Các tộc người thiểu số và hoạt động giao thương xuôi, ngược ở miền Trung (kết quả khảo sát ở Quảng Trị, Thừa Thiên và Quảng Nam)

giao thæång nhäün nhëp giæîa caïc thæång laïi ven duyãn våïi vuìng thæåüng nguäön, trong vaì ngoaìi næåïc thäng qua caïc "hãû thäúng trao âäøi ven säng", våïi nhæîng thàng tráöm qua caïc thåìi kyì. 1.3. Hoaût âäüng kinh tãú laì mäüt nhán täú dæûng nãn bæïc tranh täüc ngæåìi nåi âáy. Hoüc giaí Marcel Mauss, trong taïc pháøm “The Gilf, The Form and Reason for Exchange in Archaic Societies” cho ràòng, trao âäøi haìng hoaï giæîa caïc täüc ngæåìi coï vai troì ráút quan troüng, khäng chè vç muûc âêch kinh tãú, goïp pháön äøn âënh xaî häüi maì coìn taûo nãn nhæîng mäúi giao læu vãö vàn hoaï (Marcel Mauss, 1990). Mäüt nghiãn cæïu vãö ngæåìi Katu cho ràòng: "Nhæîng trao âäøi cuía ngæåìi Katu vaì ngæåìi Kinh, ngoaìi mäúi quan hãû vãö màût kinh tãú, coìn taûo ra mäüt loaût caïc hãû quaí táút yãúu vãö màût xaî häüi, vàn hoaï, maì trãn mäüt âëa hçnh heûp, âaî taûo nãn nhiãöu biãøu hiãûn sinh âäüng trong mäúi quan hãû täüc ngæåìi, cuîng nhæ hçnh thaình nhæîng dæî liãûu quan troüng laìm nãn nhæîng âàûc træng vàn hoaï cuía miãön Trung Viãût Nam trãn nhiãöu khêa caûnh" (Tráön Âæïc Saïng, 2004: 287). 1.4. Baìi viãút naìy nhàòm laìm roî hån mäúi quan hãû xuäi ngæåüc trong lëch sæí tæì hoaût âäüng giao thæång, taûo nãn bäü màût cuía vuìng âáút, âäöng thåìi khàóng âënh mäüt chènh thãø khäng taïch råìi Âäng - Táy/Xuäi - Ngæåüc/Kinh - Thæåüng, åí daíi âáút naìy trong lëch sæí hçnh thaình vaì phaït triãøn. 2. Nhæîng gåüi yï tæì âiãöu kiãûn tæû nhiãn 2.1. Coï thãø noïi, âàûc âiãøm tæû nhiãn näøi träüi, âàûc træng nháút åí âáy laì sæû traíi daìi cuía caïc daîy nuïi tæì vuìng cæûc táy ra táûn biãøn Âäng, "âäø theo hæåïng táy bàõc - âäng nam", taûo thaình bæïc tæåìng - nhæîng ranh giåïi coï tênh raìo chàõn tæû nhiãn, âäöng thåìi taûo nãn vä säú doìng chaíy. Do váûy, sæû hiãøm tråí cuía nuïi non, mäüt hãû thäúng säng, suäúi, khe chàòng chët luän âæåüc nháún maûnh khi nhàõc âãún vuìng âáút naìy. 1 Caíng Cæía Viãût dæåïi thåìi chuïa Nguyãùn tråí nãn phäön thënh, nhäün nhëp. Coï nàm âoïn 42 thæång taìu thuyãön âãún tæì Champa, Cambodia, Philippine, Malaysia, Trung Quäúc, Nháût Baín, Bäö Âaìo Nha (Thaình Thãú Vyî, 1961: 43). Tuy nhiãn: "Nãúu thæåüng nguäön, doìng chaíy cuía caïc con säng ráút hung haîn thç åí vuìng haû læu âäüt nhiãn dëu âi, loìng säng nhæ räüng ra, soíi vaì caït uãø oaíi træåìn thaình nhæîng baîi daìi ven båì säng nhæ mãût nhoüc vç cuäüc âi âáöy nhæîng biãún cäú. Màûc duì, âäöi træåïc nuïi chæa cho pheïp chuïng ta nghé ràòng âáúy âaî laì âäöng bàòng nhæng caính quan âaî thay âäøi, laìng maûc âaî xuáút hiãûn" (Lã Baï Thaío, 2002: 156). ÅÍ âoï, doüc theo caïc con säng, nåi giao våïi âæåìng bäü, âaî hçnh thaình nãn caïc âiãøm táûp trung/bãún säng/chåü phiãn/chåü, nåi nhæîng beì gäù tæì trãn ngæåüc träi vãö. 2.2. Âàûc âiãøm tæû nhiãn naìy âaî taûo nãn sæû thoaïng måí theo truûc âäng - táy, tiãön âãö cho mäüt mäúi quan hãû, giao læu xuäi - ngæåüc maûnh meî, maì "hoaût âäüng kinh tãú laì mäüt trong nhæîng nhán täú dæûng nãn bæïc tranh täüc ngæåìi nåi âáy våïi nhiãöu âàûc træng âaïng læu yï" (Nguyãùn Hæîu Thäng [cb], 2004: 29). Quan saït trãn baín âäö âëa hçnh, âiãöu dãù nháûn tháúy åí âáy chênh laì hãû thäúng säng ngoìi chàòng chët, nhæng, laûi nhæ âæåüc sàõp xãúp mäüt caïch coï duûng yï cuía taûo hoaï cho con ngæåìi. Sæû väüi vaî cuía caïc doìng chaíy trãn âëa hçnh heûp vaì däúc âaî taûo ra hãû thäúng thuyí läü liãn hoaìn: säng Hæång, säng Bäö, Ä Láu (Thæìa Thiãn); säng Âakräng, säng Hiãúu, Thaûch Haîn (Quaíng Trë); âàûc biãût, hãû thäúng säng Thu Bäön, Vu Gia, säng Tranh, säng Cän, Âàõc Mi, säng Bung, säng Làng, A væång v.v..., våïi caïc phuû læu, taûo thaình mäüt hãû thæång läü daìn traíi, kãút näúi nhiãöu nhaïnh åí vuìng táy Quaíng Nam. Doìng chaíy càõt xeí âëa hçnh miãön Trung laì phäø biãún, nhæng hiãûn tæåüng moüi doìng säng gáön nhæ táûp trung vãö mäüt âáöu mäúi âãø âäø ra biãøn nhæ åí Quaíng Nam thç khäng phaíi nåi âáu cuîng coï. Hãû thäúng säng ngoìi vaì thaïc nguäön åí âáy nhæ nhæîng daûng thuyí läü hay måí ra cho con ngæåìi nhæîng âënh vë, laìm nãn hãû thäúng âæåìng moìn, näúi kãút nuïi vaì biãøn, sån lám vaì âäöng bàòng, Kinh vaì Thæåüng, Træåìng Sån vaì Táy Nguyãn, miãön Trung vaì khu væûc, Viãût Nam vaì caïc quäúc gia lán cáûn. 2.3. Âàûc âiãøm tæû nhiãn vuìng âáút cuîng âæåüc phaín aïnh qua sæû khu truï vaì tæång âäúi táûp trung cuía tæìng nhoïm täüc ngæåìi hay täüc ngæåìi trãn Træåìng Sån, phán âënh theo truûc bàõc - nam: caïc nhoïm Chæït åí táy bàõc Quaíng Bçnh; caïc nhoïm Bru åí vuìng tiãúp giaïp giæîa táy nam Quaíng Bçnh vaì táy bàõc Quaíng Trë; caïc nhoïm Pacoh - Taì Äi åí vuìng tiãúp giaïp giæîa táy nam Quaíng Trë vaì táy bàõc Thæìa Thiãn; nhoïm Katu vuìng táy nam Thæìa Thiãn vaì táy bàõc Quaíng Nam. Trãn màût bàòng âäúi saïnh chung cuía caí næåïc, caïc täüc ngæåìi naìy tæì giaî khaï muäün âåìi säúng nguyãn thuyí, baío læu khaï roî dáúu vãút nãön näng nghiãûp hoaí canh. Màût khaïc, sinh caính, mäi træåìng vaì âëa maûo cuîng nhæ thaím thæûc váût: "trong âiãöu kiãûn heûp cuía âëa hçnh våïi mäüt sån hãû táöng táöng låïp låïp kãö cáûn biãøn, khäng thãø khäng khiãún ta hçnh dung nåi âáy väún laì mäüt phæïc hãû nuïi ræìng, goì âäöi, làõm suäúi nhiãöu däúc, phuì håüp våïi âiãöu kiãûn säúng cuía nhæîng cæ dán täön taûi theo phæång thæïc kinh tãú hoaí canh vaì haïi læåüm" (Nguyãùn Hæîu Thäng [cb], 2004: 25). Træåïc sæû khai phaï cuía nhæîng låïp cæ dán ruäüng næåïc, sæû thu heûp dáön cuía thaím thæûc váût ræìng vãö phêa táy, âäöng nghéa våïi sæû co laûi vuìng cæ truï cuía cæ dán næång ráùy. Thæûc tãú naìy, âæåüc phaín aïnh trong kyï æïc caïc täüc ngæåìi qua hãû thäúng truyãön thuyãút, tháön thoaûi, ngän ngæî v.v... vãö dáúu áún cuía mäüt vuìng cæ truï keïo daìi tæì ven biãøn âãún thæåüng nguäön, vaì "chênh hiãûn tæåüng naìy âaî taûo nãn nhæîng âàûc âiãøm âaïng læu yï khi nghiãn cæïu vàn hoaï caïc täüc ngæåìi åí bàõc miãön Trung" (Nguyãùn Hæîu Thäng [cb], 2004: 25). 2.4. Trãn laït càõt âëa hçnh, ngoaìi sæû nháûn diãûn dãù daìng phæïc hãû Træåìng Sån åí phêa táy, coï thãø tháúy vë trê cæía ngoî chiãún læåüc cuía caïc tènh miãön Trung trong vai troì kãút näúi xuäi - ngæåüc, âäng - táy: Quaíng Nam näúi bàõc Táy Nguyãn våïi duyãn haíi; Bçnh Trë Thiãn näúi vuìng thæåüng Laìo våïi biãøn v.v... Màût khaïc, âáy coìn laì âiãøm nháún chiãún læåüc âæåüc nhçn nháûn tæì thåìi trung âaûi âãún nay, âàûc biãût laì trong viãûc quaín lyï vaì laìm chuí con âæåìng huyãút maûch cuía khu væûc2. Ngæåìi Phaïp âaî thæìa nháûn ràòng, viãûc thæûc hiãûn chiãún læåüc åí Âäng Dæång phuû thuäüc ráút låïn vaìo váún âãö xáy dæûng maûng læåïi 2 Nàm 1935 våïi kãú hoaûch xáy dæûng con âæåìng thuäüc âëa 14 näúi táy Kontum våïi Quaíng Nam qua Âàõc Nhe, Bãún Giàòng, laì "con âæåìng xuyãn qua âáút Katu", näúi våïi quäúc läü I båíi 2 tènh läü 100 vaì 101. Âãø baío âaím an toaìn cho cäng nhán, Phaïp âaî quyãút âënh måí mäüt âäön binh åí bãún Giàòng, nåi coï con âæåìng 14 âi xuyãn qua thung luîng trong vuìng cuía hai con säng Caïi vaì säng Giàòng chaíy qua. Quyãút âënh naìy âaî biãún bãún Giàòng thaình mäüt âiãøm kãút näúi trung chuyãøn quan troüng trong maûng læåïi giao thæång âäng - táy åí Quaíng Nam noïi riãng vaì miãön Trung noïi chung. giao thäng âäng - táy giæîa ba vuìng; thåìi Paul Doumer, Træåìng Sån - Táy Nguyãn âæåüc xem laì "chça khoaï cuía maûng læåïi âoï" (C.J. Christie, 2000: 159). Quaíng Nam âæåüc xem laì cæía ngoî phêa bàõc cuía vuìng Táy Nguyãn våïi miãön duyãn haíi, qua maûng læåïi giao thäng hçnh thaình tæì khaï såïm (Lã Baï Thaío, 2002; Nguyãùn Q. Thàõng, 1996). Âaûi uyï Debay âæåüc xem laì ngæåìi âaî khåíi âáöu cäng viãûc tràõc âëa läü trçnh näúi kãút naìy vaìo nàm 1890, våïi viãûc xáy dæûng tuyãún âæåìng 14 (Le Pichon, 1938). Trong thæûc tãú, tuyãún giao læu naìy âaî hiãûn hæîu phäø biãún bàòng hãû thäúng caïc läúi moìn näúi kãút nhau, nåi såïm diãùn ra hoaût âäüng trao âäøi haìng hoaï. Tuyãún âæåìng tæì Quaíng Trë qua aíi Ai Lao (nay laì Âæåìng 9) coï vë trê chiãún læåüc cuía xæï Âaìng Trong, näúi kãút miãön biãøn qua thæång caíng Cæía Viãût, sang vuìng thæåüng Laìo, Thaïi Lan, Mianmar, Cambodia v.v...3, maì gàõn liãön våïi noï laì hãû thäúng tuáön ty, âäön luyî, dinh tráún âãø thu thuãú, kiãøm lám, kiãøm soaït an ninh nhæ dinh Ai Lao, Ngæu Cæåïc, Ba Tràng (Hiãúu Giang), Cáy Luïa v.v...; âàûc biãût, âãø quaín lyï vuìng cæíu cháu ky my. 3. Nháûn diãûn hoaût âäüng giao thæång xuäi - ngæåüc trong lëch sæí Coï thãø noïi, hoaût âäüng coï tênh cháút thæång nghiãûp âaî xuáút hiãûn khaï såïm, âæåüc nháûn diãûn qua sæû coï màût cuía (1) caïc táöng låïp thæång nhán, (2) cå cáúu saín váût haìng hoaï trong hãû thäúng (3) caïc âiãøm trao âäøi, chåü phiãn, thiãút láûp doüc theo caïc giao thæång thuyí bäü, nhæ caïc âëa danh chåü phiãn Cam Läü, caíng Cæía Viãût (Quaíng Trë), chåü Tuáön, La Sån, caíng Thanh Haì (Huãú), bãún Giàòng - Hiãn, chåü Trung Phæåïc, Tuyï Loan, aïi Nghéa, caíng Häüi An (Quaíng Nam) v.v... "Caïc trung tám buän baïn måïi xuáút hiãûn âãø âaïp æïng nhu cáöu trao âäøi ngaìy mäüt tråí nãn thæåìng xuyãn hån" (Li Tana, 1999: 175), taûo nãn mäüt bæïc tranh kinh tãú sinh âäüng åí miãön Trung. 3.1. Sæû goïp màût cuía caïc táöng låïp thæång laïi 3 ÅÍ vuìng cæ truï cuía ngæåìi Bru coï mäüt con âæåìng xuyãn qua âeìo Ai Lao vaì chênh quán âäüi Mäng Cäø âaî mæåün âæåìng cuía Champa âãø âaïnh Âaûi Viãût tæì phêa nam, vaìo nàm 1282. Ngæåìi Viãût cuîng thæåìng sæí duûng con âæåìng naìy âãø âi vaìo Kh’mer vaì Laìo (Toaìn Thæ; 1998: II: 55). Âoï chênh laì tiãön thán cuía Âæåìng 9 hiãûn nay. Âäúi tæåüng tham gia vaìo hoaût âäüng trao âäøi khaï âa daûng, coï sæû thay âäøi theo caïc cáúp âäü khaïc nhau, hçnh thaình nãn maûng læåïi cung cáöu räüng låïn, tæì nhæîng thæång laïi chuyãn nghiãûp âãún nhæîng nhoïm khäng chuyãn hay táöng låïp trung gian v.v... Trong thæång läü âäng táy, åí maûng læåïi trao âäøi vuìng cao khäng xuáút hiãûn caïc "thæång laïi chuyãn nghiãûp" ngæåìi thiãøu säú. Baín thán caïc nghãö phuû chæa âaïp æïng âæåüc yãu cáöu haìng tiãu duìng, cho nãn, viãûc trao âäøi haìng hoaï laì mäüt váún âãö bæïc thiãút cuía háöu hãút caïc täüc ngæåìi thiãøu säú. Tuy nhiãn, chæa coï ai thoaït ly saín xuáút âãø buän baïn, nhæng hoaût âäüng trao âäøi âaî xáøy ra. Ngæåìi thiãøu säú tham gia trao âäøi thæåìng ráút âa daûng vãö hçnh thæïc, nhu cáöu vaì saín pháøm båíi tênh khäng chuyãn nghiãûp vaì phi thæång maûi, coï thãø laì âaìn äng, thanh niãn hay phuû næî, treí em, ngæåìi giaì v.v...4. Hoü tham gia vaìo maûng læåïi mäüt caïch khäng chênh thæïc vaì khäng thæåìng xuyãn, coï thãø træåïc vuû ráùy, sau muìa sàn bàõn hay vaìo muìa âäng v.v...; saín pháøm trao âäøi vç thãú cuîng ráút âa daûng. Sæû tham gia cuía hoü âaî aính hæåíng âãún tênh cháút cuía hoaût âäüng trao âäøi åí vuìng cao våïi sæû chãnh lãûch låïn vãö giaï trë haìng hoaï. ÅÍ "trung âäü" cuía maûng læåïi, sæû coï màût cuía táöng låïp trung gian âaî laìm cho hoaût âäüng trao âäøi tråí nãn nhäün nhëp, vaì hiãûu quaí hån våïi haût nhán váùn laì nhæîng ngæåìi Kinh gioíi tiãúng dán täüc, giaìu kinh nghiãûm, laìm liãn laûc cho caïc thæång laïi ngæåìi Kinh vaì ngæåìi thiãøu säú coï nhu cáöu trao âäøi. Thåìi Phaïp thuäüc, “mäüt quan chæïc coï mãûnh danh laì Thuí Ngæî (Thuí ngæû - tg.) laìm trung gian giæîa ngæåìi Moüi vaì caïc Caï laïi våïi chênh quyãön. Äng ta cai quaín hai vuìng säng Caïi vaì säng Bung åí taûi Na Nha" (Le Pichon, 1938: 366). Táút nhiãn, vai troì cuía ngæåìi thiãøu säú khäng phaíi laì nhoí, nhåì vaìo sæû thäng thaûo âëa hçnh, ngän ngæî vaì sæû hiãøu biãút vãö phong tuûc táûp quaïn. Ngæåìi Katu goüi hoü laì "læåït baïo" (læåït: âi; baïo: thäng tin, baïo caïo). Khu væûc tiãúp giaïp Giàòng (Nam Giang) våïi Kontum laì nåi trao âäøi khaï nhäün nhëp giæîa caïc täüc ngæåìi Gieí, Triãng, Katu, Bhãã, Co, Xå Âàng, Kinh v.v... Ráút 4 Trong nhæîng cuäüc trao âäøi åí vuìng cao, vë chuí laìng thæåìng âæïng ra laìm vai troì trung gian nhåì vaìo uy tên vaì tiãúng noïi cuía äng coï giaï trë gáúp nhiãöu láön so våïi giaï trë cuía haìng hoaï. Âáy laì nhæîng âiãöu kiãûn thuáûn låüi maì caïc thæång laïi hay táûn duûng âãø cuäüc trao âäøi âæåüc nhanh choïng, thuáûn låüi hån. nhiãöu ngæåìi Katu âæïng ra laìm trung gian trao âäøi, vaì våïi hoü, "ngæåìi Katu lanh låüi vaì buän baïn thaûo hån, hiãøu biãút nhiãöu maïnh khoeï gian láûn cuía thæång nhán" (Quaïch Xán, 2000: 94), nãn thæåìng âæåüc caïc täüc ngæåìi khaïc nhåì giuïp âåî âãø khoíi bë eïp giaï. Trong âäüi nguî thæång laïi chuyãn nghiãûp, ngæåìi miãön xuäi luän chiãúm âa säú, båíi nhæîng låüi thãú trong giao thæång nhæ giao tiãúp nhanh nheûn, thäng thaûo nhu cáöu thë træåìng, maïnh khoeï v.v..., hoü laì nhæîng "caï laïi" ngæåìi Chàm, Viãût5; ngoaìi ra coìn coï sæû tham gia cuía ngæåìi baín âëa, duì khäng thæåìng xuyãn vaì baïn chuyãn nghiãûp (Li Tana, 1999; Dambo, 2002). Màût khaïc, nguäön låüi tæì buän baïn lám thäø saín âaî khiãún cho nhæîng låïp ngæåìi thiãúu âáút caìy, ngheìo khoï, uáút æïc sæu thuãú v.v... tæì miãön xuäi gia nháûp âäüi nguî thæång laïi ngaìy caìng âäng. Màûc duì bë quan laûi triãöu âçnh, sau naìy laì thæûc dán Phaïp kiãøm soaït gàõt gao, nhæng viãûc buän baïn váùn ngaìy caìng âæåüc måí räüng. Nhiãöu tæ thæång khäng chåì âäöng baìo mang haìng xuäúng maì trao âäøi táûn nåi; ngæåüc laûi, coï mäüt säú thæång nhán ngæåìi dán täüc cuîng maûnh daûn guìi haìng ra baïn taûi chåü, hoàûc giao vaì nháûn haìng taûi nhaì caïc tæ thæång6. 3.2. Cå cáúu nguäön haìng vaì hçnh thæïc trao âäøi 3.2.1. Cå cáúu nguäön haìng trao âäøi "Tráöu vaìng goïp bãún säng Bung 5 Caï laïi laì thuáût ngæî âæåüc âãö cáûp såïm åí vuìng táy Quaíng Nam (Le Pichon, 1938), duìng âãø goüi nhæîng tæ thæång ngæåìi Kinh mang haìm yï miãût thë (buän gian baïn láûn); vãö sau, âæåüc hiãøu räüng ra vaì chè táút caí nhæîng thæång nhán miãön xuäi. Âiãöu naìy cho tháúy, tênh cháút gian láûn trong trao âäøi laì khaï phäø biãún. Ngæåìi Katu goüi hoü laì Aâhuäüc Caï laïi (Aâhuäüc: ngæåìi ngoaûi täüc). 6 Ngaìy tãút âäöng baìo keïo nhau ra caïc nhaì tæ thæång vui chåi àn uäúng mäüt vaìi ngaìy. Âiãöu naìy cho tháúy mäúi quan hãû buän baïn âaî tråí nãn ráút phäø biãún vaì thæåìng xuyãn giæîa ngæåìi thiãøu säú vaì ngæåìi Kinh, cuîng nhæ sæû cáön thiãút phaíi taûo caïc mäúi quan hãû khaïc âãø cäng viãûc buän baïn âæåüc thuáûn låüi nhæ kãút nghéa, thäng gia, âäøi hoü v.v... Trong kyï æïc cuía nhæîng giaì laìng Katu mäüt thåìi ngæåüc xuäi váùn coìn nhàõc âãún nhæîng thæång laïi nhæ cha Lám, cha Laûc, cha Tæåüng, cha Nga, cha Kha, cha Sung vuìng An Âiãöm, Âaûi Sån, Säng Kän; baì Caíi, baì Chuäúi, äng Pria Hån, Quanh Nooüc, Quanh Meït v.v... vuìng Nam Âäng (Quaïch Xán, 2000; Tráön Âæïc Saïng, 2004). Chåü cau Âaûi Myî âàûng cuìng vãö xuäi". (Såí VHTT Quaíng Nam, 2001: 68) Coï thãø noïi, yãúu täú laìm nãn sæû nhäün nhëp trãn thæång läü âäng - táy chênh laì hãû saín váût - haìng hoaï cuía nuïi ræìng Træåìng Sån. Âàûc biãût, nuïi ræìng phêa táy âaûi ngaìn luän âæåüc xem laì háûu phæång räüng låïn våïi nguäön lám thäø saín quyï hiãúm cho caïc thæång caíng phêa âäng. ÅÍ vuìng tiãúp giaïp nuïi - âäöng bàòng, "khäng phaíi chè vç sàõc phuûc laû màõt cuía nhiãöu dán täüc maì coìn vç ngæåìi ta coï thãø, trong phaûm vi cuía mäüt khoaíng âáút nhoí tháúy baìy ra træåïc màõt nhæîng cuía caíi quyï cuía Træåìng Sån: tre vaì luäöng, mai vaì váöu, gäù quyï, tráöm hæång, mäüc nhé, máût ong, da gáúu, da baïo, ngaì voi vaì haìng loaût nhæîng saín váût khaïc..." (Lã Baï Thaío, 2002: 157); trong âoï, "xæï Quaíng Nam laì âáút phç nhiãu nháút thiãn haû", nåi cæ truï chuí yãúu cuía ngæåìi Katu7. Âiãöu âaïng læu yï laì hoü cæ truï ngay âáöu nguäön caïc con säng, chiãúm cæï cæía ngoî saín váût tæì Laìo qua, tæì Táy Nguyãn vãö. Caïc saín pháøm trao âäøi coï nguäön gäúc tæì nuïi ræìng phêa táy ráút âa daûng vaì phong phuï: tæì nhæîng thæï phäø biãún nhæ luïa, ngä, quaí, cuí, máy, cau, âoït, tráöu, laï noïn8 v.v... âãún nhæîng saín váût quyï hiãúm coï giaï trë xuáút kháøu nhæ häö tiãu, quãú, nhæûa thäng, tráöm hæång - "gäù cuía caïc vë tháön", täúc hæång, baûch mäüc hæång, tä nhuî hæång, biãûn hæång, máût ong, sæìng tã, ngaì voi, da tráu, sæìng tráu, nhung nai, da hæåu caïi, läng cäng, läng tré, thäø cáøm tràõng, thäø cáøm xanh v.v... (Lã Quyï Âän, 1977; QSQ triãöu Nguyãùn, 1992: II; QSQ triãöu Nguyãùn, 1997: III). Trong quan hãû ngoaûi thæång, "pháön låïn caïc màût haìng näüi âëa âæåüc âem ra trao âäøi laûi khäng phaíi laì saín pháøm cuía näng thän ngæåìi Viãût taûi âäöng bàòng maì laì nhæîng saín pháøm tæì miãön nuïi" (Li Tana, 1999: 171), tråí thaình âàûc saín xuáút kháøu cuía cæ dán âäöng bàòng qua trao âäøi våïi caïc täüc ngæåìi miãön nuïi. Caïc loaûi saín váût naìy 7 Xuáút phaït tæì luáûn âiãøm naìy, coï taïc giaí âaî cho ràòng, tuûc sàn maïu cuía ngæåìi Katu coï thãø bàõt nguäön tæì viãûc xaïc âënh quyãön såí hæîu âäúi våïi vuìng khai thaïc saín váût nuïi ræìng cuîng nhæ sæû taûo dæûng hay khàóng âënh tiãúng tàm trong hoaût âäüng trao âäøi xuäi ngæåüc (Tráön Kyì Phæång, 2004). 8 Tæì laï noïn âãún noïn laï hay sæû ra âåìi cuía chiãúc noïn laï laì sæû di chuyãøn cuía nhæîng ngæåìi buän baïn tæì vuìng âäöng bàòng âãún vuìng cao âãø thu hoaûch saín pháøm ræìng, mäüt cuäüc haình trçnh maì con ngæåìi vaì haìng hoïa âaî diãùn ra haìng nhiãöu thãú kyí... (Parmela Mc Elwee, häüi thaío, Yale Uni, 2003). sau khi "ngæng tuû" taûi caïc âiãøm trao âäøi, theo doìng Thu Bäön vaì caïc chi læu låïn nhoí, táûp trung vãö caïc trung tám caíng thë. Coï thãø noïi, âoï laì cå såí âãø cæ dán âäöng bàòng, ven duyãn, thiãút láûp nãn hãû thäúng buän baïn ngoaûi thæång vaìo thåìi kyì thënh âaût våïi sæû goïp màût cuía caïc thæång nhán ÁÚn Âäü, Hoa, Nháût Baín, AÍ Ráûp, Táy phæång v.v... åí khàõp caíng thë miãön Trung, âàûc biãût laì Häüi An9. Coï thãø hçnh dung con âæåìng xuäi - ngæåüc cuía caïc chuíng loaûi haìng hoaï nhæ sau: Nhæîng haìng hoaï ngæåüc lãn vuìng cao, ngoaìi caï, màõm khä10, muäúi, âæåìng mêa, vaíi, chiãng, cheï, saín pháøm âuïc - reìn11 v.v... coìn âæåüc bäø sung mäüt säú màût haìng nháûp 9 Caíng thë Häüi An (Âaûi Chiãm haíi kháøu) laì cæía ngoî, âáöu ra quan troüng trong hoaût âäüng ngoaûi thæång tæì thåìi væång quäúc Champa (xem thãm Âäù Bang, 1996). 10 Caï khä laì màût haìng quen thuäüc maì xæï Âaìng Trong xuáút cho ngæåìi Hoa âãún táûn thãú kyí XIX (Li Tana, 1999: 123). Haìng nàm vaìo khoaíng thaïng 2 (ám lëch), khi chim tu huï kãu, ngæåìi dán chuáøn bë âaïnh bàõt caï chuäön. Caï chuäön taûi vuìng ven biãøn Quaíng Nam coï hai loaûi: nhoí vaì låïn (gaình). Mêt non, caï chuäön laì hai moïn thäø - haíi saín âæåüc haïi, bàõt cuìng muìa, chãú biãún ráút nhiãöu moïn hoàûc kãút håüp våïi nhau: "Mám caï âaîi sui, khäng bàòng caïi mui caï chuäön". 11 Háöu hãút, nhæîng saín pháøm kim loaûi (dao, ræûa, kiãöng, näöi, chiãng v.v...) trong trao âäøi xuäi ngæåüc âãöu coï nguäön gäúc tæì caïc laìng âuïc - reìn näøi tiãúng åí miãön Trung nhæ laìng Phæåïc Kiãöu (Âiãûn Phæång, Âiãûn Baìn), Gia Caït (Quãú Phong, Quãú Sån) åí Quaíng Nam; Phæåìng Âuïc (Tp. Huãú), Hiãön Læång (Phong Hiãön, Phong Âiãön) åí Thæìa Thiãn Huãú; Phæåïc Tuyãön (Cam Läü, Quaíng Trë) v.v... CA ÍN G Chuï thêch: Haìng hoaï nháûp kháøu Haìng hoaï cuía âäöng bàòng Saín váût miãön nuïi Nháûp Xuáút Nåi khai thaïc vaì cung cáúp caïc nguäön lám saín Chåü Âiãøm trao âäøi Chåü phiãn Phäú thë Phäú thë §Þa bµn ho¹t ®éng chñ yÕu cña c¸c téc ng−êi thiÓu sè kháøu nhæ vaíi såüi, gäúm, maî naîo, thuyí tinh, âäö âäöng, baûc v.v... Trong âoï, màõm, caï khä âæåüc xem laì màût haìng chiãún læåüc cuía thæång nhán ven duyãn, mang tênh cháút säúng coìn âäúi våïi âëa baìn naìy, âàûc biãût laì muäúi. Muäúi coï vai troì quan troüng âäúi våïi âäöng baìo, våïi ráút nhiãöu cäng nàng nhæ gia vë, chæîa bãûnh, baío quaín thæûc pháøm dæû træî, haìng hoaï trao âäøi, tên ngæåîng. "...Âäöng baìo thæåìng âem caïc âàûc saín cuía nuïi ræìng âãø âäøi láúy vaíi voïc, soong näöi, chiãng cheï, âàûc biãût laì muäúi àn..." (Nguyãùn Quäúc Läüc, 1984: 189). Noï phäø biãún vaì quan troüng âãún mæïc âæåüc sæí duûng nhæ váût trao âäøi trung gian. Hån næîa, tênh cháút säúng coìn cuía "con âæåìng muäúi" âäúi våïi háöu hãút caïc täüc ngæåìi thiãøu säú, cho tháúy hoaût âäüng trao âäøi åí âáy xuáút hiãûn tæì láu vaì ráút chiãún læåüc12. Ngoaìi ra, tráu laì màût haìng trao âäøi quyï giaï maì ngæåìi thiãøu säú æåïc ao. Âáöu thãú kyí XX, ngæåìi Katu coï chàn nuäi tráu nhæng khäng phuûc vuû âuí nhu cáöu âåìi säúng tên ngæåîng, pháön låïn sæû thiãúu huût naìy âæåüc giaíi quyãút qua trao âäøi (Le Pichon, 1938). Nhæîng nàm laìng täø chæïc nhiãöu lãù låïn, giaì laìng phaíi huy âäüng toaìn bäü nhán læûc vaìo ræìng khai thaïc saín váût vãö trao âäøi tráu cho lãù hiãún sinh. So våïi nhæîng màût haìng khaïc, sæû di chuyãøn cuía "con âæåìng tráu" âæåüc hçnh thaình tæì ba nguäön chênh laì Laìo qua, âäöng bàòng lãn vaì Táy Nguyãn sang. MÄÜT SÄÚ MÀÛT HAÌNG PHÄØ BIÃÚN TRONG HOAÛT ÂÄÜNG TRAO ÂÄØI XUÄI - NGÆÅÜC TT Xuäi Cäng duûng Ngæåüc Cäng duûng 1. Muäúi, màõm Gia vë, thæûc pháøm, chæîa bãûnh, baío quan thæïc àn Máût ong Gia vë, thæûc pháøm, chæîa bãûnh 2. Chiãng Lãù váût cæåïi, sinh hoaût cäüng âäöng 3. Rçu Chàût cáy phaït ráùy,laìm nhaì Saïp ong Chæîa bãûnh 4. Ræûa Phaït cáy, càõt, chàût Máût gáúu Thuäúc chæîa bãûnh 5. Lao Âám tráu, sàn thuï Ngaì voi Trang trê 6. Kiãöng Náúu bãúp Läng chim Trang trê 7. Cheï Âæûng ræåüu, âäö duìng; lãù váû t cæåïi Kyì nam Vë thuäúc 12 Trong lëch sæí, træåïc khi quan hãû våïi ngæåìi Viãût, caïc täüc ngæåìi thiãøu säú âaî coï quaï trçnh trao âäøi máût thiãút våïi ngæåìi Chàm. "Ngæåìi Moüi [chè ngæåìi Katu] buän baïn våïi cæ dán âäöng bàòng, træåïc hãút laì ngæåìi Chaìm, räöi tiãúp laì ngæåìi An Nam. Vç qua nguäön trung gian cuía hoü maì ngæåìi Katu måïi coï âuí muäúi cho nguäön læång thæûc cuía mçnh" (Le Pichon, 1938: 364). 8. Tráu Cuïng tãú, cæåïi, näüp phaût, häü i heì Häö tiãu Gia vë 9. Maî naîo Trang sæïc Quãú Vë thuäúc 10. Haût cæåìm Trang sæïc Chay Phuû gia 11. Voìng baûc Trang sæïc Tráöu, cau Chæîa bãûnh, àn 12. Näöi âáút Náúu, âæûng Máy Âan laït, låüp nhaì 13. Näöi âäöng Náúu, dæûng, lãù váût Laï noïn Âan noïn 14. Vaíi tràõng Laìm viãön aïo Náúm, màng Thæûc pháøm 15. Chiãúu Gia duûng, lãù váû t cæåïi Âoït Âan chäøi 16. v.v... Loìn bon Traïi cáy àn 17. Saín pháøm dãût Trang phuûc, gia duûng 18. v.v... (Nguäön: Tæ liãûu âiãön daî, thaïng 8/2004) Tuy nhiãn, trong cå cáúu màût haìng, thæûc sæû thiãúu vàõng saín pháøm thuí cäng nhæ vaíi, guìi âan båíi sæû keïm phaït triãøn cuía noï, âäöng thåìi cuîng phaín aïnh âàûc træng cuía nãön kinh tãú tæû cung tæû cáúp. 3.2.2. Hçnh thæïc trao âäøi Trãn läü trçnh giao thæång âäng - táy, hoaût âäüng trao âäøi haìng hoaï diãùn ra våïi tênh cháút vaì cáúp âäü khäng giäúng nhau. ÅÍ vuìng cao, caïc thæång laïi tiãúp xuïc træûc tiãúp våïi pháön låïn dán laìng hoàûc qua trung gian, chè dæìng laûi åí hçnh thæïc haìng âäøi haìng, nhàòm thoaí maîn nhu cáöu cuäüc säúng haìng ngaìy. Bãn caûnh âoï, êt phäø biãún nhæîng thæång nhán chuyãn nghiãûp ngæåìi thiãøu säú coï têch luyî väún vaì haìng hoaï âãø buän baïn nhæîng màût haìng thu âæåüc åí phêa táy våïi caïc trung tám thë tæï vaì bãún caíng. Hçnh thæïc giao thæång naìy phaín aïnh yãúu täú thæång nghiãûp âaî khäng tråí thaình phäø biãún hoàûc taûo nãn nhán täú thuïc âáøy sæû phaït triãøn kinh tãú åí caïc laìng baín vuìng cao. Nãúu åí vuìng tháúp, moüi hoaût âäüng trao âäøi, âãöu thäng qua váût trung gian laì tiãön (haìng - tiãön - haìng), thç hçnh thæïc trao âäøi chênh åí vuìng cao laì haìng âäøi haìng træûc tiãúp, theo thoaí thuáûn vaì quy æåïc. Trong trao âäøi, nãúu "ngæåìi Táy Nguyãn måïi biãút âãún baûc, tiãön trong thåìi gian gáön âáy (1950s). Ngaìy xæa caí thuãú cuîng âæåüc âoïng bàòng hiãûn váût (da suïc váût, låün v.v...). Moüi viãûc mua baïn, âãún hiãûn nay váùn váûy, âãöu tiãún haình bàòng trao âäøi hiãûn váût" (Dam bo, 2003: 66), thç åí caïc täüc ngæåìi bàõc Træåìng Sån cuîng åí tçnh traûng tæång tæû (Le. Pichon, 1938: 366)13. Våïi cå cáúu haìng hoaï nhæ âaî trçnh baìy, âäüi nguî thæång laïi coï thãø taûo nãn sæû trao âäøi soìng phàóng trãn màût nhu cáöu, nhæng vãö giaï trë kinh tãú thç hoaìn toaìn ngæåüc laûi14. Âiãöu naìy âaî taûo nãn sæû biãún thiãn vãö tè giaï haìng hoaï trao âäøi åí vuìng cao so våïi caïc bãún, caíng. Hån næîa, khäng coï chuáøn giaï trë trao âäøi cäú âënh giæîa caïc loaûi haìng hoaï, giæîa caïc vuìng (xa/gáön), vaì thay âäøi theo muìa vuû (træî læåüng haìng hoaï) cuîng nhæ nhu cáöu cuía ngæåìi tiãu duìng15. Chênh vç thãú, trong trao âäøi åí vuìng cao, váût trung gian laì saín váût khai thaïc; åí vuìng giæîa, trong cå cáúu váût trao âäøi trung gian âaî bàõt âáöu xuáút hiãûn saín pháøm saín xuáút; åí vuìng tháúp, våïi sæû xuáút hiãûn thæång laïi, váût trao âäøi trung gian âaî coï sæû thay âäøi låïn, âoï laì tiãön nhæ våïi tæ caïch laì väún; åí caïc caíng thë, tiãön våïi tæ caïch laì giaï trë thàûng dæ âaî thæûc sæû phäø biãún trong hoaût âäüng giao thæång. Mäüt trong nhæîng nguyãn nhán phaín aïnh âàûc âiãøm cuía caïc hoaût âäüng trao âäøi diãùn ra åí âáy laì hãû thäúng âån vë âo læåìng âån giaín trong hoaût âäüng saín xuáút vaì trao âäøi cuía âäöng baìo. Âæång thåìi, caïc täüc ngæåìi åí Træåìng Sån khäng biãút caïch tênh troüng læåüng (nàûng/nheû), maì chè coï caïc âån vë tênh dung læåüng (nhiãöu/êt), kêch thæåïc (ngàõn/daìi, låïn/nhoí) mang tênh æåïc læåüng. Tuy nhiãn, âäöng baìo coï sæû váûn duûng hãút sæïc linh hoaût, thãø hiãûn tênh cháút âa duûng trong viãûc sæí duûng âån vë tênh - 13 Thæûc tãú naìy coìn âæåüc phaín aïnh trong viãûc traí cäng cho ngæåìi trung gian, "læåït baïo", laìm cäng thuã bàòng caïc hiãûn váût, haìng hoaï. 14 Nhæîng máu thuáùn vãö quyãön låüi trong buän baïn, âäøi chaïc táút yãúu seî naíy sinh. Âáy chênh laì nguyãn nhán dáùn âãún tçnh traûng âám cheïm nhau, gáy ra thuì háûn giæîa caïc täüc ngæåìi vuìng cao, trung vaì tháúp; giæîa dán laìng Liatiàh vaì Padáúu, giæîa laìng Liatiàh vaì Aroï (Avæång); giæîa ngæåìi Kinh vaì Thæåüng v.v... (Quaïch Xán, 2000). 15 Kãút quaí khaío saït cho tháúy, nãúu åí vuìng tháúp, âäøi 1 caïi ræûa láúy 1 äúng máût, nhæng lãn vuìng cao, 1 caïi ræûa coï thãø âäøi âæåüc 3 äúng máût. Tæång tæû, nãúu vuìng tháúp, con tráu 6 gang chè âäøi âæåüc 1 táúm tuït, thç åí vuìng cao laì tæì 2 âãún 3 táúm (åí Laìo, con tráu 6 gang âäøi âæåüc 1 táúm tuït coï halung [trang trê haût cæåìm bàòng chç] ráút giaï trë). Màût khaïc, do aính hæåíng tæì yãúu täú thåìi vuû khai thaïc, nhiãöu thæång laïi Kinh âaî phaíi linh âäüng hån trong phæång thæïc trao âäøi våïi âäöng baìo, nhæ "cho mæåün", trao âäøi "nåü" v.v..., âãún chuyãún âi sau seî thu laûi. cäng cuû âo læåìng, trao âäøi, tênh toaïn. Màût khaïc, viãûc sæí duûng mäüt säú duûng cuû nhæ laì nhæîng âån vë âo læåìng, phaín aïnh tæ duy træûc quan cuía hoü. Trong sinh hoaût, saín xuáút vaì trao âäøi, âäöng baìo thæåìng sæí duûng caïc âån vë cå baín vaì phäø biãún nhæ gang tay, caïnh tay, saíi chán, caïc loaûi guìi v.v... âãø âo kêch thæåïc troüng læåüng cuía váût duûng, con váût, læång thæûc v.v... Ngæåìi Katu duìng gang tay (Tr'pang tãi) âo kêch thæåïc gia suïc16, váût duûng; duìng aráy âãø tênh nàng suáút, saín læåüng; duìng duûng cuû ä (vuìng Táy Giang) hay chåì roî (vuìng Nam Âäng) âãø âong muäúi17; duìng äúng tre (âæåìng kênh 10cm, cao 20cm, tæång âæång mäüt lêt) âãø âong máût ong; duìng âån vë muän, thin âãø tênh säú læåüng máy, tráöu, laï noïn, âoït v.v...18; khoaíng caïch xa gáön âæåüc tênh bàòng thåìi gian âi/buäøi hoàûc ngaìy v.v... Ngoaìi ra, âäöng baìo thæåìng sæí duûng caïc âån vë tênh cuía ngæåìi Kinh laìm trung gian. TÈ GIAÏ VAÌ ÂÅN VË TRAO ÂÄØI MÄÜT SÄÚ MÀÛT HAÌNG ÅÍ VUÌNG TÁY GIANG (QUAÍNG NAM) Màût haìng (ÂVT) Chiãng (caï i) Ching (caï i) Chiãúu (caï i) Kiãöng (caï i) Muäú i (ä) Tráu (gang) Ræûa (caï i) Rçu (caï i) Khuyãn tai (âäi) Cheï (caï i) Máû t ong (äúng) 50=1 10=1 1=2 3=1 1=3 60=6 2=1 5=1 Saïp ong (khäú i) 2=1 2=1 Chay (khoanh) 1=1 Låün (gang tay) 2=1 3=1 Gaì (con) 1=1 16 Âäöng baìo thæåìng duìng gang tay âo voìng quanh ngæûc con låün hoàûc boì, âo åí sæìng tráu v.v... Âáy laì caïch tênh ráút phäø biãún vaì thäúng nháút giæîa caïc vuìng. 17 Aráy laì mäüt loaûi guìi cåî nhoí, âan bàòng máy, hçnh truû (15-20x25cm) âæåüc ngæåìi Katu sæí duûng phäø biãún trong sinh hoaût cuîng nhæ saín xuáút, chæïa mäüt troüng læåüng tæång âæång 10kg. Ä vaì Chåì roî laì nhæîng duûng cuû âæûng, cao 10 cm, âæåìng kênh khoaíng 12-15cm, âæûng khoaíng 0,25 kg. Cuû thãø, chuïng âæåüc quy âäøi nhæ sau: 1 âál (guìi låïn) = 2 apåï (thuïng) = 12 aráy =120 chåì roî (guìi nhoí); 1 aráy = 10 ä (guìi nhoí) = 10 kg (Táy Giang, Quaíng Nam; Nam Âäng, Huãú) v.v... 18 Muän laì mäüt âån vë tênh khaï thäng duûng åí ngæåìi Katu vuìng cao (xaî Avæång, Làng), 20 laï tráöu = 1 xáu, 5 xáu = 1 thin, 10 thin = 1 muän = 1000 laï; 100 såüi máy = 1 guït (boï), 10 guït = 1 muän = 1000 såüi máy; 100 muän = 1 vaûn v.v... Tráöu (thin) 2=1 250=1 300=1 200=1 Tuï t (saí i tay) 1=6 v.v... (Nguäön: Tæ liãûu âiãön daî, thaïng 8/2004) 3.3. Sæû hçnh thaình maûng læåïi trao âäøi Maûng læåïi trao âäøi âæåüc måí räüng theo âiãöu kiãûn thuáûn låüi cuía giao thäng thuyí bäü. Doüc theo caïc læu væûc säng, mäüt thë træåìng trao âäøi chàòng chët âæåüc thiãút láûp, våïi nhiãöu âëa danh âaî âi vaìo lëch sæí miãön Trung nhæ bãún Giàòng, bãún Hiãn, chåü Trung Phæåïc, Tuyï Loan, AÏi Nghéa, chåü Tam Kyì [chåü Man] (Quaíng Nam); chåü Tuáön, La Sån (Huãú), chåü phiãn Cam Läü (Quaíng Trë) v.v... Bãn caûnh nhán täú tæû nhiãn, sæû læûa choün âëa âiãøm trao âäøi theo xu hæåïng giao thäng tiãûn låüi (hån laì chuï yï âãún giaï trë) cuía caïc täüc ngæåìi thiãøu säú, âaî chi phäúi âãún sæû hçnh thaình maûng læåïi trao âäøi näüi vuìng. Caïc hoaût âäüng trao âäøi diãùn ra giæîa caïc täüc ngæåìi cáûn cæ nhæ Katu, Taì Äi, Ve, Triãng v.v... (Quaíng Nam); Katu, Pacoh, Taì Äi, Ván Kiãöu (Trë - Thiãn); caïc âiãøm trao âäøi åí vuìng cao thæåìng âæåüc thiãút láûp tæû do, khäng theo âënh kyì, væìa cäú âënh væìa khäng cäú âënh, sao cho thuáûn tiãûn våïi muìa vuû, våïi thåìi tiãút, våïi hoaût âäüng sàn bàõn, khai thaïc ræìng hån laì âaïp æïng nhu cáöu cuía thæång nhán miãön xuäi. Coï leî vç thãú, maì åí âáy xuáút hiãûn nhiãöu âiãøm trao âäøi, chåü phiãn. ÅÍ Thæìa Thiãn Huãú, coï chåü Tuáön, âiãøm táûp trung haìng hoaï tæì thæåüng nguäön âãún haû nguäön cuía doìng Taí Traûch, Hæîu Traûch; hay chåü Nam Âäng, La Sån, bãún Cáöu Hai traíi doüc tæì táy âãún âäng. Tæì thãú kyí XVIII, hoaût âäüng giao thæång åí âáy âaî ráút nhäün nhëp, "...Caïc dán Man cuîng thæåìng âãún âáy âäøi chaïc hoïa váût, cuîng nhæ åí nguäön Taí Traûch. Âaûi khaïi dán Man luïc thæåìng lãù tiãút hay duìng tráu låün cuìng laì thanh la, âäö âäöng, caïc váût áúy baïn chaûy làõm" (Lã Quyï Âän,1977: 115). Âãún thåìi Nguyãùn, triãöu âçnh cho láûp åí âáy mäüt tuáön ty âãø kiãøm soaït cæía ngoî giao thæång xuäi ngæåüc åí phêa táy Thæìa Thiãn, caìng khàóng âënh vë trê quan troüng cuía noï. ÅÍ Quaíng Trë, haìng hoaï tæì thæåüng nguäön xuäi vãö biãøn hay ngæåüc laûi, theo doüc âæåìng thuyí (säng Hiãúu), hay âæåìng bäü (âæåìng 9), âãöu âæåüc chuyãøn tiãúp åí chåü phiãn Cam Läü, nåi gàûp gåî cuía caïc thæång nhán19. Vë trê "trung âäü" giæîa aíi Ai Lao vaì caíng Cæía Viãût âaî taûo nãn vai troì lëch sæí cuía noï. “...Xaî Cam Läü, huyãûn Âàng Xæång åí vãö thæåüng læu säng Âiãúu Giang (Hiãúu Giang [?]), dæåïi thäng våïi cæía Viãût, trãn giaïp våïi nguäön Saïi åí Ai Lao, âæåìng âi cuía dán Man âãöu phaíi qua âáúy, åí xa thç caïc bäü laûc Laìo åí næåïc Laûc Hoaìn, næåïc Vaûn Tæåüng, phuí Tráún Ninh, cháu Quy Håüp âãöu coï âæåìng thäng haình ra tæì âáúy" (Lã Quyï Âän, 1977: 206). Chæïc nàng trung chuyãøn haìng hoaï cuía chåü phiãn Cam Läü âaî âæåüc ghi nháûn tæì ráút såïm, trong viãûc thu huït caïc nguäön haìng tæì khàõp moüi nåi. "...ngæåìi buän åí caïc xaî thæåìng mang muäúi, màõm, caï khä, âäö sàõt, näöi âäöng, thoi baûc, hoa xuyãún, caïc âäö làût vàût âãún âáút ngæåìi Man âäøi láúy caïc haìng hoaï, thoïc, gaûo, gaì, tráu, gai, saïp, máy, gioï, vaíi man, maìn man, thuã voi chåí vãö Cam Läü. Ngæåìi man cuîng láúy voi chåí haìng hoaï xuäúng Cam Läü âãø baïn..." (Lã Quyï Âän, 1977: 206 - 207). ÅÍ Quaíng Nam, doüc säng Âàõk Mi, säng Caïi, säng Thanh, säng Vu Gia, säng Tranh (Dhol), säng Thu Bäön, säng A Væång, säng Bung v.v..., caïc bãún - chåü âæåüc hçnh thaình nhæ bãún Hiãn, Giàòng, Phuï Gia, Trung Phæåïc, âæåüc näúi kãút våïi caïc thung luîng bàòng phàóng, dáùn âãún caïc chåü åí Âaûi Läüc, Myî Læåüc, Tuyï Loan, Haì Tán, An Myî, Haì Nha v.v..20. 19 Chåü phiãn Cam Läü (Cam Läü Thæåüng, thë tráún Cam Läü), coï vë trê ráút thuáûn låüi vãö giao thäng: phêa âäng nam giaïp âæåìng 15N, näúi liãön quäúc läü 9; phêa âäng bàõc laì bãún Âuäöi, nåi coï con säng Hiãúu xuäi vãö chåü Âäng Haì, dáùn ra caíng Cæía Viãût, räöi âäø ra biãøn; phêa táy nam laì mäüt nhaïnh cuía tuyãún âæåìng Træåìng Sån cuìng caïc con âæåìng liãn thän liãn xaî, våïi sæû máût táûp âaïng kãø cuía laìng maûc... (Hoaìng Thë AÏi Hoa, 2004). 20 Khi thæûc dán Phaïp choün caïc ”cæía ngoî" Giàòng vaì Hiãn laìm nåi âoïng âäön, háöu hãút caïc nguäön haìng lám thäø saín chaíy vãö xuäi âãöu qua âáy. Viãûc buän baïn laìm àn phaït triãøn, nhiãöu thæång nhán âaî cho dæûng lãöu traûi, nhaì cæía ngay caûnh bãún âãø tiãûn trao âäøi, táûp trung haìng hoaï, tråí thaình nåi trao âäøi sáöm uáút nhåì giao thäng thuyí läü thuáûn låüi. Bãún Hiãn hay coìn goüi laì Pic aráng (Bãún A ráng), thuäüc xaî Caì Dàng, nåi håüp læu giæîa säng A ráng vaì Bhua (säng Con); bãún Giàòng (Xay) thuäüc thë tráún Thaûnh Myî, gáön nåi håüp læu säng Tranh vaì Âàõc Mi coï mäüt baîi caït räüng thuáûn låüi cho thuyãön beì neo âáûu (Quaïch Xán, 2000). "Tæì nguäön Ä Gia [Vu Gia] åí Giàòng chaíy xuäúng laì säng Bung, coìn goüi laì säng Caïi, tæì Hiãn chaíy xuäúng laì säng Vaìng coìn goüi laì säng Con... Säng Bung vaì säng Vaìng gàûp nhau taûi âoì Ba Bãún åí Haì Tán vaì bao boüc Haì Tán åí giæîa. Laìng Haì Tán giäúng nhæ mäüt laï cåì xeïo goüi laì tam giaïc cháu. Âáy laì mäüt âiãøm quan troüng giæîa ngaî ba säng vaì ngaî ba âæåìng bäü [âæåìng xuäúng huyãûn lyñ Âaûi Läüc vaì âæåìng lãn Hiãn - Giàòng]. Tæì trong nam ra bàõc, âi âæåìng trãn âãöu ra chäù naìy caí. Âáy cuîng laì âæåìng chiãún læåüc säú 14 [thåìi Phaïp thuäüc måïi laìm âãún âoï]" (Nguyãùn Q. Thàõng, 1996: 63-64). Táút caí, âãöu xuäi vãö caíng thë Häüi An. Âäúi våïi thë træåìng "ngoaûi vuìng", trong thæûc tãú, maûng læåïi trao âäøi coï thãø måí räüng âãún nhæîng âëa baìn xa xäi nhæ Táy Nguyãn, sang táûn Laìo, Thaïi Lan, Cambodia trong nhæîng thãú kyí træåïc, maì ngaìy nay ta coï thãø nháûn diãûn qua dáúu têch cuía sæû hiãûn diãûn cuía caïc "con âæåìng muäúi", "con âæåìng häö tiãu", "con âæåìng tráöm hæång" v.v... trong kyï æïc caïc thæång gia (Nguyãùn Quäúc Läüc, 1984; Li Tana, 1999; Cristophoro Borri, 1998)21. “Nhæîng con âæåìng cuía ngæåìi Maû duìng voi âãø chåí haìng, âæåìng cuía ngæåìi Srã âi vãö Blao hay Âaì Laût, âæåìng cuía ngæåìi Raglay âi âãún vuìng ngæåìi Noang, âæåìng cuía ngæåìi Bana âi âãún vuìng ngæåìi Xåâàng, háöu nhæ bao giåì cuîng song song våïi caïc daîy nuïi. Âáúy laì nhæîng “con âæåìng muäúi” cuía ngæåìi Táy Nguyãn âäø xuäúng phêa âäng - nam âãún båì biãøn Trung bäü, ngæåìi Bana xuäúng Quy Nhån, ngæåìi Noang xuäúng Phan Rang, ngæåìi Maû, ngæåìi Srã, ngæåìi Raglay xuäúng Phan Rang vaì Phan Thiãút" (Dam Bo, 2003: 69). Âëa baìn cung cáúp, trao âäøi haìng hoaï ngaìy træåïc khäng bë raìng buäüc båíi âëa giåïi haình chênh vaì biãn giåïi quäúc gia22, hçnh thaình hãû thäúng caïc âiãøm trao âäøi vaì táöng låïp thæång laïi åí nhiãöu cáúp âäü khaïc nhau. 21 Daîy Træåìng Sån, våïi kiãún taûo âàûc biãût vãö màût âëa hçnh âaî taûo nãn sæû khaïc biãût so våïi sæåìn âäng, sæåìn táy laì mäüt bçnh nguyãn räüng låïn, thoai thoaíi keïo daìi, ráút thuáûn tiãûn cho viãûc giao thæång giæîa caïc bäü täüc Laìo vaì tháûm chê tæì ráút såïm, âaî hçnh thaình nhæîng tuyãún thæång maûi quäúc tãú näúi liãön Laìo, Thaïi Lan, Myama vaì miãön Trung Viãût Nam vaìo thãú kyí XVIII (âæåìng 14, 7, 8, 9). 22 Nhæîng tay thæång laïi näøi tiãúng khu væûc nhæ Kon Dunäúp våïi haìng tràm con voi hoaût âäüng trãn mäüt thæång træåìng xuyãn quäúc gia åí Táy Nguyãn; hay sæû coï màût cuía nhæîng chiãúc cäöng chiãng gäúc Caïc hoaût âäüng trao âäøi kinh tãú nåi âáy khäng phaíi chè dæìng laûi åí mæïc thoaí maîn nhu cáöu sinh hoaût âåìi säúng cuía caïc cäüng âäöng dán cæ maì coìn laì tiãön âãö cho caïc tiãøu quäúc ven biãøn thåìi cäø âaûi hçnh thaình caïc trung tám cung cáúp nguäön haìng lám thäø saín cho ngoaûi thæång. Nhæ váûy, coï thãø noïi, chênh mäúi quan hãû giao thæång âäng táy âæåüc hçnh thaình khaï phäø biãún vaì ráút phaït triãøn, laì cå såí thiãút láûp nãn "hãû thäúng trao âäøi ven säng", mä hçnh kinh tãú thæång nghiãûp âàûc træng vuìng Trung bäü thåìi kyì tiãön Viãût23. Ráút nhiãöu laìng maûc, caïc trung tám trao âäøi âæåüc hçnh thaình doüc caïc con säng ra âãún cæía säng räüng låïn maì åí âoï, "caïc trung tám thæång maûi hay caíng thë âæåüc hçnh thaình, coï quan hãû våïi caïc tiãøu vuìng khaïc bàòng âæåìng biãøn, væìa laì âáöu mäúi giao dëch haíi thæång quäúc tãú" (Tráön Kyì Phæång, 2004: 42). (Nguäön: Pierre - Yves Manguin, 2000) Âiãøm trao âäøi näøi tiãúng âæåüc nhàõc âãún nhiãöu trong thæång läü âäng táy Quaíng Nam laì chåü phiãn Häüi Khaïch24. ÅÍ mäüt thung luîng nhoí nàòm caûnh säng Vu Gia, säng Con vaì säng Bung chaíy tæì Hiãn qua Giàòng, coï hãû thäúng giao thäng thuyí - bäü thuáûn låüi, näúi vuìng âäöng bàòng våïi 2 huyãûn miãön nuïi (Nam Giang vaì Âäng Giang), Myama trong bäü nhaûc goî A Raïp åí Ayunpa; caïc loaûi maî naîo, cæåìm coï gäúc tæì Táy AÏ... âaî noïi lãn bäúi caính trao âäøi thæång maûi âæång thåìi. 23 "Riverine exchange network" (maûng læåïi trao âäøi ven säng) laì mäüt mä hçnh khaï phäø biãún åí khu væûc caïc væång quäúc cäø åí Âäng Nam AÏ (Bronson, 1977; Wolters, 1999; Nguyãùn Hæîu Thäng, 2004; Tráön Kyì Phæång, 2004 v.v...). 24 Häüi khaïch (Häüi: tuû hoüp; Khaïch: ngæåìi nåi khaïc âãún), phêa táy huyãûn Âaûi Läüc våïi sæû goïp màût cuía nhiãöu táöng låïp thæång nhán. montagne s MER Echanges a vec l ’ex teïrl eur A A * B * C * C * C * D * E * F * F E D D D C C C B ( Nguä ön : Pierre - Yves Man gu in. 200 0. “Les ci teïs - EÏtat s de l ’A sie d u Sud - Est cäti eìre De l ’ancie nn eteï et de ráút thuáûn låüi cho viãûc giao læu, trao âäøi buän baïn. Mäùi thaïng 2 phiãn, âäöng baìo guìi lám thäø saín xuäúng âãø âäøi muäúi, cäng cuû, vaíi vaì mäüt säú haìng thiãút yãúu khaïc (Quaïch Xán, 2000). Khaïc våïi vuìng Táy Nguyãn chuí yãúu sæí duûng voi trong váûn chuyãøn haìng hoaï, hay thi thoaíng nhæ åí vuìng Cam Läü - Ai Lao, thç åí âëa hçnh táy Quaíng Nam laûi dæûa vaìo hãû thäúng thuyí läü. Thuyãön laì phæång tiãûn váûn chuyãøn chuí yãúu trong nhæîng chuyãún âi xa våïi khäúi læåüng haìng hoaï låïn. Âäúi våïi âäöng baìo thiãøu säú, hoü thæåìng âi bäü guìi haìng theo caïc läúi moìn, våïi tæìng nhoïm nhoí khoaíng 2 âãún 3 ngæåìi coï hoü haìng. Khi vãö nãúu haìng hoaï nhiãöu, hoü thuã mäüt säú ngæåìi giuïp. Hçnh aính tæìng âoaìn ngæåìi thiãøu säú guìi haìng âi trao âäøi nhæ åí caïc täüc ngæåìi Táy Nguyãn laì ráút êt. Vç thãú, ngoaìi tám lyï såü laû vaì nhu cáöu trao âäøi, phæång thæïc di chuyãøn naìy khiãún âäöng baìo thæåìng khäng âi âæåüc xa. Âoï laì mäüt trong nhæîng nguyãn nhán goïp pháön hçnh thaình nãn maûng læåïi trao âäøi våïi âäüi nguî trung gian âäng âaío. 3.4. Mäüt säú nháûn xeït 3.4.1. Trong hãû thäúng giao thæång xuäi - ngæåüc, hoaût âäüng trao âäøi cuía caïc täüc ngæåìi thiãøu säú mang tênh cháút khäng chuyãn. Yãúu täú thæång maûi giaím dáön khi âi vãö phêa táy, duì ràòng caïc hçnh thæïc trao âäøi haìng hoaï diãùn ra tæì nhiãöu thãú kyí træåïc thäng qua caïc thæång laïi, tháûm chê ngæåìi thiãøu säú coï màût trong caïc chåü phiãn tæì ráút såïm v.v... Tuy nhiãn, so våïi miãön xuäi, hoaût âäüng trao âäøi åí miãön ngæåüc váùn mang tênh nhoí leí, hån næîa ngaìy caìng bë haûn chãú cuìng våïi sæû suy giaím vai troì cuía caïc caíng biãøn. Táút caí âaî laìm cho kinh tãú thæång nghiãûp váùn khäng thæûc sæû âoïng vai troì trong âåìi säúng kinh tãú cuía caïc cäüng âäöng täüc ngæåìi. 3.4.2. Trong cå cáúu nguäön haìng, âàûc træng laì sæû kãút håüp, bäø sung mäüt caïch håüp lyï nháút låüi thãú cuía hai miãön xuäi - ngæåüc. Viãûc âaïp æïng nhu cáöu láùn nhau giæîa miãön nuïi vaì âäöng bàòng âaî taûo nãn mäüt hãû thäúng saín pháøm trao âäøi, âàûc biãût, våïi sæû giaìu coï vaì quyï hiãúm mäüt thåìi cuía nguäön lám thäø saín vaì cå cáúu haìng hoïa cuía âäöng bàòng laì nhæîng tiãön âãö quan troüng, taûo nãn vaì baío âaím caïc mäúi quan hãû giao thæång - xaî häüi ngaìy caìng räüng låïn. 3.4.3. Trong hoaût âäüng giao thæång, maûng læåïi trao âäøi coï sæû biãún thiãn theo chiãöu xuäi - ngæåüc, tæì thæång maûi âãún phi thæång maûi. Nãúu åí vuìng âäöng bàòng phäø biãún hçnh thæïc mua baïn, xuáút - nháûp kháøu "haìng - tiãön - haìng", våïi sæû tham gia cuía tiãön, thç åí vuìng cao laûi phäø biãún hçnh thæïc trao âäøi træûc tiãúp "haìng - haìng". Vç thãú, trong hoaût âäüng trao âäøi, caïc täüc ngæåìi thiãøu säú coï xu hæåïng læûa choün âëa âiãøm thuáûn låüi cho sæû âi laûi hån laì hæåïng âãún giaï trë trao âäøi, keïo theo sæû biãún thiãn cuía tè lãû vaì giaï trë åí tæìng âiãøm trao âäøi khaïc nhau. 3.4.4. Nhæ váûy, coï thãø noïi ràòng, âäúi tæåüng, hçnh thæïc, âëa âiãøm, âån vë âo læåìng, tè giaï trao âäøi v.v..., phaín aïnh bäü màût hoaût âäüng thæång nghiãûp êt phaït triãøn åí vuìng caïc täüc ngæåìi thiãøu säú, khäng tråí thaình âäüng læûc thuïc âáøy kinh tãú thæång nghiãûp laìng baín. HOAÛT ÂÄÜNG TRAO ÂÄØI GIÆÎA MIÃÖN XUÄI VAÌ MIÃÖN NGÆÅÜC Hoaût âäüng trao âäøi Läü trçnh Cáúp âäü Haìng hoaï Âäúi tæåüng Âëa âiãøm Hçnh thæïc Muûc âêch Tênh cháút 4 Saín váût khai thaïc - haìng hoaï saín xuáút v.v... Âäöng baìo thiãøu säú (khäng chuyãn nghiãûp), trung gian Quaïn gioï, sán laìng, Gæål v.v... Trao âäøi âäúi læu: haìng - haìng Sæí duûng Trao âäøi nhu cáöu (phi thæång nghiãûp) 3 Saín váût khai thaïc - haìng hoaï trao âäøi, saín xuáút Âäöng baìo thiãøu säú (baïn chuyãn nghiãûp), trung gian Ngaî ba, âiãøm dæìng chán, chåü phiãn v.v... Trao âäøi læûa choün: haìng - haìng; haìng tiãön - haìng Sæí duûng vaì trao âäøi Trao âäøi giaï trë (baïn thæång nghiãûp) 2 Haìng hoaï saín xuáút - haìng hoaï trao âäøi Thæång nhán miãön xuäi vaì trung gian Bãún säng, chåü v.v... Trao âäøi læûa choün: haìng - haìng; haìng tiãön - haìng Buän baïn, têch luyî kiãúm låìi Trao âäøi giaï trë (thæång nghiãûp) Táy Âäng 1 Haìng hoaï xuáút - nháûp kháøu Thæång nhán trong vaì ngoaìi næåïc Caíng, phäú, chåü v.v... Xuáút - nháûp kháøu: haìng tiãön - haìng Buän baïn, taûo ra giaï trë thàûng dæ Thæång nghiãûp Coï thãø hçnh dung mäüt caïch tæång âäúi vãö hçnh thæïc, âëa âiãøm vaì tênh cháút cuía hoaût âäüng trao âäøi xuäi - ngæåüc qua så âäö sau: 4. Thay låìi kãút 4.1. Mäúi quan hãû giao læu xuäi - ngæåüc thãø hiãûn tênh cháút hæîu cå, sæû chi phäúi cuía âiãöu kiãûn tæû nhiãn vaì lëch sæí, taûo nãn neït âàûc thuì; thãø hiãûn quy luáût hçnh thaình vaì phaït triãøn cuía miãön Trung. Trong âoï, hoaût âäüng giao thæång giæî vai troì quan troüng, taûo nãn bäü màût vaì sæïc säúng cuía vuìng âáút, goïp pháön thuïc âáøy sæû phaït triãøn kinh tãú, caí cho vuìng miãön nuïi láùn âäöng bàòng. 4.2. Thãú maûnh cuía miãön Trung laì thãú maûnh liãn kãút giæîa hai miãön xuäi ngæåüc, âaî âæåüc ghi nháûn trong lëch sæí, vç váûy, trong hoaût âäüng nghiãn cæïu, âaïnh giaï cuîng nhæ viãûc hoaûch âënh chiãún læåüc, phaíi luän âæåüc nhçn nháûn laì thæûc thãø gàõn kãút âäng - táy, trong sæû tæång taïc, bäø sung, häù tråü cho nhau, trong mäúi quan hãû lëch sæí - tæû nhiãn. Hån næîa, trong âiãöu kiãûn phaït triãøn hiãûn nay, cáön phaíi biãút phaït huy C ¶ N G CÊp ®é 4 CÊp ®é 3 CÊp ®é 2 CÊp ®é 1 C hî ph iª n C hî C hî §«NG T©Y Trao ®æi ®èi lu Trao ®æi lùa chän XuÊt - NhËp khÈu §åNG B»NG DUYªN H¶I TRUNG DU MIÒN NóI C hî ph iª n C hî ph iª n Chó thÝch: C ¸c ® iÓ m t ra o ®æ i thãú maûnh cäüng hæåíng xuäi - ngæåüc, thãú maûnh vãö thæång läü xuyãn AÏ näúi vuìng Âäng Nam AÏ luûc âëa våïi biãøn Âäng vaì haíi âaío. 4.3 Màût khaïc, cuìng våïi sæû phaït triãøn vãö moüi màût kinh tãú - vàn hoaï - xaî häüi, hãû thäúng giao thäng cuîng âæåüc caíi thiãûn vaì måí räüng, ngoaìi viãûc taûo âiãöu kiãûn giao thæång thuáûn låüi cuîng nhæ sæû xám nháûp cuía kinh tãú haìng hoaï lãn vuìng cao, thuïc âáøy hoaût âäüng thæång maûi phaït triãøn, noï cuîng âàût ra nhæîng thaïch låïn, âoìi hoíi âäöng thåìi váún âãö baío täön vaì phaït huy baín sàõc vàn hoaï caïc täüc ngæåìi thiãøu säú noïi riãng vaì miãön Trung noïi chung. L.A.T (trích từ Thông tin Khoa học, Phân viện Nghiên cứu Văn hoá – Thông tin tại Huế, số tháng 3/2005, trang 171-193) Taìi liãûu tham khaío: 1. Clive J. Christie (2000), Lëch sæí Âäng Nam AÏ hiãûn âaûi, Haì Näüi: Nxb. CTTQG. 2. Cristophoro Borri (1998), Xæï Âaìng trong nàm 1621, Tp. Häö Chê Minh: Nxb. Tp. Häö Chê Minh. 3. Bronson, Bennet (1977), "Exchange at the Upstream and Dowstream Ends: Notes Toward a Functional Model of the Coastal State in Southeast Asia", Economic Exchange and Social Interaction in Southeast Asia: Perspectives from Prehistory, History and Ethnogaphy [Hutterer, Karl L. ed.]: 39- 52. Ann Arbor: Center for South and Southeast Asia Studies, The University of Michigan. 4. Dam bo [Jacques Dournes] (2003), Miãön âáút huyãön aío, Haì näüi: Nxb. Häüi nhaì vàn. 5. Âaûi Viãût Sæí Kyï Toaìn Thæ [Toaìn thæ] (1998), Haì Näüi: Nxb. KHXH. 6. Âàûng Phong (1970), Kinh tãú thåìi nguyãn thuíy åí Viãût Nam, Haì Näüi: Nxb. KHXH. 7. Âäù Bang (1996), Phäú caíng vuìng Thuáûn Quaíng thãú kyí XVII-XVIII, Haì Näüi: Häüi sæí hoüc Viãût Nam vaì Nxb. Thuáûn Hoaï. 8. Hall, Kenneth R (1985), Maritime Trade and Early State Development in Southeast Asia, Honolulu: University of Hawaii Press. 9. Hoaìng Thë aïi Hoa (2004), "Con âæåìng trao âäøi haìng hoaï giæîa miãön xuäi vaì miãön ngæåüc åí bàõc miãön Trung (dáùn liãûu tæì chåü phiãn Cam Läü)", trong Tiãúp cáûn vàn hoaï nghãû thuáût miãön Trung [táûp 2]. Huãú, Viãûn Vàn hoaï Thäng tin vaì Phán Viãûn nghiãn cæïu VHTT taûi Huãú xuáút baín. 10. Lã Baï Thaío (2002), Thiãn nhiãn Viãût Nam, Haì Näüi: Nxb. Giaïo duûc. 11. Lã Quyï Âän toaìn táûp (1977), Phuí biãn taûp luûc (Táûp I). Haì Näüi: Nxb. KHXH. 12. Li Tana (1999), Xæï Âaìng Trong: lëch sæí kinh tãú xaî häüi Viãût Nam thãú kyí 17 vaì 18 (Nguyãùn Nghë dëch), Tp. Häö Chê Minh: Nxb. Treí. 13. Le Pichon (1938), "Les chasseurs de sang", trong B.A.V.H, No.4. 14. Marcel Mauss (1990), The Gift the Form and Reason for Exchange in Archaic Societies (translated by W.D.Halls), London: Routledge Publshed. 15. Nguyãùn Hæîu Thäng [cb] (2004), Katu - Keí säúng âáöu ngoün næåïc, Huãú: Nxb. Thuáûn Hoaï. 16. Nguyãùn Quäúc Läüc [cb] (1984), Caïc dán täüc êt ngæåìi åí Bçnh Trë Thiãn, Huãú: Nxb. Thuáûn Hoaï. 17. Nguyãùn Q. Thàõng (1996), Quaíng Nam âáút næåïc nhán váût, Haì Näüi: Nxb. Vàn hoaï. 18. Parmela Mc Elwee (2003), häüi thaío, Yale Uni. 19. Phæång Vàn (1995), "Âæåìng chên - doìng chaíy tæì quaï khæï vaìo tæång lai", trong Taûp chê Nghiãn cæïu Vàn hoïa Nghãû thuáût, Säú 09. 20. Pierre Yves Manguin (2000), “Les citeïs eïtats de l’Asie du Sud Est cätieìre de l’ancienneteï et de la permanence des formes urbaines”, trong Bulletin de l'eïcole Francaise d'Extrãme Orient, Tome 87 (Volume 1), Paris (pp. 163). 21. Quaïch Xán (2000), "Giàûc muìa", trong Ngok Linh, Chuyãn âãö nghiãn cæïu saïng taïc vãö miãön nuïi Táy Nguyãn (Säú 01), TT Khoa hoüc Xaî häüi & Nhán vàn Âaûi hoüc Âaì Nàông: Nxb. Âaì Nàông. 22. QSQ triãöu Nguyãùn (1992), Âaûi Nam Nháút Thäúng Chê, Huãú: Nxb. Thuáûn Hoaï. 23. QSQ triãöu Nguyãùn (1997), Âaûi Nam Nháút Thäúng Chê, Huãú: Nxb. Thuáûn Hoaï. 24. Såí VHTT Quaíng Nam (2001), Vàn hoüc dán gian Quaíng Nam, Såí VHTT Quaíng Nam xuáút baín. 25. Thaình Thãú Vyî (1961), Ngoaûi thæång Viãût Nam häöi thãú kyí XVI, XVII, XIX, Haì Näüi: Nxb. Sæí hoüc. 26. Tráön Âæïc Saïng (2004), "Con âæåìng giao thæång Kinh - Katu (dáùn liãûu tæì xaî Thæåüng Long, Nam Âäng, Thæìa Thiãn Huãú)", trong Kyí yãúu Häüi thaío Khoa hoüc Táûp huáún náng cao kyî nàng nghiãn cæïu cho nghiãn cæïu viãn treí åí miãön Trung Viãût Nam, Huãú - Chiangmai, Phán viãûn Nghiãn cæïu Vàn hoaï Nghãû thuáût miãön Trung taûi Huãú. 27. Tráön Kyì Phæång (2004), "Bæåïc âáöu tçm hiãøu vãö âëa - lëch sæí cuía væång quäúc Chiãm Thaình (Champa) åí miãön Trung Viãût Nam: våïi sæû tham chiãúu âàûc biãût vaìo hãû thäúng trao âäøi ven säng cuía læu væûc säng Thu Bäön", trong Thäng tin Khoa hoüc, Phán Viãûn nghiãn cæïu Vàn hoaï Nghãû thuáût miãön Trung taûi Huãú, säú 03. 28. Tráön Quäúc Væåüng (1999), "Vãö mäüt nãön vàn hoaï caíng thë åí miãön Trung", trong Viãût Nam, caïi nhçn âëa - vàn hoaï. Haì Näüi: Nxb. Vàn hoaï dán täüc vaì Taûp chê VHNT. 29. Vä Danh Thë (2001), Ä Cháu Cáûn luûc [Dæång Vàn An nhuáûn sàõc táûp thaình; Tráön Âaûi Vinh, Nguyãùn Vàn Phæåïc tán dëch, hiãûu chuï], Huãú: Nxb. Thuáûn Hoïa.