- NH3, nitrite- NO2 vµ hydrogen sulfide- H2S. Ngoµi ra mét sè tr−êng hîp g©y ®éc do kim lo¹i vµ thuèc trõ s©u cã thÓ g©y « nhiÔm trong nu«i trång thñy s¶n. 1.1.1. NhiÖt ®é n−íc: T«m lµ nhãm ®éng vËt biÕn nhiÖt, nhiÖt ®é c¬ thÓ cña chóng chñ yÕu phô thuéc vµo nhiÖt ®é n−íc (m«i tr−êng sèng), dï chóng cã vËn ®éng th−êng xuyªn, th× kÕt qu¶ vËn ®éng sinh ra nhiÖt kh«ng ®¸ng kÓ. NhiÖt ®é n−íc qu¸ cao hoÆc qu¸ thÊp ®Òu kh«ng thuËn lîi cho ®êi sèng cña t«m. NÕu nhiÖt ®é v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp cã thÓ dÉn ®Õn t«m chÕt thËm chÝ chÕt hµng lo¹t do ®ã mçi mét loµi t«m cã ng−ìng nhiÖt ®é kh¸c nhau. VÒ mïa ®«ng khi nhiÖt ®é n−íc gi¶m xuèng 13-140C, rÐt kÐo dµi cã thÓ lµm chÕt t«m cµng xanh. Khi nhiÖt ®é n−íc trong ao lµ 350C tû lÖ sèng cña t«m só (Penaeus monodon) lµ 100%, nh−ng ë nhiÖt ®é 37,50C t«m chØ cßn sèng 60%, nhiÖt ®é 400C tû lÖ t«m sèng 40%. NhiÖt ®é thÝch hîp nhÊt lµ 280-320C ®èi víi t«m só nu«i th−¬ng phÈm. Víi t«m lít (Penaeus merguiensis) ë 340C tû lÖ sèng 100%; ë 360C chØ cßn 50% t«m ho¹t ®éng b×nh th−êng, 5% t«m chÕt; ë 380C 50% t«m chÕt, ë 400C 75% t«m chÕt. Sù thay ®æi ®ét ngét cña nhiÖt ®é (ngay c¶ trong ph¹m vi thÝch hîp) còng cã thÓ khiÕn cho t«m bÞ sèc (stress) mµ chÕt. Trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn, nu«i d−ìng cÇn chó ý sù chªnh lÖch nhiÖt ®é vµ nhÊt lµ sù thay ®æi nhiÖt ®é ®ét ngét. NÕu nhiÖt ®é chªnh lÖch 50C/ngµy ®ªm cã thÓ lµm cho t«m bÞ sèc vµ chÕt, tèt nhÊt kh«ng ®Ó nhiÖt ®é chªnh lÖch qu¸ 30C, biªn ®é dao ®éng nhiÖt ®é trong ngµy kh«ng qu¸ 30C. Chóng ta ph¶i chó ý khi thêi tiÕt thay ®æi nh− d«ng b·o, m−a rµo ®ét ngét, giã mïa §«ng B¾c trµn vÒ lµm nhiÖt ®é n−íc thay ®æi ®ét ngét dÔ g©y sèc cho t«m. Download» Bïi Quang TÒ 9 §Çu n¨m 2002 chØ tÝnh riªng 3 tØnh Sãc Tr¨ng, B¹c Liªu vµ Cµ Mau ®· xuèng gièng 339.000 ha, ®Õn trung tuÇn th¸ng 3 ®· cã 193.271 ha (chiÕm 57%) t«m bÞ bÖnh vµ chÕt. HiÖn t−îng t«m chÕt ë mét sè tØnh ven biÓn Nam Bé ®Çu n¨m 2002 nguyªn nh©n chÝnh lµ hiÖn t−îng El- Nino ë Nam Bé nhiÖt ®é kh«ng khÝ ®· lªn 3703 C (theo Phßng dù b¸o khÝ t−îng, §µi khÝ t−îng thñy v¨n khu vùc Nam Bé- 7/5/2002), thêi l−îng n¾ng kÐo dµi trong ngµy cao h¬n møc b×nh th−êng. Trung b×nh mét ngµy, b×nh th−êng thêi gian n¾ng kÐo dµi 5-6 giê. Nh−ng hiÖn t¹i sè giê n¾ng trong ngµy kÐo dµi tõ 9-10 giê. Do ®ã thêi tiÕt kh¾c nghiÖt vµ nãng kÐo dµi, dÉn ®Õn nhiÖt ®é n−íc ë c¸c ®Çm nu«i t«m còng t¨ng cao, chóng ®· g©y sèc cho t«m lµm cho t«m yÕu dÔ bÞ bÖnh vµ chÕt. 1.1.2. §é trong §é trong thÓ hiÖn sù ph¸t triÓn cña thùc vËt phï du trong ao nu«i. §é trong cã thÓ h¹n chÕ rong ph¸t triÓn ë ®¸y ao. Sù në hoa cña thùc vËt phï du t¸c ®éng tèt víi t«m nu«i v× sÏ kÝch thÝch ®éng vËt lµ thøc ¨n cña t«m ph¸t triÓn. §é trong thùc vËt phï du c¶i thiÖn tèt cho t«m, bëi v× chóng h¹n chÕ c¸c chÊt l¬ löng, lµm tÇm nh×n cña t«m tèt h¬n, gi¶m mæi nguy cho t«m. §é trong do nång ®é c¸c chÊt mïn h÷u c¬ cao kh«ng g©y nguy hiÓm trùc tiÕp cho t«m, nh−ng g©y mÊt c©n b»ng dinh d−ìng, v× cã thÓ pH gi¶m (axit), dinh d−ìng thÊp, h¹n chÕ ¸nh s¸ng chiÕu qua dÉn ®Õn quang hîp kÐm. §é trong cña thùc vËt phï du cña ao nu«i t«m tèt nhÊt lµ 30-40cm. 1.1.3. §é mÆn §é mÆn lµ tæng sè c¸c ion cã trong n−íc, ®é mÆn ®¬n vÞ tÝnh lµ phÇn ngh×n (‰). Tæng qu¸t cña n−íc ®−îc chia ra 6 lo¹i ®é mÆn kh¸c nhau: §é mÆn mg/l ppt (‰) N−íc m−a 3 0,003 N−íc mÆt 30 0,03 N−íc ngÇm 300 0,3 N−íc cöa s«ng 3.000 3 N−íc biÓn 30.000 30 N−íc hå kÝn 300.000 300 Nh÷ng loµi t«m biÓn cã c¸c giíi h¹n ®é mÆn c¸c khau, t«m lít (Penaeus merguiensis) trong ao nu«i cã ®é mÆn tèt nhÊt lµ 15‰, nh−ng t«m só (P. monodon) tû lÖ sèng vµ sinh tr−ëng tèt ë giíi h¹n ®é mÆn réng h¬n lµ 5-31‰ vµ chóng cã thÓ sinh tr−ëng ë n−íc ngät mét vµi th¸ng (theo Boyd, 1987; Chakraborti, 1986). T«m ch©n tr¾ng (P. vannamei) nu«i trong ao giíi h¹n ®é mÆn tõ 15-25‰ vµ chóng cã thÓ sinh tr−ëng, sèng ë ®é mÆn thÊp h¬n tõ 0,5-1,0‰ (theo Boyd, 1989). Khi ®é mÆn cña n−íc thay ®æi lín h¬n 10% trong Ýt phót hoÆc 1 giê lµm cho t«m mÊt th¨ng b»ng. T«m cã kh¶ n¨ng thÝch nghi víi giíi h¹n ®é mÆn thÊp hoÆc cao h¬n nÕu thay ®æi tõ tõ. T«m postlarvae trong ao nu«i bÞ sèc khi ®é mÆn thay ®æi tõ 1-2‰ trong 1 giê. Khi vËn chuyÓn t«m post. tõ 33‰, nÕu gi¶m ®é mÆn víi tû lÖ 2,5‰/giê th× tû lÖ sèng cña post lµ 82,2% vµ gi¶m tû lÖ 10‰/giê th× tû lÖ sèng cña post cßn 56,7% (theo Tangko vµ Wardoyo, 1985). Trong ao nu«i t«m ®é mÆn biÕn thiªn tèt nhÊt nhá h¬n tû lÖ 5‰/ngµy. 1.1.4. Oxy hoµ tan: T«m sèng trong n−íc nªn hµm l−îng oxy hoµ tan trong n−íc rÊt cÇn thiÕt cho ®êi sèng cña t«m. Nhu cÇu oxy phô thuéc vµo tõng loµi, tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn, tr¹ng th¸i sinh lý, nhiÖt ®é. Khi nhiÖt ®é t¨ng th× l−îng tiªu hao oxy cña t«m còng t¨ng lªn. Nhu cÇu oxy hoµ tan trong Download» BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ 10 n−íc tèi thiÓu cña c¸ lµ 3 mg/l, víi t«m lµ 5 mg/l. Tr−êng hîp oxy hoµ tan thÊp h¬n møc g©y chÕt kÐo dµi lµm cho t«m bÞ sèc, ¶nh h−ëng xÊu ®Õn tû lÖ sèng, t¨ng tr−ëng vµ ph¸t dôc cña chóng. Giíi h¹n g©y chÕt cña oxy hßa tan cho t«m he NhËt B¶n (P. japonicus) tõ 0,7-1,4mg/l (theo Egusa, 1961). T«m só gièng (P. monodon) vµ t«m ch©n tr¾ng gièng (P. vannamei) giíi h¹n g©y chÕt cña oxy hßa tan tõ 1,17-1,21mg/l (theo Seidman vµ Lawrence, 1985). 1.1.5. §é pH cña n−íc: §é pH cña n−íc ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn ®êi sèng cña ®éng vËt thuû sinh. Tuy ph¹m vi thÝch øng ®é pH cña t«m t−¬ng ®èi réng; PhÇn lín c¸c loµi t«m lµ pH = 6,5-9,0. Nh−ng pH tõ 4,0- 6,5 vµ 9,0-11 lµm cho t«m chËm ph¸t triÓn vµ thÊp d−íi 4 hoÆc cao qu¸ 11 lµ giíi h¹n g©y cho t«m chÕt. VÝ dô: mét sè khu vùc ®ång b»ng s«ng Cöu Long bÞ x× phÌn mïa n−íc lò pH cña n−íc gi¶m xuèng d−íi 5 thËm chÝ gi¶m cßn pH = 3-4, ®· g©y sèc cho t«m só nu«i ë Cµ Mau, Trµ Vinh. Trong ao nu«i t«m pH biÕn ®æi theo theo sù quang hîp cña thùc vËt trong ngµy. N−íc hÖ ®Öm kÐm th× th−êng buæi s¸ng sím khi mÆt trêi ch−a mäc ®é pH lµ 6 vµ buæi chiÒu lµ 9 hoÆc cao h¬n. Do ®ã trong ao nu«i t«m th−êng xuyªn gi÷ n−íc cã ®é kiÒm thÊp ®Ó c©n b»ng pH t¨ng cao khi qu¸ tr×nh quang hîp m¹nh. Cã mét sè tr−êng hîp ®é kiÒm cao, ®é cøng thÊp ®é pH t¨ng lªn 10 khi qu¸ tr×nh quang hîp m¹nh (theo Wu vµ Boyd, 1990). Buæi chiÒu pH qu¸ cao cã thÓ g©y chÕt Êu trïng t«m vµ ®éng vËt phï du. Thêi tiÕt kh« h¹n, n−íc tÇng mÆt bèc h¬i cã thÓ pH cao (n−íc kiÒm) vµ kh«ng phï hîp cho nu«i t«m. Trong ao nu«i t«m pH tèt nhÊt tõ 7,5-8,5 vµ biÕn thiªn trong ngµy kh«ng qu¸ 0,5 ®¬n vÞ. 1.1.6. KhÝ Cacbonic - CO2. KhÝ Cacbonic - CO2 cã trong n−íc lµ do qu¸ tr×nh h« hÊp cña t«m vµ sù ph©n huû cña c¸c hîp chÊt h÷u c¬. Hµm l−îng CO2 tù do trong n−íc b×nh th−êng 1,5-5,0 mg/l. Khi CO2 ®¹t hµm l−îng CO2 lµ 25 mg/l cã thÓ g©y ®éc cho t«m. CO2 ë trong nuíc th−êng tån t¹i ë c¸c d¹ng: CO2 + H2O = H2CO3 = HCO3 - + H+ 1.1.7. Chlo Trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn, n−íc ë c¸c thuû vùc kh«ng cã Chlo. Chlo xuÊt hiÖn do sù nhiÔm bÈn, nguån gèc chÝnh lµ c¸c chÊt th¶i nhµ m¸y, xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp. Trong c¸c ao nu«i t«m th©m canh sö dông Chlorine khö trïng ao liÒu l−îng cao 15-30mg/l (15-30ppm), do ®ã cã l−îng Chlo d− thõa. Trong n−íc Chlo th−êng ë d¹ng: HOCl hoÆc Cl-: Cl2 + H2O HOCl + Cl - + H+ MT kiÒm HOCl H+ + OCl- MT axit OCl- (O) + Cl- Oxy nguyªn tö lµ chÊt oxy ho¸ m¹nh, cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn mang t«m ngay c¶ khi hµm l−îng Chlo thÊp. Víi pH = 6: 96% Chlo hßa tan tån t¹i d−íi d¹ng HOCl. Víi pH = 9: 97% HOCl bÞ hÊp thô. Chlo d−íi d¹ng HOCl ®éc h¬n OCl-. Download» Bïi Quang TÒ 11 Trong ao nu«i t«m cã nhiÒu chÊt h÷u c¬ sÏ x¶y ra ph¶n øng kÕt hîp cña Clo d− thõa víi NH3 chuyÓn thµnh Chloramine: NH3 + HOCl NH2Cl + H2O monochloramine NH2Cl + HOCl NHCl2 + H2O dichloramine NHCl2 + HOCl NCl3 + H2O trichloramine §é ®éc cña Chlo tù do vµ Chloramine phô thuéc vµo nhiÖt ®é n−íc, ®é pH, hµm l−îng oxy hoµ tan. Víi hµm l−îng Chlo trong n−íc 0,2-0,3 mg/l t«m chÕt rÊt nhanh. Trong kho¶ng thêi gian d−íi 30 phót, nång ®é cho phÐp cña Chlo cã thÓ lµ 0,05 mg/l. Nång ®é 0,01mg/l g©y ®éc cho t¶o- thùc vËt phï du. Nång ®é cho phÐp trong c¸c ao nu«i t«m lµ < 0,003 mg/l. 1.1.8. §é kiÒm §é kiÒm trong n−íc chñ yÕu lµ c¸c ion HCO3- (bicarbonate kiÒm), CO32- (carbonate kiÒm), OH- (Hydroxit kiÒm), ®¬n vÞ tÝnh biÓu thÞ t−¬ng ®−¬ng mg/l CaCO3. Trong n−íc tù nhiªn ®é kiÒm kho¶ng 40mg/l hoÆc cao h¬n, n−íc cã ®é kiÒm cao gäi lµ n−íc cøng, n−íc cã ®é kiÒm thÊp gäi lµ n−íc mÒm. Theo Movle n−íc cøng cho n¨ng suÊt nu«i t«m cao h¬n n−íc mÒm. §é kiÒm ph¶n ¸nh trong n−íc cã chøa ion CO32- nhiÒu hay Ýt, trong ao nu«i t«m cã sù biÕn ®æi lín vÒ ®é kiÒm, thÊp nhÊt 5mg/l vµ cao lªn hµng tr¨m mg/l. §é kiÒm t¸c ®éng ®Õn hÖ ®Öm c©n b»ng pH: NÕu thªm CO2 th× n−íc cã chøa bicarbonate hoÆc carbonate, pH sÏ gi¶m. pH gi¶m do kÕt qu¶ ph¶n øng cña ion hydrogen (H+) víi CO3 2- hoÆc HCO3 -. Trong n−íc tù nhiªn, CO2 lµ do qu¸ tr×nh h« hÊp cña sinh vËt vµ khuyÕch t¸n tõ kh«ng khÝ vµo, sè CO2 khuyÕch t¸n tõ kh«ng khÝ vµo kh«ng ®¸ng kÓ. L−îng CO2 t¨ng hoÆc gi¶m lµ nguyªn nh©n lµm cho pH thay ®æi. Bicarbonate lµ hÖ ®Öm chèng l¹i thay ®æi ®ét ngét cña pH. NÕu H+ t¨ng, th× H+ ph¶n øng víi HCO3 - t¹o thµnh CO2 vµ n−íc, trong khi ®ã h»ng sè K kh«ng ®æi do ®ã pH chØ thay ®æi nhÑ. T¨ng OH- kÕt qu¶ chØ lµm gi¶m H+ bëi v× CO2 vµ H2O ph¶n øng m¹nh h¬n víi H +, do ®ã h»ng sè K kh«ng ®æi vµ ng¨n c¶n ®−îc sù thay ®æi lín pH. HÖ ®Öm ®−îc biÓu thÞ b»ng c«ng thøc sau: [HCO3-] pH = pK1 + log [Σ CO2] Trong hÖ ®Öm CO2 lµ axit vµ ion HCO3 - lµ d¹ng muèi. ViÖc tÝnh to¸n CO2 vµ HCO3 - lµ rÊt khã v× l−îng cña chóng rÊt nhá. Tuy nhiªn n−íc cã ®é kiÒm cao cã hÖ ®Öm m¹nh h¬n n−íc cã ®é kiÒm thÊp. Thµnh phÇn c¬ b¶n cña ®é kiÒm gåm: CO3 2-, HCO3 -, OH-, SiO4-3, PO4 3-, NH3 vµ c¸c chÊt h÷u c¬ kh¸c, tuy nhiªn hµm l−îng chñ yÕu cã trong n−íc lµ CO32-, HCO3-, OH-. CO2 trong n−íc tù nhiªn ph¶n øng víi bicarbonate cña ®¸ vµ ®Êt, nh− hai kho¸ng kiÒm lµ ®¸ v«i (CaCO3) vµ dolomite [CaMg(CO3)2] CaCO3 + CO2 + H2O Ca 2+ + 2 HCO3 - (1) CaMg(CO3)2 + 2CO2 +2H2O Ca 2++ Mg2++4HCO3 - (2) Hai kho¸ng chÊt trªn khi sö dông ®Òu t¨ng ®é kiÒm, nh− dolomite (2) cho l−îng bicarbonate t¨ng gÊp ®«i ®¸ v«i. Download» BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ 12 Trong ao nu«i t«m cã ®é kiÒm thÊp, hÖ ®Öm yÕu pH sÏ dao ®éng lín trong ngµy, cho nªn cÇn bæ xung dolomite ®Ó n©ng cao ®é kiÒm lµm cho hÖ ®Öm m¹nh sÏ ®iÒu chØnh æn ®Þnh pH trong ngµy. 1.1.9. Ammoniac - NH3 Ammoniac - NH3 ®−îc t¹o thµnh trong n−íc do c¸c chÊt th¶i cña nhµ m¸y ho¸ chÊt, sù ph©n gi¶i c¸c chÊt h÷u c¬ trong n−íc vµ s¶n phÈm trao ®æi chÊt cña sinh vËt nãi chung, t«m nu«i trong ao nãi riªng. B¶ng 1: So s¸nh tû lÖ % NH3 kh¸c nhau trong n−íc ngät vµ n−íc lî, nhiÖt ®é 240C Tû lÖ % cña ammonia N−íc lî cã ®é mÆn (‰) pH N−íc ngät 18-22 23-27 28-31 7,6 2,05 1,86 1,74 1,70 8,0 4,99 4,54 4,25 4,16 8,4 11,65 10,70 10,0 9,83 Sù tån t¹i NH3 vµ NH4 + trong n−íc phô thuéc vµo nhiÖt ®é, ®é pH vµ ®é mÆn cña n−íc (xem b¶ng 1 vµ 2), NH3 rÊt ®éc ®èi víi t«m. N−íc cµng mang tÝnh axit (®é pH thÊp), NH3 cµng chuyÓn sang NH4 + Ýt ®éc, m«i tr−êng cµng kiÒm NH3 cµng bÒn v÷ng vµ g©y ®éc cho t«m. Nång ®é NH3 thÊp ë 0,09 mg/l ®· g©y cho t«m cµng xanh chËm ph¸t triÓn vµ nång ®é 0,45 mg/l sÏ lµm gi¶m tèc ®é sinh tr−ëng cña t«m he (Penaeus spp) ®i 50%. Nång ®é NH3 g©y chÕt 50% ë postlarvae t«m só: LC50-24h lµ 5,71mg/l vµ LC50-96h lµ 1,26mg/l. Nång ®é NH3 giíi h¹n an toµn trong ao nu«i lµ 0,13mg/l (theo Chen vµ Chin, 1988). B¶ng 2: Tû lÖ % NH3 kh¸c nhau theo pH vµ nhiÖt ®é cña n−íc ngät NhiÖt ®é 0C pH 22 24 26 28 30 32 7,0 0,46 0,52 0,60 0,70 0,81 0,95 7,2 0,72 0,82 0,95 1,10 1,27 1,50 7,4 1,14 1,30 1,50 1,73 2,00 2,36 7,6 1,79 2,05 2,35 2,72 3,13 3,69 7,8 2,80 3,21 3,68 4,24 4,88 5,72 8,0 4,37 4,99 5,71 6,55 7,52 8,77 8,2 6,76 7,68 8,75 10,00 11,41 13,22 8,4 10,30 11,65 13,20 14,98 16,96 19,46 8,6 15,40 17,28 19,42 21,83 24,45 27,68 8,8 22,38 24,88 27,64 30,68 33,90 37,76 9,0 31,37 34,42 37,71 41,23 44,84 49,02 9,2 42,01 45,41 48,96 52,65 56,30 60,38 9,4 53,45 56,86 60,33 63,79 67,12 70,72 9,6 64,54 67,63 70,67 73,63 76,39 79,29 9,8 74,25 76,81 79,25 81,57 83,68 85,85 10,0 82,05 84,00 85,82 87,52 89,05 90,58 10,2 87,87 89,27 90,56 91,75 92,80 93,84 Download» Bïi Quang TÒ 13 1.1.10. Nitrite- NO2 Nitrite ®−îc sinh ra do qu¸ tr×nh chuyÓn hãa tõ ®¹m ammon nhê c¸c vi khuÈn nit¬ (Nitrobacter): NH4 + + O2 → NO2- + H+ + H2O NO2 - + O2 → NO3- NÕu m«i tr−êng thiÕu oxy th× qu¸ tr×nh chuyÓn hãa ®¹m chØ ®Õn nitrite (NO2) khi ®éng vËt thñy s¶n hÊp thu ph¶n øng víi Hemoglobin t¹o thµnh Methemoglobin: Hb + NO2 - = Met-Hb Ph¶n øng nµy s¾t trong nh©n hemoglobin cña m¸u c¸ bÞ oxy hãa thµnh s¾t, kÕt qu¶ methemoglobin mÊt kh¶ n¨ng vËn chuyÓn oxy. Nitrite g©y ®éc m¸u c¸ vµ chuyÓn thµnh mµu n©u. ë gi¸p x¸c cÊu t¹o hemocyanin lµ Cu trong nh©n thay s¾t. Ph¶n øng cña nitrite víi hemocyanin kÐm, nh−ng nitrite còng cã thÓ g©y ®éc cho gi¸p x¸c. Nång ®é g©y chÕt 50% 96 h (LC50- 96h) ë t«m n−íc ngät tõ 8,5-15,4 mg/l. T«m cµng xanh chËm ph¸t triÓn ë nång ®é nitrite 1,8-6,2 mg/l (theo Colt, 1981). N−íc lî do cã nång ®é canxi vµ clo cao nªn ®éc tè cña nitrite gi¶m, vÝ dô postlarvae t«m só (P. monodon) cã LC50-24h lµ 204mg/l vµ LC50-96 lµ 45mg/l (Chen vµ Chin, 1988). 1.1.11. Sulfide hydro - H2S. H2S ®−îc sinh ra do ph©n huû c¸c chÊt h÷u c¬ cã chøa l−u huúnh do vi sinh vËt, ®Æc biÖt trong ®iÒu kiÖn yÕm khÝ (thiÕu oxy). KhÝ ®éc H2S ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña t«m phô thuéc vµ pH cña n−íc, nÕu pH thÊp H2S sÏ rÊt ®éc (xem b¶ng 3). Nång ®é H2S trong ao nu«i cho phÐp lµ 0,02 mg/l. VÝ dô t«m he (Penaeus japonicus) mÊt th¨ng b»ng khi H2S lµ 0,1-0,2 mg/l vµ chÕt khi H2S lµ 0,4 mg/l. C¸c khu vùc nu«i t«m ë mét sè TØnh phÝa Nam ®· cã nhiÒu ao nu«i t«m nÒn ®¸y kh«ng tÈy dän s¹ch hµm l−îng H2S trong n−íc ao nu«i t«m, ®Æc biÖt lµ ®¸y ao cã mïi thèi cña H2S, ®©y lµ mét trong n÷ng nguyªn nh©n g©y cho t«m nu«i bÞ sèc, dÉn ®Õn t«m yÕu vµ chÕt. Qua kh¶o s¸t khi hµm l−îng H2S trong n−íc lµ 0,037-0,093 mg/l th× trong líp bïn s©u 2 cm, hµm l−îng H2S lµ 10 mg/l. B¶ng 3: Tû lÖ % H2S kh¸c nhau theo nhiÖt ®é pH cña n−íc NhiÖt ®é 0 C pH 22 24 26 28 30 32 5,0 99,1 99,1 99,0 98,9 98,9 98,9 5,5 97,3 97,1 96,9 96,7 96,5 96,3 6,0 92,0 91,4 90,8 90,3 89,7 89,1 6,5 78,1 77,0 75,8 74,6 73,4 72,1 7,0 53,0 51,4 49,7 48,2 46,6 45,0 7,5 26,3 25,0 23,8 22,7 21,6 20,6 8,0 10,1 9,6 9,0 8,5 8,0 7,6 8,5 3,4 3,2 3,0 2,9 2,7 2,5 9,0 1,1 1,0 1,0 0,9 0,9 0,8 1.1.12. C¸c kim lo¹i nÆng: Mét sè kim lo¹i nÆng: Fe, Cu, Zn, Hg, Pb, Al.....l−îng hoµ tan trong n−íc vµ ®¸y ao víi sè l−îng Ýt. C¸c kim lo¹i th−êng ë d¹ng muèi hoµ tan trong n−íc cøng, hoÆc c¸c ion kim lo¹i kÕt tña d−íi d¹ng Cacbonat. C¸c líp bïn ®¸y ao hÊp thô phÇn lín c¸c ion kim lo¹i lµm gi¶m ®¸ng Download» BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ 14 kÓ nång ®é ion kim lo¹i trong n−íc. TÝnh ®éc cña chóng trong n−íc th−êng thÊp, t«m chØ bÞ ¶nh h−ëng do c¸c nguån n−íc th¶i c«ng nghiÖp ®−a vµo thuû vùc kh«ng ®−îc xö lý (xem b¶ng 4). B¶ng 4: §éc tÝnh cña kim lo¹i nÆng víi ®éng vËt thñy s¶n (theo Boyd, 1987) Kim lo¹i LC50 96 h (µg/l) Giíi h¹n an toµn (µg/l) Cadnium- Cd 80-420 10 Chromium- Cr 2.000-20.000 100 §ång- Cu 300-1.000 25 Ch×- Pb 1.000-40.000 100 Thñy ng©n- Hg 10-40 0,10 ThiÕc- Zn 1.000-10.000 100 1.1.13. Thuèc trõ s©u Mét sè thuèc trõ s©u dïng cho n«ng nghiÖp vµ chóng ®· ®æ vµo c¸c dßng s«ng. L−îng g©y ®éc tÝnh cña nhiÒu lo¹i thuèc trõ s©u th−êng tõ 5-100µm/l (Cope, 1964) vµ cã mét sè lo¹i ®éc tÝnh ë nång ®é thÊp h¬n. M«i tr−êng nhiÔm thuèc trõ s©u cã thÓ kh«ng diÖt hµng lo¹i t«m tr−ëng thµnh, nh−ng lµ mèi nguy cho quÇn thÓ t«m, sinh vËt thñy sinh kÐm ph¸t triÓn vµ suy tµn. Thuèc trõ s©u nhãm Chlorinate hydrocarbon nguy hiÓm nhÊt cho t«m c¸, ®éc lùc cña nhãm nµy g©y h¹i cho c¶ ®éng vËt thñy sinh n−íc ngät vµ n−íc mÆn (xem b¶ng 5). Thuèc diÖt cá dïng trong n«ng nghiÖp cã thÓ nhiÔm trong c¸c ao nu«i trång thñy s¶n. Chóng kh«ng g©y ®éc cho ®éng vËt thñy s¶n nh−ng chóng cã thÓ g©y ®éc phytoplankton (thùc vËt phï du). VÝ dô: Tucker (1987) cho biÕt r»ng thuèc diÖt cá Propanil [N-(3,4-dichlorophenyl) propanamide], th−êng dïng phun vµo ruéng lóa ®Ó diÖt cá d¹i, th× chóng lµm gi¶m kh¶ n¨ng s¶n xuÊt oxy cña nhãm thùc vËt phï du, víi nång ®é cña Propanil ë møc 20-50µg/l lµm gi¶m 25% qu¸ tr×nh s¶n sinh oxy. B¶ng 5: §éc tÝnh cña mét sè thuèc trõ s©u víi ®éng vËt thñy s¶n (theo Boyd, 1987) Thuèc trõ s©u LC50 96 h (µg/l) Giíi h¹n an toµn (µg/l) Aldrin/Dieldrin 0,20-16,0 0,003 BHC 0,17-240 4,00 Chlordane 5-3.000 0,01 DDT 0,24-2,0 0,01 Endrin 0,13-12 0,004 Heptachlor 0,10-230 0,001 Toxaphene 1-16 0,005 1.2. T¸c nh©n g©y bÖnh (mÇm bÖnh) MÇm bÖnh lµ c¸c yÕu tè h÷u sinh lµm cho t«m m¾c bÖnh gäi chung lµ t¸c nh©n g©y bÖnh. Nh÷ng t¸c nh©n g©y bÖnh nµy do sù c¶m nhiÔm cña t«m lµ vËt nu«i hoÆc sù x©m nhËp cu¶ chóng vµo vËt nu«i. C¸c t¸c nh©n g©y ®−îc chia ra 3 nhãm: -T¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm: Virus, vi khuÈn, nÊm, Ricketsia. -T¸c nh©n g©y bÖnh ký sinh: Nguyªn sinh ®éng vËt (®éng vËt ®¬n bµo), giun s¸n, gi¸p x¸c...(®éng vËt ®a bµo). -Mét sè sinh vËt h¹i t«m: t¶o ®éc, søa, c¸ d÷, Õch, r¾n, chim, thó... Download» Bïi Quang TÒ 15 1.3. VËt nu«i (t«m) C¸c nh©n tè ngo¹i c¶nh (yÕu tè v« sinh vµ h÷u sinh) t¸c ®éng th× t«m kh«ng thÓ m¾c bÖnh ®−îc mµ nã phô thuéc vµo søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ víi tõng bÖnh cña vËt nu«i: vËt nu«i th−êng biÓu hiÖn b»ng nh÷ng ph¶n øng víi m«i tr−êng thay ®æi. Nh÷ng ph¶n øng cña c¬ thÓ cã thÓ kÐo dµi 2-3 ngµy hoÆc 2-3 tuÇn tuú theo møc ®é cña bÖnh. 2. Mèi quan hÖ gi÷a c¸c nh©n tè g©y bÖnh ë t«m. T«m sèng ®−îc ph¶i cã m«i tr−êng sèng tèt, ®ång thêi chóng còng ph¶i cã kh¶ n¨ng thÝch øng víi m«i tr−êng. NÕu m«i tr−êng sèng cña t«m x¶y ra nh÷ng thay ®æi kh«ng cã lîi cho chóng, nh÷ng con nµo thÝch øng sÏ duy tr× ®−îc cuéc sèng, nh÷ng con nµo kh«ng thÝch øng th× sÏ m¾c bÖnh hoÆc chÕt. T«m m¾c bÖnh lµ kÕt qu¶ t¸c dông lÉn nhau gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr−êng sèng. V× vËy, nh÷ng nguyªn nh©n g©y bÖnh cho t«m gåm 3 nh©n tè sau: • M«i tr−êng sèng (1): To, ®é trong, S‰, O2, pH, CO2, ®é kiÒm, NH3, NO2, H2S, kim lo¹i nÆng, thuèc trõ s©u..., nh÷ng yÕu tè nµy thay ®æi bÊt lîi cho t«m vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho t¸c nh©n g©y bÖnh (mÇm bÖnh) dÉn ®Õn t«m dÔ m¾c bÖnh. • T¸c nh©n g©y bÖnh (mÇm bÖnh- 2): Virus, Vi khuÈn, NÊm, Ký sinh trïng vµ nh÷ng sinh vËt h¹i kh¸c. • VËt nu«i (3) cã søc ®Ò kh¸ng hoÆc mÉn c¶m víi c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh lµ cho t«m chèng ®−îc bÖnh hoÆc dÔ m¾c bÖnh. Mèi quan hÖ cña c¸c nh©n tè g©y bÖnh khi ®ñ ba nh©n tè 1,2,3 th× t«m míi cã thÓ m¾c bÖnh (S¬ ®å 1): nÕu thiÕu 1 trong 3 nh©n tè th× t«m kh«ng bÞ m¾c bÖnh. Tuy t«m cã mang mÇm bÖnh nh−ng m«i tr−êng thuËn lîi cho t«m vµ b¶n th©n t«m cã søc ®Ò kh¸ng víi mÇm bÖnh th× bÖnh kh«ng thÓ ph¸t sinh ®−îc. §Ó ng¨n c¶n nh÷ng nh©n tè trªn kh«ng thay ®æi xÊu cho t«m th× con ng−êi, kü thuËt nu«i ph¶i t¸c ®éng vµo 3 yÕu tè nh−: c¶i t¹o ao tèt, tÈy trïng ao hå diÖt mÇm bÖnh, th¶ gièng tèt, cung cÊp thøc ¨n ®Çy ®ñ vÒ chÊt vµ l−îng th× bÖnh rÊt khã xuÊt hiÖn. Khi n¾m ®−îc 3 nh©n tè trªn cã mèi quan hÖ mËt thiÕt, do ®ã xem xÐt nguyªn nh©n g©y bÖnh cho t«m kh«ng nªn kiÓm tra mét yÕu tè ®¬n ®éc nµo mµ ph¶i xÐt c¶ 3 yÕu tè: m«i tr−êng, mÇm bÖnh, vËt nu«i. §ång thêi khi ®−a ra biÖn ph¸p phßng vµ trÞ bÖnh còng ph¶i quan t©m ®Õn 3 nh©n tè trªn, nh©n tè nµo dÔ lµm chóng ta xö lý tr−íc. VÝ dô thay ®æi m«i tr−êng tèt cho t«m lµ mét biÖn ph¸p phßng bÖnh. Tiªu diÖt mÇm bÖnh b»ng ho¸ chÊt, thuèc sÏ ng¨n chÆn ®−îc bÖnh kh«ng ph¸t triÓn nÆng. Cuèi cïng chän nh÷ng gièng t«m cã søc ®Ò kh¸ng víi nh÷ng bÖnh th−êng gÆp g©y nguy hiÓm cho t«m. H×nh 1: Mèi quan hÖ gi÷a c¸c nh©n tè g©y bÖnh: vïng xuÊt hiÖn bÖnh (mµu ®á) cã ®ñ ba yÕu tè g©y bÖnh 1,2,3 Download» BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ 16 H×nh 2: Kh«ng xuÊt hiÖn bÖnh do m«i tr−êng tèt, kh«ng ®ñ ba yÕu tè g©y bÖnh H×nh 3: Kh«ng xuÊt hiÖn bÖnh do kh«ng cã mÇm bÖnh, kh«ng ®ñ ba nh©n tè g©y bÖnh. H×nh 4: Kh«ng xuÊt hiÖn bÖnh do vËt nu«i cã søc ®Ò kh¸ng cao, kh«ng ®ñ ba yÕu tè g©y bÖnh VËt nu«i 3 2+3M«i tr−êng 1 MÇm bÖnh 2 VËt nu«i 3 1+3 M«i tr−êng 1 MÇm bÖnh 2 VËt nu«i 3 1+2 M«i tr−êng 1 MÇm bÖnh 2 Download» Bïi Quang TÒ 17 3. Lµm thÕ nµo ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh cho t«m. §Ó phßng trÞ bÖnh ®−îc tèt, tr−íc tiªn ph¶i chÈn ®o¸n ®−îc bÖnh míi cã thÓ ®Ò ra ®−îc c¸c biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh cã h÷u hiÖu. C¸c b−íc tiÕn hµnh chÈn ®o¸n bÖnh nh− sau: 3.1. KiÓm tra hiÖn tr−êng Ao nu«i t«m m¾c bÖnh kh«ng nh÷ng biÓu hiÖn c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý trªn c¬ thÓ, mµ cßn thÓ hiÖn c¸c hiÖn t−îng trong ao. §iÒu kiÖn m«i tr−êng tèt kho¶ng sau 20 ngµy th¶ t«m post, ban ngµy khã nh×n thÊy t«m b¬i. Khi t«m bÞ sèc do m«i tr−êng xÊu hoÆc bÞ nhiÔm bÖnh th× chóng th−êng næi lªn mÆt n−íc hoÆc tËp trung ë ven bê. T«m khoÎ th−êng ban ngµy vïi m×nh d−íi ®¸y ao, khi mÆt trêi lÆn t«m b¬i lªn tÇng n−íc kiÕm måi. Vµo ban ®ªm tr−íc khi cho ¨n, cÇn kiÓm tra bê ao ®Ó xem cã t«m t¹i ®ã hay kh«ng. Dïng ®Ìn pin chiÕu s¸ng nÕu m¾t t«m ®á vµ b¬i ®i lµ t«m khoÎ. T«m bÖnh sÏ th−êng næi ®Çu ë bê ao vµ m¾t cã mµu t¸i nh¹t. NÕu m¾t gÇn nh− tr¾ng th× chóng ®· bÞ nhiÔm bÖnh nÆng. Khi ®i kiÓm tra t«m nÕu thÊy t«m yÕu th× cÇn b¾t lo¹i bá nh÷ng con t«m yÕu ®ã vµ cã biÖn ph¸p sö lý ngay 3.1.1. §iÒu tra t×nh h×nh qu¶n lý ch¨m sãc. T«m bÞ bÖnh cã liªn quan ®Õn t×nh h×nh ch¨m sãc vµ qu¶n lý ao: l−îng thøc ¨n kÐm phÈm chÊt, cho ¨n qu¸ nhiÒu... dÉn ®Õn chÊt l−îng n−íc thay ®æi, oxy hoµ tan gi¶m c¸c chÊt ®éc t¨ng cao nh− ammoniac, H2S ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña t«m. Ao nghÌo dinh d−ìng, t¶o tµn lôi, thøc ¨n tù nhiªn kh«ng ®ñ còng ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña t«m. 3.1.2. §iÒu tra t×nh h×nh biÕn ®æi thêi tiÕt, khÝ hËu vµ thuû ho¸ Trong mïa vô nu«i t«m kh«ng thÝch hîp: nãng qu¸ l¹nh qu¸, m−a giã thÊt th−êng, thuû triÒu kiÖt... ®Òu lµ nh÷ng yÕu tè ngo¹i c¶nh ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña t«m. Do ®ã chóng ta cÇn theo dâi thêi gian tr−íc ®ã tõ 5-7 ngµy vÒ chÕ ®é thuû lý ho¸: nhiÖt ®é, ®é muèi, pH, ®é trong, oxy hoµ tan, ammoniac, H2S ®Ó ph©n tÝch so s¸nh víi tiªu chuÈn cho phÐp. 3.2. KiÓm tra t«m Qu¸ tr×nh ph¸t sinh bÖnh cã 2 lo¹i: bÖnh cÊp tÝnh vµ bÖnh m¹n tÝnh: BÖnh cÊp tÝnh: t«m cã mµu s¾c vµ thÓ tr¹ng kh«ng kh¸c víi b×nh th−êng, th−êng cã dÊu hiÖu bÖnh ®Æc tr−ng. T«m bÞ bÖnh cã thÓ chÕt ngay vµ tû lÖ chÕt t¨ng lªn rÊt nhanh, trong thêi gian ng¾n ®¹t ®Õn ®Ønh cao nhÊt (2-5 ngµy), vÝ dô nh− bÖnh ®èm tr¾ng, bÖnh ®Çu vµng, bÖnh ph¸t s¸ng. BÖnh m¹n tÝnh: t«m bÞ bÖnh m¹n tÝnh th−êng mµu s¾c h¬i tèi ®en, thÓ tr¹ng gÇy yÕu, chËm lín, t«m t¸ch ®µn bêi lê ®ê trªn mÆt n−íc hoÆc quanh bê ao, tû lÖ chÕt t¨ng lªn tõ tõ, trong mét thêi gian dµi míi ®¹t ®Ønh cao (2-3 tuÇn cã thÓ 1-2 th¸ng). VÝ dô bÖnh MBV, bÖnh ¨n mßn vá, bÖnh nÊm. Dùa vµo c¸c dÊu hiÖu bÖnh cña t«m, cÇn quan s¸t c¸c thay ®æi cña t«m nh− sau: 3.2.1. Mµu s¾c t«m Mµu s¾c cña t«m b×nh th−êng sÏ liªn quan víi c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr−êng n−íc. Ch¼ng h¹n ë nh÷ng ao c¹n hoÆc n−íc trong t«m cã khuynh h−íng sËm mµu (h×nh 5B) h¬n t«m ë n−íc s©u hoÆc n−íc Ýt trong. Tuy nhiªn sù thay ®æi vÒ mµu s¾c còng cã thÓ lµ mét dÊu hiÖu vÒ søc khoÎ cña t«m. Download» BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ 18 T«m bÞ sèc hoÆc bÞ bÖnh th−êng thay ®æi mµu s¾c, vÝ dô t«m chuyÓn mµu ®á (h×nh 5A) th× cã thÓ lµ do sù phãng thÝch s¾c tè caroten bëi sù ho¹i tö gan tôy vµ dÜ nhiªn lµ t«m chÕt th−êng cã mµu ®á. Nh÷ng con t«m cßi hay chËm lín th−êng thÊy mét vÕt ®á n©u hoÆc tr¾ng däc l−ng (h×nh 5C) do sù tËp trung s¾c tè mµu n©u vµng. T«m ñ bÖnh th−êng cã vá cøng vµ tèi mµu. T«m ®ang ë trong giai ®o¹n bÖnh nÆng sÏ cã c¬ mµu tr¾ng ®ôc hoÆc h¬i ®á H×nh 5: A- T«m xÉm mµu do ®é s©u n−íc ao qu¸ n«ng; B- t«m cã vÕt ®á n©u ë däc l−ng; C- t«m chuyÓn mµu ®á vá vµ c¸c ch©n. HÇu hÕt c¸c vÕt th−¬ng ë t«m sÏ chuyÓn mµu ®en hay n©u chØ sau mét thêi gian ng¾n. §ã lµ do sù sinh ra c¸c s¾c tè ®en hay n©u sËm (melanin) ®Ó chèng l¹i vi sinh vËt (v× cã tÝnh ®éc) vµ b¶o vÖ t«m khái nhiÔm bÖnh. Ngoµi sù chuyÓn mµu ®en, cã mét sè tr−êng hîp kh«ng b×nh th−êng kh¸c cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn phÇn phô. PhÇn phô cã thÓ bÞ cong hoÆc bÞ g·y vµ ®«i cã thÓ bÞ s−ng phång lªn. HiÖn t−îng s−ng lªn nh− vËy th−êng lµ hËu qu¶ cña sù nhiÔm trïng tõ nh÷ng vïng ®¸y ao bÞ « nhiÔm bëi chÊt th¶i. 3.2.2. Nh÷ng biÕn ®æi ë ruét, gan tuþ T«m bÖnh nÆng th× dõng ¨n vµ nh÷ng con ®ang èm sÏ ¨n Ýt h¬n b×nh th−êng. Ruét kh«ng cã thøc ¨n lµ dÊu hiÖu cña t«m bÖnh trong khi nh÷ng con t«m cã Ýt thøc ¨n trong ruét cã thÓ ë giai ®o¹n ®Çu cña bÖnh. Ruét còng cã thÓ cã mµu tr¾ng h¬n hay ®á h¬n so víi mµu b×nh th−êng cña mµu thøc ¨n viªn. Mµu ®á cã thÓ lµ do t«m ¨n nh÷ng ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng cã mµu ®á trong ao nh− giun nhiÒu t¬. NÕu ruét cã mµu ®á kh«ng ph¶i do giun nhiÒu t¬ th× ®ã lµ dÊu hiÖu cho biÕt t«m ®· ¨n x¸c cña c¸c con t«m chÕt trong ao vµ ®iÒu nµy chøng tá r»ng trong ao ®· cã t«m chÕt. Mµu s¾c cña hÖ gan tuþ còng cã thÓ thay ®æi vµ nguy hiÓm nhÊt lµ mµu vµng mµ ta th−êng gäi lµ bÖnh ®Çu vµng. 3.2.3. HiÖn t−îng mÒm vá Mét dÊu hiÖu kh¸c th−êng thÊy lµ t«m bÞ mÒm vá kinh niªn. Th«ng th−êng vá t«m cøng l¹i sau khi lét x¸c 24 giê. NÕu vá kh«ng cøng ®−îc th× nã sÏ bÞ nh¨n vµ biÕn d¹ng (h×nh 6) vµ trë nªn mÉn c¶m h¬n víi c¸c bÖnh. Cã rÊt nhiÒu nguyªn nh©n g©y hiÖn t−îng mÒm vá nh−: - Thøc ¨n h«i thèi, kÐm chÊt l−îng (nÊm Asperrgillus trong thøc ¨n) hoÆc thiÕu thøc ¨n - Th¶ gièng mËt ®é cao - pH thÊp - Hµm l−îng l©n trong n−íc thÊp - Thuèc trõ s©u H×nh 6: T«m cµng xanh bÞ mÒm vá A B C Download» Bïi Quang TÒ 19 3.2.4. Sinh vËt b¸m Mét trong nh÷ng dÊu hiÖu th«ng th−êng nhÊt cña søc khoÎ kÐm lµ hiÖn t−îng ®ãng rong (sinh vËt b¸m- h×nh 7) hay sù ph¸t triÓn cña c¸c vi sinh vËt trªn bÒ mÆt c¬ thÓ t«m. Khi c¸c sinh vËt b¸m trªn vá, chóng th−êng cã khuynh h−íng thu gom nh÷ng chÊt vÈn cÆn vµ bÒ ngoµi t«m cã mµu xanh rªu hoÆc bïn. NÕu t«m kháe th× nã sÏ tù lµm s¹ch c¬ thÓ ®Òu ®Æn vµ sau khi lét x¸c th× hiÖn t−îng ®ãng rong sÏ mÊt ®i nh−ng ®èi víi t«m yÕu th× sù tù lµm s¹ch vµ lét x¸c kÐm th−êng xuyªn h¬n. N−íc ao nu«i bÈn th× ngoµi sù ¶nh h−ëng tíi søc kháe t«m, cßn cung cÊp nhiÒu chÊt dinh d−ìng cho c¸c sinh vËt g©y bÖnh vµ v× vËy lµm t¨ng sù ph¸t triÓn cu¶ sinh vËt b¸m trªn c¬ thÓ t«m. H×nh 7: T«m bÞ sinh vËt b¸m (®ãng rong) dµy ®Æc trªn th©n H×nh 8: T«m ®en mang H×nh 9: T«m ®á mang do thiÕu oxy hoÆc bÞ bÖnh nhiÔm khuÈn 3.2.5. Nh÷ng biÕn ®æi mang Khi t«m khoÎ th−êng gi÷ mang rÊt s¹ch, nh−ng t«m bÖnh hay yÕu th× mang cã mµu n©u do qu¸ trÝnh tù lµm s¹ch kÐm nªn c¸c chÊt bÈn b¸m vµo mang vµ cã thÓ nh×n thÊy qua vá ®Çu ngùc.NÕu mang thùc sù bÞ tæn th−¬ng th× mang t«m cã mµu ®en (h×nh 8). Mang t«m còng cã thÓ cã mµu ®en trªn mang hoÆc ë bªn trong vá gi¸p do c¸c muèi s¾t tÝch tô l¹i. NÕu mang cã mµu hång (h×nh 9) th× cã thÓ do t«m sèng trong m«i tr−êng cã hµm l−îng oxy hoµ tan thÊp (<3mg/l). Download» BÖnh cña t«m nu«i vµ biÖn ph¸p phßng trÞ 20 3.2.6. Nh÷ng biÕn ®æi ë c¬ C¬ bông cña t«m sÏ kh«ng lÊp ®Çy vá gi¸p nÕu bÞ ®ãi kÐo dµi ngay sau khi lét x¸c. C¬ t«m (thÞt) sÏ trë nªn ®ôc bëi nÕu cã hiÖn t−îng sèc cÊp tÝnh, nhiÔm nÊm hoÆc nhiÔm vi bµo tö (h×nh 8). Sù nhiÔm khuÈn m·n tÝnh côc bé sÏ g©y thµnh nh÷ng vÕt th−¬ng ®en trong c¬. H×nh 8: T«m só tr¾ng (®ôc) th©n 3.3. Thu mÉu cè ®Þnh ®Ó ph©n lËp vi khuÈn, nÊm, virus, ký sinh trïng. Cã mét sè bÖnh kh«ng thÓ ph©n tÝch t¹i hiÖn tr−êng ®−îc, chóng ta ph¶i cè ®Þnh ph©n tÝch m« bÖnh häc hoÆc thu mÉu ®Ó nu«i cÊy ph©n lËp vi khuÈn, nÊm hoÆc thö test PCR... C¸c mÉu nµy ®−îc göi vÒ c¸c phßng thÝ nghiÖm cã ®ñ trang thiÕt bÞ nh− c¸c viÖn nghiªn cøu chuyªn ngµnh thuû s¶n (ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n 1, 2). Download»