Chuyên đề ĐẮCLẮC

ieân bao giôø vaït sau cuõng daøi hôn vaït tröôùc. Tröôùc kia, nam cuõng nhö nöõ ñeàu ñeå toùc daøi vaø buùi laïi sau gaùy goïi laø Muoác So ñeå giöõa buùi toùc ñöôïc chaéc, ngöôøi ta duøng chieác löôïc baèng tre hay ngaø voi hình chöõ U, caùc coâ gaùi coù theå buoäc theâm nhöõng tua chæ maøu leân buùi toùc Nhöõng oâng giaø töø khoaûng 50 tuoåi trôû leân, thì trong nhöõng vieäc long troïng coù chít theâm khaên treân ñaàu, boû hai moái khaên phía sau gaùy, goïi laø Ku’nktet hay KunKraên. Ngöôøi M’Noâng nam cuõng nhö nöõ xöa kia ñeàu tro å loã tai vaø ñeo caùc vaät trang söùc nhö cuïc ngaø voi hay cuïc goã nhoû, thaäm chí chæ laø ñoaïn nöùa, trong ñoù oáng nöùa chæ daønh cho nam giôùi. Tuøy theo möùc to nhoû cuûa loã tai maø ngöôøi ta ñeo nhöõng vaät trang söùc to nhoû khaùc nhau. Tuy nhieân loã tai caøng to, daùi tai caøng chaûy xeä thì theo quan nieäm daân gian coi ñoù laø ñeïp vaø ñöôïc moïi ngöôøi kính troïng. Ngöôøi M’Noâng, nhaát laø phuï nöõ coù mang nhieàu trang söùc baèng baïc, ñoàng ôû coå tay, coå chaân, voøng coå, tö lieäu coøn ghi cheùp laïi nhöõng thaäp kyû ñaày cuûa theá kyû tröôùc, phuï nöõ coøn duøng caùc loaõi voøng chaân vaø voøng coå, coù nhieàu lôùp baèng kim loaïi.  AÂm nhaïc M’Noâng laø moät toäc ngöôøi coù neàn vaên hoùa noùi chung vaø neàn ngheä thuaät aâm nhaïc noùi rieâng raát phong phuù ñaëc saéc. Ngöôøi M’Noâng chöa coù chöõ vieát, truyeàn mieäng vaãn laø phöông thöùc chuû yeáu ñeå chuyeån taûi caùc hình thöùc vaên hoùa ngheä thuaät töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc, töø ñòa baøn naøy qua ñòa baøn khaùc. Vì theá caùc hình thöùc vaên baûn, caùc theå loaïi ca haùt laø nhöõng hình thöùc, theå loaïi phaùt trieån hôn caû. Coù theå noùi, caùc loaïi hình ngheä thuaät ngoân töø cuûa nhöõng ngöôøi M’Noâng haàu heát ñeàu ñöôïc trình taáu baèng hình thöùc ca haùt, töø nhöõng hình thöùc khaán thaàn ñeán caùc hình thöùc tröôøng ca daøi haøng ngaøn caâu. AÂm nhaïc laø loaïi hình ngheä thuaät raát phong phuù vaø chieám vò trí quan troïng trong ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn cuûa ngöôøi M’Noâng. Ñòa baøn cö truù cuû ngöôøi M’Noâng cu õng chính laø nôi ñaõ phaùt hieän ra boä ñaøn ñaù ñaàu tieân (laøng Nduk Leâng Krak thuoäc huyeän Lak, giaùp tænh Laâm Ñoàng). A- DAØN CHIEÂNG: Chieâng laø nhaïc cuï quan troïng nhaát cuûa ngöôøi M’Noâng, chieâng M’Noâng cuõng coù 6 chieác nhö nhoùm chieâng Knah cuûa ngöôøi EÂñeâ, nhöng laø moät daøn hoaøn chænh. Veà caùc caáu truùc daøn, phöông thöùc chieâng M’Noâng coù nhieàu ñieàu khaùc vôùi chieâng EÂñeâ taïo neân moät phong caùch ñoäc ñaùo rieâng cuûa daøn chieâng naøy. +Caáu taïo: Chieâng M’Noâng goàm saùu chieác chieâng deït, coù kích thöôùt nhoû töông töï nhö nhoùm chieâng KNAH trong daøn chieâng EÂñeâ. Tuyø chaát löôïng chieâng, ngöôøi M’Noâng ñaët cho GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 50 | moãi daøn chieâng quyù moät teân cuï theå, teân goïi ñoù thöôøng gaén vôùi truyeàn thuyeát, söï tích söï ra ñôøi cuûa daøn chieâng ñoù. Chaúng haïn chieâng MÑAÊm Klang laø chieâng con où. Truyeàn thuyeát keå raèng: Ngaøy xöa coù moät ngöôøi thaáy con où ñang xaø xuoáng voà ñaøn gaø cuûa mình ñang ñi kieám aên treân baõi coû. Anh ta chaïy laïi chuïp con où, luùc nhìn laïi khoâng thaáy con où ñaâu maø hoaù ra moät caùi chieâng. Cuõng töông töï nhö vaäy, gaén vôùi nhöõng truyeàn thuyeát, ngöôøi M’Noâng ñaët teân cho nhöõng daøn chieâng quyù cuûa mình laø chieâng Koâih Kut (Chieâng aên laù moân) chieâng Kuanh (Chieâng vöôïn traéng) Song ñieàu ñaùng chuù yù laø nguoàn goác daøn chieâng. Hieän nay vaãn chöa tìm thaáy moät tö lieäu naøo noùi ñeán moät trung taâm cheá taïo chieâng cuûa ngöôøi M’Noâng. Theo lôøi Ma Phöôùc (coøn goïi laø Ñieåu Caâu) moät ngheä nhaân 58 tuoåi (1997) ôû xaõ Ñaék Rung, Ñaék Noâng, chieâng M’Noâng laø loaïi chieâng Chil, do ngöôøi K’ho baùn sang. Tuy soá löôïng chieâng M’Noâng khoâng nhieàu nhö daøn chieâng EÂñeâ, nhöng ñaây cuõng laø moät nhaïc cuï phoå bieán trong coäng ñoàng ngöôøi M’Noâng vaø chieám moät vò trí quan troïng ñaëc bieät trong ñôøi soáng cuûa ngöôøi M’Noâng +Moâi tröôøng dieãn taáu: Daøn chieâng M’Noâng thöôøng ñöôïc söû duïng vaøo nhöõng dòp leã cuùng thaàn (Böh Prah) trong caùc nghi leã noâng nghieäp (Böh Prah Bear) trong caùc leã voøng ñôøi ngöôøi, leã cöôùi, tang leã Trong tang leã chieâng ñöôïc söû duïng suoát ñeâm ngaøy, töø luùc ngöôøi cheát naèm xuoáng ñeán leã cho ngöôøi cheát vaøo hoøm, ñeán khi ñöa ngöôøi cheát ra nghóa ñòa.Sau khi choân ngöôøi M’Noâng coøn coù nhöõng nghi leã khaùc ñoái vôùi ngöôøi ñaõ khuaát, trong ñoù cuõng söû duïng daøn chieâng. Ñoù laø leã Yun Peng Khay (ñöa côm thaùng): moät thaùng moät laøn ñeán moä cuùng gaø, röôïu, ñaùnh chieâng ca haùt. Ñuùng moät naêm sau tang leã, thöôøng laø sau khi thu hoaïch luùa, ngöôøi M’Noâng tieán haønh laøm leã boû maû (Lôi Pheng Phan). Trong ngaøy leã, daøn chieâng cuõng ñöôïc söû duïng vaø laø nhaïc cuï chính trong tieán haønh nghi leã. Nhoùm M’Noâng Gar, M’Noâng Noong kieâng söû duïng caû daøn chieâng 6 caùi trong tang leã maø chæ duøng moät hoaêïc hai chieác. Duøng xong, nhöõng chieâng naøy phaûi boû ngoaøi moä, khoâng ñöôïc ñem veà. Nhoùm M’Noâng Preh laïi söû duïng chieâng maø khoâng söû duïng troáng trong tang leã. Nhoùm M’Noâng Bunôr khi coù ngöôøi cheát trong laøng, sau khi choân, caû laøng khoâng ñaùnh chieâng trong 1 thaùng, gia ñình khoâng ñaùnh chieâng trong 3 naêm. Coù theå noùi raèng daøn chieâng M’Noâng (6 chieác) tuy ôû moãi nhoùm ñeàu coù nhöõng caùch söû duïng ñoâi chuùt khaùc nhau nhöng nhìn chung thöôøng ñöôïc söû duïng trong caùc leã lôùn cuûa coäng ñoàng, gia ñình hoaëc suoát voøng ñôøi ngöôøi cuûa moãi thaønh vieân trong coäng ñoàng. +Phöông thöùc dieãn taáu vaø caùc baûn nhaïc chieâng: Khaùc vôùi caùch ñaùnh chieâng EÂñeâ daøn chieâng M’Noâng ñöôïc ngöôøi söû duïng xaùch treân tay, ñaùnh trong tö theá ñöùng, hôi khom löng, baøn tay traùi giöõ maët loõm (luùc môû luùc bòt ñeå taïo neân caùc cao ñoä aâm saéc khaùc nhau), baøn tay phaûi naém laïi, ñaám phaàn meàm leân maët chieâng. Bôûi vaäy aâm thanh cuûa daøn chieâng M’Noâng meàm vaø aám chöù khoâng vang, khoeû, chaéc nhö aâm thanh cuûa daøn chieâng ngöôøi EÂñeâ. Daøn GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 51 | chieâng M’Noâng khaù nhieàu baøi baûn, moãi baûn coù moät teân rieâng (coù khoaûng 35 baûn nhaïc chieâng). Ñeå löu truyeàn caùc baûn nhaïc, ngöôøi M’Noâng ñaõ tìm caùch “ñoïc” caùc baûn nhaïc naøy theo moät phöông thöùc rieâng, nghóa laø ñoïc teân caùc chieâng trong daøn theo moät tieát taáu quy ñònh. Moãi teân chieâng laø moät noát nhaïc. Nhôø coù phöông thöùc ñoïc naøy maø baøi baûn cuûa daøn chieâng ñöôïc phoå bieán roäng raõi vaø löu truyeàn töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc. Ngöôøi M’Noâng phaân bieät hai loaïi baøi baûn. Nhöõng baøi baûn coå xöa ñöôïc löu truyeàn goïi laø Roõ Nau vaø nhöõng baøi baûn môùi xuaát hieän goïi laø N’aép. B- GONG (coàng): laø nhaïc cuï coù hình thöùc töông töï nhö chieâng nhöng coù nuùm. +Caáu taïo: Beân caïnh daøn chieâng deït coù 6 chieác, ngöôøi M’Noâng coøn söû duïng daøn chieâng coù nuùm goàm 4 chieác (hoaëc coøn goïi laø daøn Gong), moãi chieác coù moät teân goïi rieâng. 1- Chieác thöù nhaát: Me Gong 2- Chieác thöù hai: Trô Gong 3- Chieác thöù ba: Tru Gong 4- Chieác thöù tö: Kon Gong (Xeáp theo thöù töï nhoû daàn veà kích thöôùc vaø cao daàn veà aâm thanh ). Kích thöôùc cuûa daøn Gong: chieác nhoû nhaát coù ñöôøng kính khoaûng 40-50 cm, chieác lôùn nhaát khoaûng 70-80cm, lôùn hôn kích thöôùc cuûa daøn chieâng deït. Cuõng nhö daøn chieâng deït, daøn Gong M’Noâng chæ söû duïng vaøo nhöõng cuoäc leã lôùn nhö leã caàu möa, leã möøng söùc khoeû, leã cöôùi Ñieàu ñaùng chuù yù laø Gong cuûa ngöôøi M’Noâng thöôøng ñöôïc söû duïng vaøo caùc söï kieän vui, khoâng söû duïng khi coù vieäc buoàn . Ngöôøi M’Noâng ñaùnh Gong trong nhaø, ñaùnh moät choã, ngöôøi ñaùnh Gong thöôøng ngoài ñaùnh. Hai Gong ñöôïc treo leân xaø nhaø laø Me Gong vaø Tru Gong, coøn hai Gong oâm vaøo loøng ñaùnh laø Gong Tro, Teâ. Ngöôøi ñaùnh Gong tay traùi caàm thaønh Gong, tay phaûi caàm duøi goõ vaøo nuùm Gong. Khaùc vôùi ngöôøi EÂñeâ, ôû ngöôøi M’Noâng, ngöôøi ñaùnh Gong coù theå laø nam hay nöõ. Daøn chieâng vaø daøn Gong coù theå hoaø taáu vaøo nhau . Trong caùc truyeàn thuyeát, taøi lieäu khoâng noùi ñeán vieäc ngöôøi M’Noâng töï laøm ra caùc daøn Gong cuûa mình maø chæ noùi ñeán vieäc hoï mua Gong caùc nôi roài veà söûa thaønh Gong cuûa ngöôøi M’Noâng. Ngöôøi söûa Gong, chieâng ñöôïc goïi laø Bu Mnuch Charai Ching. C- GONG LU (ñaøn ñaù) Nhö ta ñaõ bieát, moät trong nhöõng boä ñaøn ñaù (ngöôøi M’Noâng goïi laø Gong Lu) tìm thaáy ñaàu tieân ôû nöôùc ta laø boä ñaøn ñaù tìm thaáy ôû Ldut Lieâng Krak Ñaklak) thuoäc ñòa baøn cö truù cuûa ngöôøi M’Noâng Gar vaøo naêm 1949. Hieän boä ñaøn ñoù vaãn naèm ôû Vieän Baûo Taøng Nhaân Chuûng Hoc ôû Paris (Museùe De L’Homme). Theo nhaø daân toäc hoïc George Condominas thì ñaây laø moät boä ñaøn ñaù thôøi tieàn söû, coù nieân ñaïi caùch ñaây khoaûng 4000 ñeán 10.000 naêm. Theo söï thuaät laïi cuûa moät nhaø nghieân cöùu daân toäc hoïc Phaùp, Gean Doullet, thì: “Boä ñaøn ñaù maø ngöôøi M’Noâng, Maï goïi laø Gong Lu, ngaøy thöôøng ñöôïc caát trong nhöõng soït ñan lôùn. Vaøo nhöõng dòp leã lôùn, ñaøn môùi ñöôïc mang ra vaø baøy tröôùc nôi thôø töï trong nhaø. Sau ñoù ngöôøi ta laáy maùu traâu boâi vaøo nhöõng taám ñaù ñoù vaø hoï goïi laø cho chuùng “aên traâu” Wangger GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 52 | Buffle. Ñoù laø nhöõng taám ñaù xít (Schisto) maø ñoàng baøo goïi laø ñaù chaøm coù troïng löôïng öôùc ñoaùn khoaûng 7-8 kg. D- GAÂR (hoaëc GOR): Troáng Gaâr laø chieác troáng lôùn, maët laøm baèng da traâu maø ngöôøi EÂñeâ goïi laø Hgôr. Gaâr ñöôïc maéc theâm nhöõng chieác nhaïc ñoàng nhoû goïi laø Krieo treân maët troáng. Song khaùc vôùi Hgôr cuûa ngöôøi EÂñeâ, Gaâr cuûa ngöoài M’Noâng khoâng xuaát hieän trong cô caáu daøn chieâng maø noù chæ ñöôïc duøng trong tang leã, cho ñeán khi ngöôøi cheát ñöôïc ñöa ra ngoaøi nghóa trang. Coøn trong caùc cuoäc vui, nhaát laø trong caùc leã cöôùi khoâng bao giôø söû duïng gaár.  Luaät Tuïc M’Nong (Phat Duoâi) Khaùc vôùi luaät tuïc cuûa daân toäc EÂñeâ töø nhöõng naêm cuûa thaäp kyû 30-40 ñaõ döôïc ngöôøi Phaùp söu taàm, bieân dòch vaø coâng boá vôùi treân 200 ñieàu, luaät tuïc M’Noâng coøn chöa ñöôïc söu taàm vaø nghieân cöùu. ÔÛ ñaây chæ xin giôùi thieäu cô baûn veà luaät tuïc M’Noâng 1. Veà hoân nhaân vaø gia ñình: Luaät tuïc M’Noâng quy ñònh nhöõng ngöôøi trong cuøng huyeát thoáng (cuøng hoï) theo phía meï thì khoâng ñöôïc quan heä trai gaùi vaø hoân nhaân vôùi nhau. Neáu vi phaïm thì maéc vaøo toäi loaïn luaân. Ngöôøi maéc toäi naøy bò coäng ñoàng coi thöôøng, bò phaït vaï naëng vaø phaûi tieán haønh nhöõng nghi leã phöùc taïp ñeå chuoäc toäi (gieát choù, vòt, traâu boø, deâ boâi tieát vaøo moïi ngöôøi vaø ñoà vaät) neáu khoâng, theo quan nieäm daân gian, Trôøi seõ baét toäi caû coäng ñoàng: dòch beänh, maát muøa, ngöôøi cheát, nhaø chaùy Sau khi phaït vaï xong, tuyø theo tröông hôïp hai beân nam nöõ coù theå laáy nhau. Cuõng nhö nhieàu daân toäc ít ngöôøi khaùc ôû mieàn nuùi, luaät tuïc khoâng nghieâm caám caùc quan heä trai gaùi, tuy nhieân veà dö luaän xaõ hoäi vaø quan nieäm myõ tuïc daân gian khoâng cho pheùp coâng khai caùc moái quan heä tình duïc naøy. Nhöõng luaät tuïc M’Noâng cuõng coù nhöõng qui ñònh nghieâm ngaët, quan heä trai gaùi maø vi phaïm ñeán phong tuïc vaø tín ngöông daân toäc, nhö trai gaùi (duø coù vôï hay chöa) coù quan heä tình duïc trong nhaø cuûa mình hay cuûa ngöôøi khaùc, coi nhö laø xuùc phaïm tôùi “Ma Nhaø” phaûi phaït baèng caùch moå heo, moät cheù röôïu ñeå cuùng Yang Hao Pich (Ma Nhaø) vaø ñeàn cho gia chuû moät caùi cheù. Trong caùc quan heä hoân nhaân gia ñình, luaät tuïc cuûa M’Noâng coù nhieàu ñieàu khoaûn quy ñònh veà quan heä giöõa vôï vaø choàng. Theo phong tuïc cuûa ngöôøi M’Noâng, tröôùc khi tieán haønh nghi thöùc cöôùi xin chính thöùc thì giöõa hai gia ñình trai gaùi coù leã hoûi ñeå hai gia ñình laøm quen vôùi nhau, so tuoåi taùc vaø quan heä huyeát thoáng ñeå xem coù vi phaïm luaät tuïc ñaõ qui ñònh hay khoâng. Tröôøng hôïp beân nam hay beân nöõ coù moái quan heä vôùi ngöôøi khaùc maø bò phaùt giaùc thì bò phaït giaù trò töông ñöông vôùi moät boä chieâng. Neáu nhö tröôùc hoân nhaân trai gaùi coù theå töï do quan heä thì sau keát hoân, vôï hay choàng khoâng ñöôc quan heä baát chính, vi phaïm seõ bò quy vaøo toäi ngoaïi tình. Luaät tuïc M’Noâng qui ñònh veà toäi ngoaïi tình vôùi hai khía caïnh, thöù nhaát veà phong tuïc: Neáu vôï hay choàng coù quan heä tình duïc baát chính ôû trong nhaø thì ngoaøi vieäc phaït vaï cho beân vôï hay beân choàng laïi coøn phaûi laøm caùc nghi leã “röûa toäi” töùc laø phaûi laøm leã cuùng chaên, maøn, giöôøng baèng moät cheù röôïu vaø moät con heo. Maët khaùc, beân ngoaïi tình phaûi traû cho beân kia GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 53 | moät con traâu, moät con heo vaø 6 caùi cheù. Neáu hai beân khoâng hoaø giaõi ñöôïc thì beân vi phaïm phaûi chòu phí toån cho beân kia trong vieäc laáy choàng hay laáy vôï môùi. Vôï hay choàng, neáu moät trong hai ngöôøi cheát trong thôøi gian chöa quaù ít nhaát moät naêm, chöa laøm leã cuùng vong hoàn ngöôøi cheát maø laïi laáy hay quan heä vôùi moät ngöôøi khaùc thì coi nhö vi phaïm luaät tuïc. Möùc phaït laø traû nôï cho gai ñình beân vôï (choàng) bò cheát 6 con traâu, traû laïi caùc ñoà leã vaø phí toån cöôùi xin tröôùc kia. ÔÛ ngöôøi M’Noâng toàn taïi cheá ñoä ña theâ, do vaäy luaät tuïc cuõng coù nhieàu khoaûn qui ñònh veà vieäc laáy vôï thöù. Veà nguyeân taéc, ngöôøi choàng coù theå laáy vôï beù nhöng phaûi ñöôïc ngöôøi vôï caû thuaän loøng. Neáu ngöôøi choàng coá tình baát chaáp yù nguyeän cuûa vôï caû, töï yù laáy vôï hai maø sau ñoù reû ruùng, ñaùnh ñaäp vôï caû thì bò phaït vaï. Ngöôøi vôï caû coù quyeàn huyû boû hoân nhaân, höôûng taát caû cuûa caûi do hai ngöôøi laøm ra, con caùi thuoäc veà ngöôøi vôï caû. Tröôøng hôïp ngöôøi vôï caû vaø vôï hai ñeàu ñoàng tình vôùi cuoäc hoân nhaân “tay ba” naøy, nhöng sau ñoù vôï caû hay vôï hai gaây baát hoøa trong gia ñình tôùi möùc nghieâm troïng, thì ngöôøi vôï gaây söï seõ bò phaït vaï. Neáu moät trong hai ngöôøi vôï vì uaát öùc maø cheát thì ngoaøi phaït vaï naëng, ngöôøi vôï kia phaûi coù nghóa vuï nuoâi con caùi cuûa ngöôøi vôï xaáu soá tôùi khi chuùng ñöôïc 20 tuoåi, töùc laø tuoåi töï nuoâi soáng ñöôïc. Nhöõng caëp vôï choàng ngöôøi M’Noâng ít khi xung khaét ñeán möùc ñoä phaûi ly dò, coù chaêng ñoù chæ laø nhöõng tröôøng hôïp ít oûi, neáu choàng hay vôï töï yù muoán boû ngöôøi kia maø khoâng coù lyù do (ngoaïi tình , chöûi ruûa, buøa ngaõi ) thì beân ñoù phaûi chòu phaït boài thöôøng cuûa caûi cho beân kia, con caùi, cuûa caûi thuoäc veà ngöôøi bò ruoàng boû. 2. Veà tín ngöôõng vaø phong tuïc: Trong gaàn moât traêm ñieàu luaät tuïc M’Noâng thì phaàn lôùn ñeà caäp ñeán lónh vöïc phong tuïc vaø tín ngöôõng daân toäc. Ngöôøi M’Noâng cuõng nhö nhieàu daân toäc coøn ôû trình ñoä keùm phaùt trieãn khaùc, ñieàu tin vaøo daáu hieäu vaø söï kieän lieân quan ñeán coäng ñoàng cuûa hoï, töø ñoù coù theå mang tôùi nhöõng may maén hay tai hoaï cho moïi ngöôøi. Do vaäy, coù nhöõng ñieàu kieâng kò vaø ôû möùc ñoä cao hôn nhöõng caám ñoaùn ñöôïc ghi vaøo luaät tuïc. Theo quan nieäm cuûa ngöôøi M’Noâng, ngöôøi ôû Bon khaùc khoâng may bò cheát ôû Bon cuûa mình, ngöôøi khoâng cuøng huyeát thoáng maø cheát ôû nhaø nhau, nhöõng ngöôøi xa laï cheát ôû nghóa ñòa cuûa Bon ñeàu laø nhöõng ñieàu döõ, laø söï xuùc phaïm tôùi thaàn linh cuûa Bon hay cuûa gia toäc, ñeàu coi laø söï vi phaïm luaät tuïc. Ngöôøi vi phaïm bò phaït vaï vaø tieán haønh nghi leã ñeå taï loãi thaàn linh (ma nhaø, thaàn thoå ñòa cuûa Bon). Nhöõng hieän töôïng ngöôøi cheát baát ñaéc kyø töû: bò baén cheát, thuù röøng laøm cheát, saûn phuï vaø thai nhi bò cheát, ñeû doïc ñöôøng hay ôû nhaø ngöôøi khaùc, ñeû ôû raåy cuõng laø nhöõng tröôøng hôïp coi laø vi phaïm luaät tuïc. Caùc tröôøng hôïp ñeû con ôû Bon khaùc hoaëc ñeû con ôû doïc ñöôøng, ôû raãy thì gia ñình ngöôøi ñeû phaûi cuùng thaàn linh ôû laøng khaùc, cuùng thaàn raãy thì môùi ñöôïc ñöa con veà. Tröôøng hôïp saûn phuï vaø haøi nhi bò cheát theo quan nieäm cuûa daân toäc thì gia ñình ngöôøi choàng phaûi chòu noäp phaït cho gia ñình saûn phuï. Trong voøng hai, ba thaùng saûn phuï khoâng ñöôïc giaët quaàn aùo ôû beán nöôùc, neáu vi phaïm seõ bò phaït vaø cuùng taï thaàn nöôùc. Tröôøng hôïp coá tình giaáu dieám ñeå gaây vaï cho Bon (ñau oám, cheát ngöôøi) thì seõ phaït naëng hôn. Luaät tuïc coøn qui ñònh cuï theå veà Ma Lai, moät hieän töôïng tín ngöôõng - meâ tín khaù phoå bieán trong xaõ hoäi truyeàn thoáng vaø coøn gaây taùc haïi cho tôùi nay. Do quan nieäm tín ngöôõng meâ tín cho raèng Ma Lai laø coù thöïc vaø laø moät trong nhöõng moái ñe doaï tôùi thaønh vieân cuõng nhö caû GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 54 | coäng ñoàng, neân moãi ngöôøi cuõng nhö caû coäng ñoàng phaûi coù nghóa vuï tröø khöû moái ñe doaï ñoù. Luaät tuïc M’Noâng qui ñònh raát roõ nhöõng hình thöùc tröøng phaït nhöõng ngöôøi coù Ma Lai. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi bò tình nghi laø MaLai thì phaûi traûi qua nhieàu laàn thöû thaùch trong thôøi gian daøi (3- 4 naêm) vaø ñöôïc moïi ngöôøi coâng nhaän thì môùi ñöôïc pheùp gieát. Coù nhieàu thöû thaùch khaùc nhau nhö: ñoå chì vaøo tay, nhuùng tay vaøo nöôùc soâi, baén noû, caét coå vòt maø noù vaãn bôi, laën xuoáng nöôùc laáy voøng tay ñeå xaùc ñònh ngöôøi bò tình nghi laø Ma Lai thaät hay khoâng. Tuy nhieân ñeå ngaên chaën nhöõng haønh ñoäng töø nghi ngôø, thuø haèn ñeán gieát nhaàm nhöõng ngöôøi bò nghi oan laø coù Ma Lai, luaät tuïc M’Noâng cuõng qui ñònh phaït toäi ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau ñoái vôùi nhöõng ngöôøi vu oan ñoù. Neáu chæ nghi ngôø maø chöa coù baèng chöùng thì phaït moät heo vaø moät cheù röôïu. Neáu haønh hung ngöôøi maø mình nghi ngôø coù Ma Lai ñeå laïi thöông tích thì phaït 7 cheù röôïu vaø hai con heo. Neáu gieát nhaàm Ma Lai thì phaûi phaït boài thöôøng moät con voi vaø moät con traâu, phaûi gieát heo ñeå cuùng vong hoàn ngöôøi cheát oan. 3. Veà xaâm phaïm tôùi moãi con ngöôøi. Vieäc xaâm phaïm tôùi caù nhaân bao goàm nhieàu möùc ñoä khaùc nhau, töø chöûi bôùi, laêng maï ñeán ñaùnh ñaëp, thaäm chí gieát cheát ngöôøi khaùc. Luaät tuïc ngaên caám vieäc haønh hung, ñaùnh ñaäp laãn nhau giöõa nhöõng ngöôøi trong Bon vôùi beân ngoaøi. Gieát ngöôøi laø hình thöùc phaïm toäi naëng nhaát vaø hình phaït cuõng nghieâm khaéc nhaát. Veà nguyeân taéc laøm cheát ngöôøi phaûi boài thöôøng moät con voi (con vaät quyù nhaát cuûa ngöôøi M’Noâng), neáu khoâng caû nhaø thuû phaïm phaûi laøm noâ leä cho nhaø ngöôøi bò haïi tôùi khi traû ñöôïc nôï sinh maïng thì môùi ñöôïc trôû veà nhaø vaø trôû laïi laøm ngöôøi töï do. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi bò maéc beänh laây (huûi, ñaäu muøa) thì phaûi ôû caùch xa moïi ngöôøi, tuy nhieân neáu ngöôøi ñoù coá tình vi phaïm laøm laây beänh sang ngöôøi khaùc, daãn tôùi haäu quaû nhieàu ngöôøi cheát thì phaûi phaït raát naëng, bò baét laøm noâ leä cho ngöôøi bò haïi suoát ñôøi. Neáu beänh qua khoûi thì chæ phaït boài thöôøng 6 cheù, moät con traâu vaø caùc phí toån nghi leã khaùc. 4. Tranh chaáp cuûa caûi taøi saûn Vieäc tranh chaáp cuûa caûi giöõa nhöõng thaønh vieân cuûa coäng ñoàng hay giöõa coäng ñoàng Bon naøy vôùi Bon khaùc, tuy khoâng dieãn ra thöôøng xuyeân nhöng khoâng phaûi laø khoâng coù trong xaõ hoäi coå truyeàn, ñoøi hoûi luaät tuïc phaûi ñaëc bieät quan taâm ñeán. Tröôùc nhaát ñoù laø toäi laáy caép taøi saûn, löôøng gaït ñeå laáy cuûa ngöôøi khaùc vaø nghieâm troïng hôn laø haønh ñoäng gieát ngöôøi cöôùp cuûa. Toäi aên caép ñöôïc xem xeùt vaø xöû phaït töø möùc ñoä töø nheï ñeán naëng. AÊn caép bò phaùt giaùc roài traû laïi thì chæ bò phaït nheï, moät con gaø vaø röôïu ñeå ñeå laøm leå chuoäc toäi. Neáu toäi taùi phaïm bò phaùt giaùc, ngoaøi boài hoaøn laïi cuûa caûi ñaõ laáy coøn phaûi ñeàn maïng baèng moät con voi, khoâng coù cuûa ñeàn maïng thì phaûi laøm noâ leä ñeå thay theá. Trong xaõ hoäi truyeàn thoáng, nhöõng gia ñình trong Bon thöôøng hoã trôï nhau khi thieáu thoán, nhöõng khi caàn thieát laøm moät vieäc gì lôùn, thì ngöôøi ta cuõng vay nôï (khoâng phaûi traû laõi) vaø luaät tuïc cuõng coù nhöõng qui ñònh veà moái quan heä kinh teá giöõa caùc thaønh vieân. Ngöôøi vay nôï ñeán haïn traû coøn tìm caùch chaïy troán ñi nôi khaùc thì sau khi baét ñöôïc, con nôï phaûi traû gaáp hai laàn soá ñaõ vay. Nôï quaù laâu khoâng traû ñöôïc, chuû nôï coù theå baét ngöôøi nhaø con nôï laøm con tin, ñeán khi traû ñöôïc thì con tin môùi ñöôïc traû töï do. Ñoái vôùi con nôï khoâng traû ñöôïc thì con chaùu ñôøi sau phaûi traû daàn cho ñeán khi traû xong nôï thì thoâi. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 55 | Vieäc tranh chaáp cuûa caûi cuõng ñöôïc phaân xöõ theo luaät tuïc. Tröôùc nhaát laø vieäc tranh giaønh ñaát röøng raãy, noùi chung ñaát röøng raãy ñaõ coù chuû, töùc laø ngöôøi ñaõ troàng troït tröôùc nay ñaõ ñeå höu canh, hay ñaõ caém moác (daáu hieäu) chuaån bò laøm raãy môùi. Nhöõng tröôøng hôïp tranh chaáp ñaát vôùi chuû cuõ, thì ngoaøi vieäc traû laïi ñaát, ñeàu phaûi chòu phí toån laøm leã nghi daøn hoaø. Caêng thaúng tôùi möùc xoâ xaùt vôùi chuû ñaát thì chuû ñaát cuõ ñaùnh troïng thöông keû coá tình cöôùp ñaát thì khoâng chòu phaït vaï nhö ñoái vôùi nhöõng ngöôøi voâ côù ñaùnh ñaäp hay gieát ngöôøi. Trong khi tranh chaáp ñaát giöõa chuû cuõ vaø ngöôøi chuû sau, luaät tuïc cuõng khuyeán khích hai beân töï daøn xeáp, coù theå chia nhau ñaát cuøng canh taùc hay nhöôøng haún cho nhau. Moät soá sinh hoaït ñaëc tröng cuûa ñoàng baøo DakLak 1. Leã Cuùng Voi Cuûa Ngöôøi M’Noâng Con voi laø vaät nuoâi döôõng cuõng laø taøi saûn quyù cuûa ngöôøi M’Noâng. Khi di saên mua ñöôïc voi hoaêc voi bò oám ñeàu phaûi cuùng. Leã cuùng voi ñöôïc tieán haønh trong cuøng ngaøy mua voi. Khi voi ñöôïc ñöa veà nhaø, chuû nhaø phaûi cuùng moät con heo vaø moät cheù röôïu leã vaät bao goàm: moät cheùn côm, moät cheùn gaïo coù caém ñeøn saùp, moät laù traàu coù voâi, moät quaû tröng, moät cheùn thòt baêm cuøng gan, loøng, laù laùch. Ngöôøi naøi chaên voi ñaùnh voi ñeán tröôùc cöûa nhaø, chuû nhaø ñaët leã vaät vaøo caùi nia ñöa leân ñaàu voi ñeå cuùng, sau ñoù oâng ta ñöùng tröôùc con voi tay caàm cheùn gaïo coù caém ñeøn saùp, moät quaû tröùng, moät ly röôïu hoaø vaøo huyeát heo vaø ñoïc lôøi khaán: “Ô voi, ñöøng bò vöông gai, vöôùng caây, aên trong moät caùnh röøng, ôû trong moät ñaàm laày, naèm trong moät caùi ao nhoû, aên coû tranh moät buïi nhoû cuõng no, ñöùt daây coät phaûi veà vôùi chuû cuõ”. Sau ñoù ngöôøi naøi ñaùnh voi, coät vaøo caây trong röøng, chuû nhaø ñôïi naøi veà ñeå laøm leã cuùng taïi cheù röôïu. Ngöôøi naøi voi ñöôïc môøi ngoài, laáy caây duøi ñieàu khieån voi caém beân canh cheù röôïu. Leã vaät cuùng taïi cheù röôïu goàm coù: moät cheùn thòt baêm, moät cheùn loøng lôïn, moät cheùn côm. OÂng chuû laáy moãi thöù moät ít vaø roùt moät ít röôïu giao cho ngöôøi naøi. OÂng naøi nhaän leã vaät baèng hai tay, tröôùc khi aên phaûi ñoïc lôøi cuùng voi, luùc naøy oâng naøi ñöôïc xem laø ngöôøi thay theá con voi nghe lôøi caên daën, khuyeân nhuû cuûa chuû nhaø. Lôøi cuùng ghi raèng: “Ô thaàn voi, toâi cuùng thaàn baèng huyeát heo hoaø vôùi röôuï, ñöøng beänh taät, ñöøng haïi ngöôøi, chôù neân ñaïp mía phaù raøo, ñöøng beû gaõy ngaø, hö moùng, ngaøy ñeâm ñöôïc bình an”. Sau ñoù naøi laáy côm coøn röôïu daønh laïi cho chuû nhaø. Khi laøm caùc nghi leã xong, chuû nhaø caém caàn vaøo cheù röôïu vaø môøi naøi uoáng tröôùc, sau ñoù môùi ñeán chuû nhaø. Ngöôøi trong buoân ñeán chung vui cuøng gia ñình, ñaùnh chieâng leân möøng vui. Cuùng voi xong oâng chuû nhaø phaûi cuùng cho mình moät con traâu ñöïc vaø 7 cheù röôïu ñeå khaúng ñònh mình laø chuû voi trong buoân laøng. 2. Ñoâi ñieàu veà saên baét vaø thuaàn döôõng voi röøng a. Luaät leä cuûa nhöõng ngöôøi saên voi: Ngöôøi Baûn Ñoân xem voi nhö con ngöôøi vaø toân thôø voi heát möïc, vieäc gieát voi aên thòt laø caám kî, ngheà saên voi cuõng coù luaät leä rieâng haún hoi. Duïng cuï saên baét voi chæ ñöôïc laøm baèng da traâu hay da boø. Vaät quan troïng nhaát trong baát cöù cuoäc saên voi naøo chính laø chieác söøng traâu (Ng’roâng) chuyeân duøng cho cuùng baùi, moãi loaïi daây duøng cho moãi coâng vieäc khaùc nhau, khoâng ñöôïc duøng laãn loän. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 56 | Tröôùc khi leân ñöôøng phaûi laøm leã cuùng voi, moãi ñaàu voi phaûi cuùng moät cheù röôïu, moät con gaø taïi nhaø cuûa naøi chính. Khi cuùng thaép 18 ngoïn ñeøn baèng saùp ong, cuùng xong trôøi saùng laø leân ñöôøng. Moãi con voi coù hai ngöôøi ñieàu khieån, ngöôøi chính laø “Baïc sai”, ngöôøi phuï laø “Rô maéc”. Ngöôøi chính baét ñöôïc treân 30 con voi ñöôïc goïi laø “Gru”. Ngöôøi ñaàu tieân tham gia cuoäc saên chæ ñöôïc maëc khoá hay moät mieáng vaûi choaøng laøm aùo, khi baét ñöôïc 15 con voi trôû leân thì môùi ñöôïc maëc aùo nhö nhöõng ngöôøi saên voi khaùc. Khi baét voi, theo luaät qui ñònh, chæ ñöôïc duøng daây thoøng loïng quaøng vaøo chaân phaûi hoaêc chaân traùi cuûa hai chaân sau. Neáu khoâng may ngöôøi ñi saên quaøng vaøo chaân tröôùc seõ bò phaït hai con traâu, hai con heo, 4 cheù röôïu caàn. Leã vaät naøy duøng ñeå cuùng taï loãi voi. Neáu baét nhaàm voi laïi caùi, töùc laø voi ñöïc khoâng coù ngaø, hoaëc voi coù chöûa cuõng bò phaït nhö treân. Saên ñuôïc voi chæ coù moät ngaø beân traùi cuõng bò phaït, nhöng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi saên ñöôïc treân 15 con voi thì ñöôïc mieãn, ngöôïc laïi saên ñöôïc voi coù ngaø beân phaûi thì ñöôïc thöôûng. Voi saên ñöôïc daãn veà nhaø chuû, nhaø chuû gieát moät con gaø, buoäc moät cheù röôïu cuùng möøng voi. Saùng hoâm sau cuùng tieáp hai con gaø, hai cheù röôïu môùi buoäc chaân xaâu tai voi. b. Duïng cuï saên baét vaø thuaàn döôõng voi röøng: Cho ñeán nay ngöôøi M’Noâng ôû Baûn Ñoân ñaõ laøm ra duïng cuï saên baét vaø thuaàn döôõng voi raát phong phuù baèng chính caùc vaät lieäu cuûa nuùi röøng goàm 17 hieän vaät. Nhöõng ngaøy ñaàu ngöôøi quaûn töôïng chæ coù Kreo (gaäy ñieàu khieån) coù muõi saét nhoïn ñaâm maïnh vaøo da taïo caûm giaùc cho voi tröôùc khi ra leänh, Koâc (buùa taêng toác ñoä) neän maïnh vaøo moâng ñeå voi ñi nhanh hôn, Boâi Bung (cuoän daây baèng da traâu coù troøng), cuøng vôùi Nong Tong Gor (saøo daøi 3m) ñeå döa troøng vaøo chaân voi giaät. Theá nhöng duïng cuï saên voi chöa ñuû vaø an toaøn cho ngöôøi thôï Töø nhöõng naêm 30-45, boä saên voi coøn coù theâm haøng chuïc duïng cuï nöõa nhö: cuøm chaân soá 8 baèng da traâu beänh, Bney Goâr (gioû ñöïng thöùc aên), Kerun (söøng min ñeå caâu nöôùc uoáng trong khi ñang röôït ñuoåi voi röøng) vaø Sinar (cuøm keïp coå coù gai nhoïn). Khi môùi baét ñöôïc voi röøng, Sinar ñöôïc duøng ñeå keïp ngay vaøo coå voi nhö ngöôøi mang goâng, laäp töùc haøng traêm muõi gai saéc nhoïn ñaâm vaøo da thòt laøm voi ñau ñôùn sôï haõi ngay töø phuùt ñaàu. Khi baét ñöôïc voi roài ngöôøi ta chuyeån sang thuaàn döôõng. Vì vaäy boä naøy laïi ñöôïc boå sung nhö Jletur (gaäy caém loâng nhím) duøng ñeå xaâu tai, tra voøng daét voi ñi. Blay Mat Nhoân Thu (ñoaïn daây da to, beàn coù con quay) ñeå treo voi leân caønh caây maø ñaùnh, ñaùnh cho töùa maùu, ñau ñôùn laøm maát ñi tính hoang daõ baåm sinh cuûa voi röøng. Cöù nhö theá keùo daøi haøng tuaàn, vöøa ñaùnh vöøa cho aên uoáng, xoa boùp baèng nöôùc voû caây baèng laêng, roài cho voi taäp nghe laøm quen vôùi xích saét vaø aâm thanh cuûa tuø vaø, coàng chieâng, troáng moõ. Daàn daàn voi quen vaø sau ñoù thaû ra, daét ñi taém maùt laø ñöôïc. Voi laø taøi saûn quyù baùu, ñem nieàm vui tieáng cöôøi cho coäng ñoàng caùc daân toäc Taây Nguyeân, vì vaäy ngöôøi thôï saên khoâng bao giôø baén maø luoân naâng cao trình ñoä saên baét cuûa mình. Boä duïng cuï saên baét, thuaàn döôõng voi raát quí baùu caàn thieát vaø khoâng theå thieáu ñoái vôùi ngöôøi thôï saên voi naøo. c. Nhöõng danh thuû saên voi: GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 57 | ÔÛ Baûn Ñoân coù raát nhieàu danh thuû saên voi, neáu chæ keå nhöõng ngöôøi coøn soáng vaø saên ñöôïc 30 con voi trôû leân, ít nhaát cuõng coù15 ngöôøi. Cuï Yproâng EÂban, coøn goïi laø Ay Ve naêm nay hôn 70 tuoåi, laäp kæ luïc quaùn quaân vôùi 250 con voi, ñaëc bieät naêm 1961 cuï saên ñöôïc moät con voi traéng. Trong cuoäc ñôøi saên voi ai cuõng mô moät laàn saên ñöôïc voi traéng, vì ñoù laø nuùi tieàn nuùi baïc, vì moät con voi traéng töông ñöông vôùi 30 con voi thöôøng. Con voi traéng naøy laø con voi thöù 6 keå töø thôøi oâng Thu, oâng Ky. Tay saên Y Dieâng ôû Buoân Jun saên ñöôïc gaàn 200 con voi, trong ñoù coù moät con voi traéng, laø ngöôøi laäp thaønh tích thöù nhì sau Ay Ve. OÂng Y Ba, Buoân Ya, thöôøng goïi laø Ma Laùt, môùi 47 tuoåi ngöôøi Baûn Ñoân, tuy soá voi saên ñöôïc chöa baèng caùc danh thuûõ Baûn Ñoân nhöng oâng am hieåu töôøng taän ngheà saên voi vôùi nhöõng luaät leä nghieâm ngaët vaø phöùc taïp. Trong taâm khaûm Y Ba vaø ngöôøi daân vuøng Baûn Ñoân, Khun Ju Noâp laø vua, laø thuû lónh, laø thaàn töôïng cuûa mình. Xung quanh oâng laø nhöõng giai thoaïi haáp daãn veà lòch söû Baûn Ñoân, veà ngheà saên baét voi. Moä vua voi Ma Kroâng ñoà soä, mang phong cach kieán truùc cuûa Laøo chính laø bieåu töôïng cuûa ngöôøi daân Baûn Ñoân. d. Saên baét voi röøng: Thöôøng thì khi baét ñaàu vaøo muøa möa, caùc ñoäi saên voi cöû caùc nhoùm trinh saùt theo doõi daáu veát ñi tìm voi röøng. Khi nhoùm trinh saùt baùm ñöôïc baày voi thì baùo laïi tình hình vôùi chuû. Ñoäi saên chuaån bò ñaày ñuû löông thöïc nhö : gaïo, muôùi, caù khoâ, quaàn aùo, chaên aám. Ngöôøi ta khoâng laøm baát cöù thuû tuïc gì tröôùc khi khôûi haønh, nhaø naøo coù tham gia ñoäi saên voi, trong caùc böõa aên xôùi moät cheùn côm ñaët leân maâm ñeå nhôù ngöôøi ñi saên.Trong thôøi gian ñoù moïi vieäc sinh hoaït ôû nhaø phaûi cö xöû vôùi nhau cho thaät toát ñeïp, töø lôøi aên tieáng noùi cho ñeán phaân coâng vieäc laøm haøng ngaøy. Ñaây laø ñieàu kieâng cöõ thaønh baét buoät vôùi moïi gia ñình coù ngöôøi saên voi. Soá ngöôøi ñi saên voi cuõng vaäy, hoï ñi caû thaùng trôøi roøng raõ cho ñeán khi gaëp ñöôïc ñaøn voi röøng. Khi gaëp ñaøn voi hoï phaân coâng kó caøng cho töøng quaûn töôïng vaø ngöôøi söû duïng daây troøng baét voi. Ñaøn voi röøng tuy hieàn nhöng laïi deã noåi khuøng khi baõi aên cuûa mình bò xaâm phaïm. Phaùt hieän thaáy voi khaùc ñaùn, con ñaàu ñaøn roáng leân moät tieáng döõ doäi roài lao ngay vaøo con maïnh nhaát ñeå ñaùnh ñuoåi. Chuùng duøng voøi vaät nhau, loâi nhau ra baõi roäng quaàn thaûo vaø khoâng queân baûo veä voi con ñang nhaùo nhaùc baùm theo. Ñoäi saên luùc baây giôø cuõng kheùp daàn vong vaây hoã trôï. Con ngöôøi duøng giaùo daøi vaø khieân maây reo hoø nhöng hoï khoâng bao giôø ñaâm cheát voi röøng. Cuoäc chieán dieãn ra ngaén nguõi, voi röøng chaéc chaén laø thua vaø coù daáu hieäu boû chaïy. Laäp töùc caùc voi nhaø löïa theá cho chuû mình nhaûy leân löng vaø baét ñaàu cuoäc röôït ñuoåi ñaøy haøo höùng cuûa keû chieán thaéng. Luùc aáy theo meänh leänh cuûa ñoäi tröôûng, caùc naøi coù nhieäm vuï taùch ñaøn, phoái hôïp löïa theá cho voi mình eùp voi lôùn phaûi chaïy theo ñöôøng khaùc. Chuù voi con chöa thoâng thaïo ñöôøng röøng vì baáy laâu nay quen baùm theo boá meï, giôø ñaây chæ bieát cuùi ñaàu chaïy thuïc maïng khoâng theo moät veät ñöôøng naøo caû. Ngöôøi coù nhieäm vuï troøng daây ngoài sau naøi, löïa theá luùc voi con ñaõ thaám meät, böôùc chaân vaáp, laäp töùc quaêng daây troøng moät trong hai chaân sau. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 58 | Trong theá bò bao vaây boán phía, voi con hoaøn toaøn bò baét goïn, cuoäc chieán keát thuùc raát nhanh choùng trong ngaøy. Khi baét ñöôïc voi roài hoï thoåi keøn söøng baùo hieäu chieán thaéng baùo hieäu cho löïc löôïng ñang taùch voi lôùn ngöøng chieán vôùi nhöõng con khoâng theå baét ñöôïc. Baét ñöôïc voi cuõng phaûi maát moät tuaàn leã ñeå khuaát phuïc noù ngay taïi choã baèng caùch troùi hai chaân sau vaøo goác caây lôùn baèng xích saét vaø cho voi nhaø vaøo duï. Töø choã boû ñoùi, sau ñoù cho aên daàn noõn chuoái, côm naém troän muoái cho tôùi khi voi con chòu thua ñeå ngöôøi ñeán gaàn, luùc ñoù ngöôøi ta môùi buoäc troøng coå, cho voi nhaø daãn veà. Cuõng töø luùc naøy, ngöôøi nhaø cuûa ñoäi saên ñöôïc baùo tin, chuaån bò leã ñoùn ñoaøn quaân chieán thaéng trôû veà, môøi giaø laøng ñaët teân cho voi, ghi theâm thôùt voi môùi cho laøng. Baét ñöôïc voi röøng laø chieán coâng taäp theå cuûa toaøn ñoäi saên, maø phaàn lôùn laø vieäc truy tìm theo daáu voi. Cuõng phaûi keå ñeán nhöõng coâng söùc ôû nhaø, töø vieäc chuaån bò löông thöïc trang bò cho ñeán nhöõng thuû tuïc nghi leã chôø ñoùn ñoaøn quaân chieán thaéng trôû veà. Caû buoân laøng trong tieáng coàng chieâng cuûa leã ñaët teân voi, thòt khoâ, caù nöôùng trong men say röôïu caàn. Ñaøn voi nhaø töø ñaây coù theâm thaønh vieân môùi, hoäi keùo daøi thaâu ñeâm tôùi saùng. 3. Röôïu Caàn Taây Nguyeân Uoáng röôïu caàn laø thoùi quen laâu ñôøi cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc ôû ÑakLak, thöôøng duøng trong caùc leã cuùng lôùn hoaëc ñaõi khaùch quyù. Ngöôøi EÂñeâ duøng neáp caåm hoaëc neáp traéng naáu thaønh xoâi, phôi baèng nong cho nguoäi roài troän men vaøo vaø ñem uû kín. Men röôïu ñöôïc laøm baèng gaïo pha vôùi rieàng, reå cam thaûo vaø cuû caây chít, khi ñaõ leân men ngöôøi ta troän theâm traáu ñeå sau naøy khi uoáng seõ deã huùt. Taát caû cho vaøo cheù ñöïng röôïu, mieäng cheù ñöôïc bòt baèng laù chuoái khoâ vaø tro beáp troän nöôùc. Röôïu ngon laïi phaûi ñeå trong cheù quyù. Ngöôøi EÂñeâ coù nhieàu loaïi cheù khaùc nhau veà maøu saéc vaø kích thöôùc, nhöng cheù Toâk vaø cheù Tang laø quyù hôn caû .Ñoù laø loaïi cheù men xanh vaø traéng, coù töø 3 ñeán 6 tai vaø khaù lôùn. Ngöôøi M’noâng ngoaøi loái laøm röôïu caàn nhö ngöôøi EÂñeâ coøn coù caùch laøm khaùc: Khoâng duøng xoâi uû leân men maø duøng gaïo rang ñem uû vôùi men coù nhieàu rieàng ñeå leân muøi thôm ngon. Cheù ñöïng röôïu cuûa ngöôøi M’Noâng thöôøng coù daùng thaáp, troøn, toaøn thaân coù maøu ñen boùng vaø ít tai. Goïi röôïu caàn vì ñöôïc uoáng baèng caàn, caàn toát phaûi duøng caây giang nhoû, deûo, neáu khoâng coù theå laøm baèng nhaønh nöùa, thaân truùc hoaëc sôïi daây maây coù duøi loã. Loaïi caàn quyù thì thaân noù ñöôïc chaïm troå nhieàu hình con thuù nhoû. Trong khi uoáng röôïu caàn phaûi giöõ caàn treân tay mình, uoáng heát 3 oáng nöùa (hoaëc söøng traâu) môùi ñöôïc buoâng caàn khi ngöôøi tieáp theo uoáng. Danh lam thaéng caûnh cuûa ÑakLak 1.Hoà Lak: Ñeán ÑaékLaék môøi baïn gheù thaêm Hoà Laék, moät trong nhöõng thaéng caûnh noåi tieáng cuûa Taây Nguyeân. Töø thaønh phoá Buoân Ma Thuoät theo quoác loä 27 ñi khoaûng 56km baïn seõ ñeán Hoà Laék. “Laék” theo tieáng M’Noâng coù nghóa laø “nöôùc”, Hoà Laék nghóa laø “Hoà Nöôùc” Hoà Laék coù dieän tích 500ha, laø moät hoà lôùn cuûa Taây Nguyeân, ôû ñoä cao trung bình 500m so vôùi maët bieån. Truyeàn thuyeát hoà Laék ñöôïc ñoàng baøo keå laïi raèng: GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 59 | “Ngaøy xöûa ngaøy xöa, ñaõ laâu laém roài, khoâng bieát vì nguyeân côù gì, Thaàn Nöôùc vaø Thaàn Löûa boãng tuyeân chieán vôùi nhau. Sau moät cuoäc chieán ñaáu quyeát lieät, thaàn nöôùc baïi traän phaûi chui vaøo moät taûng ñaù. Haïn haùn baét ñaàu xaûy ra. Ñaõ maáy naêm roài trôøi khoâng coù möa, caây coái vaø suùc vaät cheát truïi heát, daân laøng keâu than, ai oaùn daäy trôøi. Moät ngaøy kia, coù moät chaøng trai ngheøo ra ñi vôùi quyeát taâm tìm ñöôïc nöôùc cho daân laøng. Chaøng cöù ñi, ñi maõi cho ñeán khi meät quaù, ngoài nghæ treân moät taûng ñaù, giôû naém côm ra aên. Maét chaøng boãng gaëp trong hoá saâu cuûa taûng ñaù moät chuù löôn nhoû naèm cuoän troøn. Chaøng trai baét löôn ra ñem boû trong moät chieác noài. Ñeán saùng hoâm sau thaáy nhöõng gioït nöôùc töø mieäng löôn nhaû ra, ñoïng xuoáng ñaùy noài, chaøng trai boãng linh caûm raèng: “Thaàn Nöôùc ñaây roài”. Cha øng beøn thaû löôn ra maø cöù laàn theo daáu löôn tröôøn maø ñi. Cöù theá ñi maõi cho ñeán khi löôn bieán maát thì cuõng vöøa luùc moät hoà nöôùc meânh moâng vuït hieän ra tröôùc maét chaøng trai: Hoà Laék coù töø ñaáy”. Ñeán vôùi Hoà Laék, baïn seõ ñöôïc bôi thuyeàn treân Hoà, caâu caù vaø ngaém caûnh thieân nhieân huøng vó cuûa ngoïn nuùi Chö Giang Sin. 2.Buoân Tur Buoân Tur naèm khoâng xa quoác loä 14, caùch thaønh phoá Buoân Ma Thuoät 13km veà höôùng Nam. Buoân Tur cuõng nhö moïi buoân laøng EÂñeâ khaùc, toàn taïi khoâng taùch rôøi moâ hình: beán nöôùc, nhaø moà, nöông raãy. Beán nöôùc naèm veà höôùng Taây Nam caùch Buoân khoaûng 300m. Beán nöôùc laø ñieåm quan troïng trong ñôøi soáng coäng ñoàng, gaén lieàn vôùi quan nieäm thaàn linh. Khoâng xa beán nöôùc, phía beân kia laø khu moä cuûa buoân. Nöông raãy chuû yeáu laø troàng nhöõng loaïi caây aên traùi: xoaøi, mít, chuoái, ñu ñuû khi muøa möa ñeán raãy ñöôïc troàng luùa, baép vaø caùc loaïi ñaäu. Ñeán Buoân Tur baïn seõ thaáy söï ñoåi môùi cuûa gaàn 20 caên nhaø saøn vaø nhöõng caên nhaø phuï caát theo loái maùi toân, vaùch vaùn. Tuy chuùng ñaõ mang nhöõng neùt hieän ñaïi nhöng vaãn coøn giöõ laïi daùng daáp kieán truùc nhaø daøi EÂñeâ coå xöa. Cuõng töø ñoù, baïn coù theå nghe giaø laøng keå cho nghe veà lòch söû cuûa Buoân mình, veà caùi teân Buoân Tur gaén lieàn vôùi suoái Ea Tur (Con suoái oác). Baïn seõ thaáy taän maét cuoäc soáng sinh hoaït cuûa ñoàng baøo EÂñeâ vaø phong tuïc taäp quaùn coå truyeàn cuûa hoï. Buoân Tur seõ laøm haøi loøng caùc baïn! 3.Buoân Ako Dhoâng Caùch trung taâm thaønh phoá Buoân Ma Thuoät khoaûng 2km veà höôùng Baéc, theo con ñöôøng Phan Chu Trinh vaø sau ñoù reõ traùi chöøng 500m, chuùng ta seõ ñeán Buoân Ako Dhoâng. Buoân ñöôïc thaønh laäp töø naêm 1956 do oâng Ama H’rin töø vuøng M’draék, ñeán ñaây khai phaù, vì theá ngöôøi ta coøn goïi Buoân Ako Dhoâng laø Buoân Ama H’rin. Buoân ñöôïc thieát keá ñuùng nhö moâ hình truyeàn thoáng EÂñeâ: Moät con ñöôøng chính chaïy daøi töø Ñoâng sang Taây. Phía Ñoâng, phía maët trôøi moïc, phía cuûa söï soáng laø coång buoân. Phía Taây, phía maët trôøi laën, phía cuûa caùi cheát laø nghóa ñòa. Doïc theo con ñöôøng laøng ñoù, naèm theo höôùng Baéc Nam, laø hôn 30 caên nhaø daøi töø 12-25m (vôùi 260 nhaân khaåu) lôïp ngoùi ñoû duyeân daùng, ngaên caùch bôûi nhöõng haøng raøo daâm buït thaúng taép vaø caùc vöôøn hoa röïc rôõ. AÁn töôïng ñaàu tieân khi böôùc vaøo Buoân laø söï ngaên naép vaø saïch seõ. Neáu khoâng noùi quaù thì coù theå cho ñaây laø moät Buoân veä sinh vaø hieän ñaïi nhaát Taây Nguyeân. Ngöôøi daân ôû Buoân yù thöùc raát cao traùch nhieäm giöõ gìn veä sinh chung cho coäng ñoàng. Con ñöôøng laøng, saân, vöôøn, nhaø ñöôïc queùt doïn chu ñaùo. GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 60 | Qua khoûi khu vöïc daân cö chuùng ta böôùc vaøo khu canh taùc cuûa ngöôøi daân trong Buoân, ngöôøi daân nôi ñaây soáng chuû yeáu baèng caây caø pheâ, cho neân seõ khoâng coù gì ngaïc nhieân khi thaáy nhöõng vöôøn caây caø pheâ tróu quaû haøng haøng lôùp lôùp aån mình treân nhöõng söôøn ñoài soi boùng xuoáng doøng suoái trong xanh. Vôùi 26ha caø pheâ, thu nhaäp cuûa ngöôøi daân trong Buoân khaù cao. 26ha coøn laïi laø röøng töï nhieân vaø ao, hoà, taïo khung caûnh Buoân theâm phaàn duyeân daùng vaø xanh töôi. Goïi laø buoân Ako Dhoâng vì ñaây laø ñaàu nguoàn caùc ngoïn suoái Ea Nhul - Ea Giang - Ea Dung - Ea ding - Ea Puûi - Thun M’nung. Ñeán ñaây ngoaøi maøu xanh cuøa laù, ta coøn nghe trong thieân nhieân tieáng roùc raùch cuûa suoái hoaø laãn vôùi tieáng gioù rì raøo. Nöôùc suoái ôû ñaây thaät trong. Neáu coù thôøi gian xin ñöøng queân gheù laïi gieáng nöôùc cuûa Buoân ñeå höôûng caùi caûm giaùc maùt meû cuûa nguoàn nöôùc ñaõ nuoâi soáng daân laøng. Nöôùc gieáng trong vaø maùt laïnh khoâng bao giôø caïn, ngay caû khi gaëp muøa haïn haùn. Hieän nay ngoaøi caây caø pheâ ngöôøi daân coøn chaên nuoâi gia suùc, gia caàm vaø thaû caù treâ phi trong caùc ao hoà. Moïi thanh thieáu nieân trong buoân ñeàu ñöôïc ñi hoïc, moät soá ñang theo hoïc ôû caùc tröôøng ñaïi hoïc vôùi caùc nghaønh ngheà khaùc nhau, cuoäc soáng ngöôøi daân ngaøy caøng ñöôïc naâng cao. Xin haõy ñeán buoân Ako Dhoâng moät laàn ñeå nhôù maõi. 4.Baûn Ñoân Noùi ñeán ÑaékLaék laø phaûi noùi ñeán voi, vì ÑaékLaék laø queâ höông cuûa voi vaø Baûn Ñoân chính laø queâ höông cuûa nhöõng ngöôøi saên baét vaø thuaàn döôõng voi röøng. Tieáng taêm cuûa hoï ñaõ moät thôøi ñöôïc truyeàn tuïng khaép moät vuøng roäng lôùn phía Nam Chaâu AÙ. Voi ñaõ trôû thaønh phöông tieän sinh soáng cuûa ñoàng baøo Taây Nguyeân vaø cuõng nôi ñaây môùi coù ngaøy hoäi truyeàn thoáng ñua voi. Baûn Ñoân hay coøn goïi laø Buoân Ñoân, theo tieáng Laøo laø “Laøng daûo” naèm ngay treân truïc tænh loä caùch thaønh phoá Buoân Ma Thuoät 44km veà höôùng Taây Baéc. Chính nôi ñaây ngheà saên voi vaø thuaàn döôõng voi röøng ñaõ laøm cho Baûn Ñoân khoâng gioáng baát cöù moät nôi naøo, hoaëc cuûa ngöôøi EÂñeâ, hoaëc cuûa ngöôøi M’Noâng hay Gia Rai. Ñaáy laø nhöõng buoân laøng moät thôøi thaät söï saàm uaát, thònh vöôïng. Phong tuïc taäp quaùn vaø sinh hoaït vaên hoaù taïi ñaây ñöôïc lai taïp vaø keát hôïp nhieàu vuøng, nhieàu nöôùc vaø nhieàu thôøi doàn laïi. Baûn Ñoân coù nhöõng tuø tröôûng maïnh gaàn nhö Vua, khoáng cheá caû moät vuøng sôn cöôùc nhö: Y Thu (Khun Ja Nop), Y Ky.. Ñeán Baûn Ñoân baïn vöøa ñöôïc côõi voi ngaém röøng giaø, vöøa nghe caùc giaø laøng keå chuyeän saên baét vaø thuaàn döôõng voi röøng vaø nhieàu ñieàu thuù vò khaùc.  Vieät Nam Löôïc Söû Dieãn Ca Nhôù laïi thuôû xöa Laïc Long Quaân döïng nöôùc Cuøng AÂu Cô thaønh laäp hoï Hoàng Baøng Möôøi taùm ñôøi keá tieáp ôû Vaên Lang Bao söï tích coøn löu truyeàn haäu theá Thaùi töû Lang Lieâu ñöôïc vua Huøng troïng neå Baùnh daøy, baùnh chöng truyeàn laïi ñeán mai sau GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 61 | Huyeàn thoaïi ngaøy xöa Sôn – Thuûy ñaùnh nhau Laø khaùt voïng choáng thieân tai thuù döõ Coâng chuùa Tieân Dung vaø Chöû Ñoàng Töû Quyeát yeâu nhau neân baát luaän sang heøn Lao ñoäng ngoan cöôøng döa haáu An Tieâm Danh Phuø Ñoång coøn neâu göông raïng rôõ Nöôùc AÂu Laïc theo Loa Thaønh ñoå vôõ Göôm Löõ Gia coøn vaáy maùu Ai Vöông Traûi ngaøn naêm Baéc thuoäc chòu ñau thöông Daân toäc Vieät ñaõ nhieàu phen quaät khôûi Hai Baø Tröng ñaát Meâ Linh thaéng lôïi Tieáp theo sau laø nöõ töôùng Nhuïy Kieàu Töø Cöûu Chaân vuøng daäy cöôõi voi theo Lyù Nam Ñeá trao quyeàn cho hoï Trieäu Ñaàm Daï Traïch löøng danh nôi hieåm yeáu Mai Thuùc Loan roài keá ñeán Phuøng Höng Ñaát Giao Chaâu danh Khuùc Haïo vang löøng Döông Dieân Ngheä ñaép xaây neàn töï chuû Nhôø Ngoâ Quyeàn Baïch Ñaèng Giang baát töû Thaønh moà choân quaân Nam Haùn hung taøn Sau nhaø Ñinh quan Thaäp ñaïo Leâ Hoaøn Laïi phaù Toáng baét gieát Haàu Nhaân Baûo Lyù Thöôøng Kieät tieán quaân nhö vuõ baõo Haï Khaâm Lieâm roài vaây haõm Ung Chaâu Quaân daân nhaø Traàn tính keá cuøng nhau Phaù Moâng Coå ñaõ coù Traàn Quoác Tuaán Hoäi nghò Dieân Hoàng keát ñoaøn söùc maïnh Khí giôùi naøo tieâu dieät noåi daân ta Heã coù xaâm laêng ñoaøn keát moät nhaø Giaø treû gaùi trai chung loøng giöõ nöôùc Khaùng chieán choáng Minh möôøi naêm aùc lieät Bình Ñònh Vöông tuoát kieám ôû Lam Sôn Hoäi theà Luõng Nhai côø daäy boán phöông Buùt Nguyeãn Traõi saùng böøng hoàn Ñaïi Vieät Soâi suïc caêm thuø quaân Thanh xaâm löôïc Töø moät vuøng queâ Bình Ñònh – Taây Sôn Göôm Quang Trung ñaõ truùt heát caêm hôøn Leân haøng chuïc vaïn quaân Toân Só Nghò Xuaân Kyû Daäu quyeát moät loøng töôùng só “Ñaùnh cho noù phieán giaùp baát hoaøn GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 62 | Ñaùnh cho Söû tri Nam quoác anh huøng chi höõu chuû” Cuoäc chieán ñaáu khoâng luùc naøo ngôi nghæ Laïi vaãn coøn tieáp tuïc ñeán gaàn ñaây Khi quaân thuø keùo ñeán töø phöông Taây Goø Coâng coù Phoù Laõnh binh Tröông Ñònh Ñoàng Thaùp Möôøi Thieân Hoä Döông thoáng lónh Vuøng Taân An laïi coù Thuû Khoa Huaân Löûa böøng Nhaät Taûo, Trung Tröïc ra quaân Caû luïc tænh vang lôøi theà chieán ñaáu Nguyeãn Tri Phöông vôùi traùi tim nung naáu Xeù boâng baêng nhòn ñoùi cheát theo thaønh Tieáp theo sau Hoaøng Dieäu cuõng löøng danh Khi tuaãn tieát ôû phía trong Voõ Mieáu Hòch Caàn Vöông vua Haøm Nghi xuoáng chieáu Nuùi Vuï Quang Cao Thaéng vôùi Ñình Phuøng Luõy Ba Ñình Ñinh Coâng Traùng taän trung Khu Baõi Saäy coøn löu danh Taùn Thuaät Röøng Yeân Theá khieán Saøi Lang maát maät Khi nghe teân Ñeà Thaùm hoï Hoaøng Hoa Phong traøo Duy Taân lan khaép gaàn xa Khôùi xöôùng coù Saøo Nam, Taêng Baït Hoå Löông Ngoïc Quyeán, Löông Vaên Can, Cöôøng Ñeå Phan Chu Trinh, Döông Baù Traïc, Nguyeãn Quyeàn Laäp Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc ñeà tuyeân truyeàn Choáng söu thueá löøng danh Traàn Quyù Caùp Cao Vaân, Thaùi Phieân ñieân ñaàu giaëc Phaùp Bom noå reàn Phaïm Hoàng Thaùi hieân ngang Nguyeãn Thaùi Hoïc vaø ñoàng ñoäi ñaøng hoaøng Nhìn maùy cheùm hoâ “Vieät Nam ñoäc laäp!” Nguyeãn Taát Thaønh laø vì sao saùng nhaát Ngöôøi môû ñöôøng cho caùch maïng tieán leân Lòch söû sang trang – Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam Chaøo Ngheä Tónh soùng traøo daâng Xoâ Vieát Khôûi nghóa Nam Kyø vaø Baéc Sôn baát dieät Chaøo Vieät Nam Tuyeân truyeàn Giaûi phoùng quaân Chaøo Toång khôûi nghóa thaùng Taùm thaønh coâng Ñeïp voâ cuøng laø muøa thu naêm aáy Chöa kòp ngoài caû nöôùc lieàn ñöùng daäy Ñi suoát chín naêm khaùng chieán gian lao Keát thaønh Ñieän Bieân löøng laãy töï haøo GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 63 | Laïi ñi suoát hai moát naêm khoâng nghæ Caû daân toäc theà chung moät yù chí Khoâng coù gì quyù hôn ñoäc laäp töï do Xeû doïc Tröôøng Sôn thoáng nhaát nöôùc nhaø Chieán dòch cuoái cuøng mang teân Ngöôøi ñaïi thaéng Queùt saïch xaâm laêng trôøi cao ñaát roäng Hoaø bình roài haïnh phuùc nôû theâm hoa Voïng maáy ngaøn naêm lôøi daïy cuûa oâng cha Con chaùu Roàng Tieân thuûy chung nhaân nghóa. Nguyeãn Vaên Myõ Ñòa Dö Nöôùc Ta Daân ta phaûi bieát nöôùc ta Moät laø yeâu nöôùc, hai laø trí tri Hai möôi baûy tænh Baéc Kyø Saùu tænh thì ôû bieân thuøy Trung Hoa Lai Chaâu, Laøo Cai khoâng xa Haø Giang keà ñoù, böôùc quan Cao Baèng Laïng Sôn moät tænh vaét ngang Xuoáng gaàn mieàn bieån roõ raøng Moâng Cay Gaàn bieån maáy tænh ñeïp thay Quaûng Yeân nhieàu caù khoâng taøy Kieán An Thaùi Bình töø ñoù ñi sang Naêm möôi caây soá böôùc ngang Ninh Bình Haï Du maáy tænh xinh xinh Nam Ñònh, Phuû Lyù ñi quaønh Höng Yeân Haûi Döông, Haø Ñoâng gaàn mieàn Ñi qua Haø Noäi, tôùi lieàn Baéc Ninh. Baéc Giang non nöôùc höõu tình Ñi quaønh trôû laïi laø thaønh Sôn Taây Phuùc Yeân cuõng ôû gaàn ñaây Vónh Yeân, Phuù Thoï xöa nay keà lieàn Yeân Baùi, Tuyeân Quang, Thaùi Nguyeân Ñi leân Baéc Kaïn laø mieàn thöôïng du Sôn La xa caùch mòt muø Theo soâng Ñaø xuoáng vaøo khu Hoøa Bình Haûi Phoøng cöûa bieån xinh xinh Thuyeàn beø ñi laïi linh ñình baùn buoân Möôøi moät vaïn röôõi daëm vuoâng Nhaân daân thì coù taùm hôn trieäu ngöôøi *** GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 64 | Trung Kyø moät daûi ñaát daøi Beân Ñoâng bieån roäng beân Ñoaøi röøng xanh Thanh Hoùa phong caûnh ñeïp xinh Ngheä An, Haø Tónh tuïc danh Lam Hoàng Quaûng Bình, Quaûng Trò vaøo trong Thöøa Thieân coù Hueá cuõng khoâng xa gì Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi gaàn keà Muoán vaøo Bình Ñònh ñi veà cuõng mau Phuù Yeân tröôùc, Khaùnh Hoøa sau Ngöôøi ta thöôøng goïi Soâng Caàu, Nha Trang. Ninh Thuaän tænh lî Phan Rang Bình Thuaän, Phan Thieát goïi thöôøng söû nhau Möôøi ba tænh aáy Trung Chaâu Laïi coøn naêm tænh thöôïng du cuõng gaàn Ñi töø cöûa beå Quy Nhôn Baûy möôi caây soá tôùi phaàn Gia Lai Coâng Tum tieáp giaùp tænh naøy Qua Buoân Ma Thuoät moät ngaøy tôùi nôi Muoán tìm maùt meû thaûnh thôi Thì qua Ñaø Laït maø chôi cuõng gaàn Ñöôøng theo söôøn nuùi xoay vaàn Di Linh ñi xuoáng noùng daàn taêng leân AÁy möôøi taùm tænh döôùi treân Coøn ba haûi caûng keå teân sau naøy: Quy Nhôn, Ñaø Naüng laø hai Nhöng maø toát nhaát mai ngaøy Cam Ranh Nöôùc non, non nöôùc höõu tình Trung Kyø saùu trieäu daân sinh coøn thöøa *** Vaøo Nam thì ñeán Bieân Hoøa Roài qua Gia Ñònh cuõng laø xinh xinh Thuû Daàu Moät ñeán Taây Ninh Ñi xuoáng Baø Ròa gaàn quaønh Taân An Myõ Tho, Goø Coâng moät ñaøng Beán Tre, Sa Ñeùc ñoàng haøng Vónh Long Chaâu Ñoác ñòa theå nhieàu soâng Haø Tieân gaàn bieån ñi gaàn Long Xuyeân Caàn Thô, Raïch Giaù gaàn mieàn Soùc Traêng ñi xuoáng gaàn mieàn Baïc Lieâu Caø Mau gaàn bieån caù nhieàu GROUP HỖ TRỢ HƯỚNG DẪN VIÊN DU LỊCH https://www.facebook.com/groups/huongdanvietnam/ 65 | Nam Kyø maáy tænh thöông yeâu moät nhaø Saøi Goøn Chôï Lôùn phoàn hoa Ñeàu laø laõnh thoå nöôùc nhaø Vieät Nam. (Nguyeãn AÙi Quoác – 1941)