Chuyên đề Kiểm toán chu trình bán hàng – thu tiền trong kiểm toán tài chính do Chi nhánh Công ty kiểm toán AISC Hà Nội thực hiện

suất GTGT Đơn vị VNĐ Mức thuế suất Doanh thu chịu thuế 0% 6.551.130.150 5% 26.204.523.675 10% 32.755.654.950 Tổng cộng 65.511.308.775 Đánh giá chung KTV Chi nhánh AISC Hà Nội đánh giá khách hàng ABC đã trình bày trung thực và hợp lý các khoản doanh thu, Công ty ABC có nhiều điểm tích cực trong công tác kế toán nhưng bên cạnh đó còn phải điều chỉnh một số chính sách ghi chép cho phù hợp với chế độ kế toán như quy trình hạch toán doanh thu. Một số hoá đơn được lưu giữ không đồng bộ như thiếu lệnh giao hàng, thiếu hợp đồng, thiếu ngày tháng ghi và đóng dấu, thiếu chữ ký. Tuy nhiên, xét trên khía cạnh trọng yếu thi doanh thu của Công ty ABC đã được trình bày trung thực và hợp lý. Đối với Công ty XYZ Chương trình kiểm toán Doanh thu tại Công ty XYZ bao gồm các bước sau: Bước 1: Đối chiếu sổ sách. Bước 2: Thực hiện thủ tục phân tích. Bước 3: Kiểm tra chi tiết Doanh thu. Bước 4: Các bút toán điều chỉnh và nhận xét. Cụ thể KTV Chi nhánh đã tiến hành tuần tự qua các bước và thu được kết quả như sau. Khi đối chiếu sổ sách kế toán tại Công ty, KTV đã thu được bảng tổng hợp Doanh thu trong năm 2008 của Công ty XYZ như sau: Bảng 2.8: Bảng tổng hợp Doanh thu năm 2008(Đơn vị VNĐ) v: Khớp đúng với bảng tổng hợp chi tiết Doanh thu các tháng. Tổng hợp Doanh thu cuối năm khớp đúng với Báo cáo Lỗ lãi, biên bản quyết toán thuế và sổ cái TK 511. Khi tiến hành thực hiện phân tích khoản mục Doanh thu, KTV thấy rằng Doanh thu hàng năm không có sự biến động mạnh và tăng dần đều. Điều đó là do đặc tính sản phẩm là những thực phẩm ăn liền đạt tiêu chuẩn chất lượng cao mà hiện nay thực phẩm ăn liền đang rất được ưa chuộng và dần dần ảnh hưởng tới từng người dân. Trong giai đoạn hiện nay việc các sản phẩm ăn liền đang chiếm ưu thế cho nên sản phẩm của Công ty bán rất chạy trên thị trường làm cho tổng Doanh thu tăng lên. Tuy nhiên do tính thận trọng nghề nghiệp nên KTV AISC Hà Nội vẫn tiến hành các thủ tục phân tích để tìm ra các điểm bất thường và đã thu được kết quả như sau: Bảng 2.9: Kết quả Doanh thu tiêu thụ qua các năm S¶n phÈm N¨m 2006 N¨m 2007 N¨m 2008 Doanh thu % Doanh thu % Doanh thu % Pa tª 10353360000 100 12940200000 124.98 17692160000 170,88 ThÞt hép 9708600000 100 13130700000 135.25 17123255000 176,37 C¸ hộp 9282500000 100 12731500000 137.16 17152900000 184,78 Céng 27544460000 100 38802400000 140.87 51968315000 188,67 Thông qua kiểm tra chi tiết KTV đã biết thêm được là trong những năm qua Công ty không ngừng nâng tăng kinh phí cho việc quảng cáo, mở rộng thị trường, tìm các đối tác chiến lược. Bên cạnh đó Công ty cũng không ngừng cải tiến công nghệ, nâng cao chất lượng sản phẩm. Do đó Doanh thu tăng lên là hoàn toàn có cơ sở. Tiến hành kiểm tra chi tiết, KTV tiến hành chọn mẫu để kiểm tra chi tiết với mục tiêu là mẫu chọn phải đảm bảo được tính đại diện và quy mô thích hợp. KTV đã chọn mẫu ở các tháng có doanh thu cao nhất. Kết quả kiểm tra phát hiện ra một số trường hợp sau: Hoá đơn số 2560 ngày 20/12/2008 xuất sản phẩm trả lương cho công nhân viên thực tế là 50.000.000 đồng nhưng kế toán hạch toán là 59.000.000. Như vậy phải ghi giảm Doanh thu 9.000.000 đồng. Hoá đơn số 713 ngày 5/6/2008 xuất hàng để đổi hàng với thực tế phát sinh là 27.650.000 đồng nhưng kế toán hạch toán là 72.650.000. Như vậy phải ghi giảm doanh thu 45.000.000 đ. KTV cũng đã tiến hành kiểm tra chi tiết Doanh thu xuất khẩu, kết quả thu được hoàn toàn khớp đúng giữa hoá đơn, sổ chi tiết và sổ cái TK 511. KTV tiến hành kiểm tra các khoản giảm trừ Doanh thu, do đặc điểm sản phẩm là các thực phẩm ăn liền nên chỉ có giới hạn sử dụng, ngoài thời gian sử dụng thì các sản phẩm đó sẽ không sử dụng được nữa. Chính vì vậy Công ty đề ra một quy định chặt chẽ là chỉ có những khách hàng lớn và thường xuyên nếu tồn kho nhiều không bán được thì Công ty sẽ nhận lại. Còn các khoản chiết khấu hầu như không có bởi vì khách hàng của Công ty thường giao dịch với số lượng lớn nên không thể thanh toán được một lần nên rất khó có các khoản chiết khấu. Bảng 2.10: Bảng tổng hợp các khoản giảm trừ C«ng ty Kiểm toán và dịch vụ tin học Tªn kh¸ch hµng: c«ng ty XYZ. Niªn ®é kÕ to¸n:31/12/2008. Tham chiÕu : H. Kho¶n môc: gi¶m trõ doanh thu. Ng­êi thùc hiÖn: NTT. B­íc c«ng viÖc: kiÓm tra chi tiÕt. Ngµy thùc hiÖn: 18//02/2009 B¶ng tæng hîp chi tiÕt. Chøng tõ DiÔn gi¶i Sè tiÒn 15 02/02/08 Cöa hµng ®¹i lý H¹ Long Patª: 500 ThÞt hép: 700 11.000.000 16.800.000 52 26/05/08 Cöa hµng ®¹i lý Lª Ch©n C¸ hộp: 700 15.750.000 69 19/8/08 Kh¸ch s¹n hoµng Hµ ThÞt hép: 550 Pa tª: 450 13.200.000 9.900.000 105 12/11/08 Cöa hµng ®¹i lý §µ N½ng Patª: 600 ThÞt hép: 1000. C¸ hộp: 1000 13.200.000 24.000.000 22.500.000 143 18/12/08 Cöa hµng b¸n lÎ sè 11. ThÞt hép 500 12.000.000 Céng 138.350.000 Sau khi kiểm tra chi tiết các khoản hàng bán bị trả lại và đối chiếu với các phiếu nhập kho và các giấy tờ có liên quan, KTV nhận thấy các khoản giảm trừ Doanh thu là có thật và được ghi sổ phù hợp. Kết thúc quá trình kiểm tra chi tiết, KTV đưa ra các nhận xét về tình hình kế toán tại Công ty. Nhận xét: * Ưu điểm: Công ty thường xuyên tiến hành đối chiếu kiểm tra giữa sổ chi tiết và sổ tổng hợp. Hoá đơn, chứng từ gốc được lưu đầy đủ và khoa học thuận tiện cho việc kiểm tra, kiểm soát. * Nhược điểm: - Một số hoá đơn không có hợp đồng đi kèm hoặc không đầy đủ các chữ ký của các bên liên quan. - Một số hợp đồng bị tẩy xoá nhưng không đóng dấu giáp lai vào chỗ tẩy xoá, sửa chữa. 2.3. Kiểm toán các khoản phải thu khách hàng. Kiểm toán các khoản phải thu khách hàng trong các cuộc kiểm toán luôn được coi là khoản mục trọng yếu, vì thông qua công nợ phải thu KTV có thể biết được tình hình tài chính của đơn vị có được đảm bảo hay không? Nếu các khoản phải thu lớn và nhiều khoản nợ quá hạn thì tính hoạt động liên tục của Doanh nghiệp sẽ khó có thể đảm bảo và Doanh nghiệp cần phải xem xét lại. Trong giai đoạn lập kế hoạch kiểm toán, KTV đã đánh giá tổng quát TK phải thu khách hàng tại hai công ty ABC và XYZ và đều xác định là khoản mục trọng yếu. Trong giai đoạn này KTV thực hiện chương trình kiểm toán nợ phải thu như sau: Chương trình kiểm toán đối với các khoản phải thu C«ng ty kiÓm to¸n vµ dÞch vô tin hoc Kh¸ch hµng: c«ng ty ABC Kho¶n môc: Ph¶i thu kh¸ch hµng B­íc c«ng viÖc: Ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n Niªn ®é kiÓm to¸n: 31-12-2008 Tªn Ngµy Ng­êi T.H ..... Ng­êi K.T ...... M· sè...... Trang..... Môc tiªu: + Thu thËp th«ng tin vÒ c¸c kho¶n ph¶i thu ®­îc h¹ch to¸n ®Çy ®ñ chÝnh x¸c. + Nguyªn t¾c phª chuÈn ®èi víi viÖc b¸n chÞu, dù phßng ph¶i thu khã ®ßi ®­îc ¸p dông vµ phï hîp víi chÕ ®é kÕ to¸n. + Xem xÐt, x¸c nhËn kho¶n ph¶i thu cña kh¸ch hµng. ViÖc lµm: * Ph©n tÝch tæng qu¸t: dùa trªn c¬ së. LËp b¶ng tæng hîp nî ph¶i thu so s¸nh víi niªn ®é tr­íc. KiÓm tra vµ ®¸nh gi¸ c¸c chÝnh s¸ch kÕ to¸n vµ ph­¬ng ph¸p ghi nhËn doanh thu lµ phï hîp vµ h÷u hiÖu. * KiÓm tra chi tiÕt: 1. Xem xÐt, x¸c nhËn kho¶n ph¶i thu cña kh¸ch hµng (KiÓm tra tÝnh cã thËt, tÝnh ®Çy ®ñ vµ ®óng k× cña Tµi kho¶n ph¶i thu). KiÓm tra vµ ®èi chiÕu víi sè liÖu tæng hîp trªn B¶ng C©n ®èi kÕ to¸n víi sè liÖu trªn B¶ng kª nî ph¶i thu vµ Sæ c¸i TK 131. TiÕn hµnh kiÓm tra chi tiÕt c¸c kho¶n môc quan träng Lùa chän mét sè kh¸ch hµng cã sè d­ nî lín vµ ®èi chiÕu víi ho¸ ®¬n xem cã phï hîp víi sè tiÒn trªn B¶ng kª nî ph¶i thu vµ sæ chi tiÕt c«ng nî hay kh«ng. C¸c b­íc thùc hiÖn lùa chän d­íi sù gi¸m s¸t cña KTV. + ChuÈn bÞ hoÆc yªu cÇu kh¸ch hµng chuÈn bÞ göi th­ x¸c nhËn cho c¸c ho¸ ®¬n ®· ®­îc lùa chän d­íi sù gi¸m s¸t cña KTV. + §èi chiÕu sè d­ tµi kho¶n trªn th­ x¸c nhËn cña kh¸ch hµng víi sè liÖu trªn sæ s¸ch kÕ to¸n ®Ó tõ ®ã ph¸t hiÖn ra c¸c sai sãt. NÕu kh«ng thùc hiÖn göi th­ x¸c nhËn, KTV cã thÓ xem xÐt c¸c chøng tõ gèc chøng minh cho viÖc ghi sæ c¸c nghiÖp vô ph¶i thu nh­: Chøng tõ giao hµng, PhiÕu thu,GiÊy b¸o cã, B¶ng sao kª cña ng©n hµng. NÕu cã th­ x¸c nhËn KTV vÉn ph¶i kiÓm tra tÝnh ®óng ®¾n cña th­ x¸c nhËn ®ã. Trước hết KTV kiểm tra số liệu tổng hợp của TK 131 trên bảng cân đối kế toán ngày 31/12/2008. Cụ thể KTV đã kiểm tra và thu được kết quả như trên bảng tổng hợp sau: Bảng 2.11: Bảng tổng hợp sai sót khi kiểm toán khoản phải thu của ABC C«ng ty kiÓm to¸n vµ dÞch vô tin hoc Kh¸ch hµng: c«ng ty ABC: Kho¶n môc: Ph¶i thu kh¸ch hµng B­íc c«ng viÖc: Ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n Niªn ®é kiÓm to¸n: 31-12-2008 Tªn Ngµy Ng­êi T.H ..... Ng­êi K.T ..... M· sè..... Trang ..... §¬n vÞ: VN§ Néi dung Sè BC cña KH 31/12/2008 Sè ®iÒu chØnh cña KTV Sè kiÓm to¸n 31/12/2008 Sè kÕ to¸n 31/12/2008 Ph¶i thu kh¸ch hµng 27.771.203.805 1.549.207.605 26.221.996.200 17.916.905.685 Sau khi thực hiện các thủ tục kiểm toán phân tích tổng quát, KTV tiến hành kiểm tra chi tiết TK phải thu khách hàng tại Công ty ABC. Để xác định số dư TK phải thu trên bảng cân đối kế toán có đúng hay không, KTV căn cứ vào bảng kê TK nợ phải thu TK 131 để kiểm tra chi tiết số dư TK 131. Bảng 2.12: Bảng kê nợ phải thu Tài khoản 131 tính đến ngày 31/12/2008 Kh¸ch hµng: c«ng ty ABC: Kho¶n môc: Ph¶i thu kh¸ch hµng B­íc c«ng viÖc: KiÓm tra chi tiÕt Niªn ®é kiÓm to¸n: 31-12-2008 Tªn Ngµy Ng­êi T.H Ng­êi K.T M· sè Trang STT Kh¸ch hµng C«ng nî Ghi chó 1 C«ng ty XNK H¶i V©n 3.467.131.500 * 2 C«ng ty TNHH Minh Trang 685.314.000 & 3 C«ng ty TNHH HiÕu V©n 1.084.321.500 * 4 C«ng ty XNK thiÕt bÞ HN 3.832.348.500 * 5 C«ng ty Loncin 1.153.497.000 R 6 C«ng ty TNHH K 2.961.000.000 * 7 C«ng ty XNK H¶i phßng 614.981.100 # 8 C«ng ty TNHH H 1.214.018.700 # 9 Kh¸ch hµng kh¸c & Tæng céng 27.771.203.805 &: C«ng ty kh«ng ®ång ý cho göi th­ x¸c nhËn R: §· ®èi chiÕu khíp ®óng víi B¶ng c©n ®èi kÕ to¸n ngµy 31/12/2008 #: §· thanh to¸n vµo th¸ng 01 n¨m 2009 *: Chän mÉu ®Ó göi th­ x¸c nhËn Tiếp theo, KTV tiến hành kiểm tra chi tiết số dư Tài khoản phải thu khách hàng. Trên thực tế để kiểm tra chi tiết số dư TK phải thu khách hàng thì KTV phải gửi thư xác nhận nợ đến khách hàng. Quy trình gửi thư xác nhận nợ thường xuyên được thực hiện theo các bước sau: Sơ đồ 2.13: Sơ đồ các bước gửi thư xác nhận Thèng nhÊt víi Ban Gi¸m ®èc kh¸ch hµng X¸c ®Þnh ph¹m vi vµ quy m« mÉu chän QuyÕt ®Þnh kiÓu th­ x¸c nhËn ®Ó göi ®i Theo dâi vµ xö lý c¸c th­ phóc ®¸p vµ thùc hiÖn c¸c thñ tôc kiÓm to¸n thay thÕ Từ bảng kê nợ TK phải thu, KTV chọn ra các khách hàng chủ yếu để gửi thư xác nhận nợ. Việc lựa chọn các khách hàng thường được KTV tập trung vào những khách hàng: + Những khách hàng có số dư công nợ lớn. + Những khách hàng năm ngoái có trong danh mục phải thu khách hàng nhưng năm nay không còn. + Những khách hàng nợ lâu ngày. Sau khi gửi thư xác nhận, KTV còn lập bảng theo dõi các xác nhận được gửi đi theo mẫu sau: STT Kh¸ch hµng Sè kh¸ch hµng Sè d­ (VN§) Sè tham chiÕu §ång ý §ång ý §ång ý sau khi ®èi chiÕu A B C D E 1 ..... .... .... ... ... ... Mẫu thư xác nhận C«ng ty ABC §Þa chØ: ... Hµ néi ngµy 20 th¸ng 3 n¨m 2009 Th­ x¸c nhËn nî KÝnh göi : Ban Gi¸m ®èc C«ng ty TNHH H¶i V©n §Ó phôc vô tèt cho c«ng viÖc kiÓm to¸n t¹i C«ng ty ABC, chóng t«i kÝnh mong Quý C«ng ty x¸c nhËn sè c«ng nî ®èi víi C«ng ty ABC t¹i thêi ®iÓm 31/12/2008 nh­ sau: Theo sè liÖu sæ s¸ch, sè tiÒn mua hµng ho¸ thµnh phÈm C«ng ty TNHH H¶i V©n ch­a thanh to¸n cho C«ng ty ABC tÝnh ®Õn 31/12/2008 lµ: 3.467.131.500 ®ång B»ng ch÷: Ba tỷ bốn trăm sáu mươi bảy triệu một trăm ba mốt nghin năm trăm đồng ViÖc x¸c nhËn sè tiÒn nµy chØ phôc vô cho môc ®Ých x¸c nhËn chÝnh x¸c sè d­ nî trªn b¸o c¸o kÕ to¸n kh«ng phôc vô môc ®Ých g× kh¸c. RÊt mong Quý C«ng ty x¸c nhËn sè nî trªn vµ göi th­ vÒ ®Þa chØ: C«ng ty KiÓm to¸n vµ DÞch vô tin häc Toà nhà VIMECO, đường Phạm Hùng. Tr­íc ngµy 28/03/2009 C«ng ty ABC Gi¸m ®èc §ång ý: Sè chªnh lÖch: Lý do chªnh lÖch: ................................................. Xin ch©n thµnh c¶m ¬n sù hîp t¸c cña Quý c«ng ty X¸c nhËn cña quý c«ng ty Ng­êi x¸c nhËn (Chøc vô, ký, ®ãng dÊu) Tại Công ty ABC, KTV tiến hành kiểm tra chi tiết và nhận thấy đến ngày 31/12/2008 Công ty TNHH Hiếu Vân còn nợ Công ty là 1.200.000.000 đồng. Trong khi đó trong bảng kê nợ của Công ty ABC thì số dư nợ của Công ty TNHH Hiếu Vân chỉ là 1.084.321.500 đồng. Để xác minh số chênh lệch trên là có thật hay không, KTV đã tiến hành kiểm tra, đối chiếu từng hoá đơn bán hàng, phiếu thu với sổ chi tiết 131. Sau khi đối chiếu thu được kết quả như sau: ngày 28/12/2008 Công ty TNHH Hiếu Vân đã trả cho Công ty ABC là 115.678.500 đồng theo hoá đơn số 2798. Như vậy kế toán đã không phản ánh số tiền thu được trên vào sổ. Do đó phải điều chỉnh các khoản phải thu và điều chỉnh tăng TK tiền số tiền thu được trên. Bút toán điều chỉnh như sau: Nợ TK 111 : 115.678.500 VND Có TK 131(Công ty TNHH Hiếu Vân : 115.678.500 VND Còn lại với 01 thư xác nhận nợ mà không có thông tin phản hồi từ phía khách hàng nợ và 02 khách hàng mà Ban giám đốc không đồng ý cho gửi thư xác nhận thì KTV đã tiến hành các thủ tục thay thế bằng cách kiểm tra các hoá đơn bán hàng, vận đơn, hợp đồng mua bán, kiểm tra các biên lai thu tiền liên quan đến đối tượng để tính lại số dư của các đối tượng đó. Kết quả kiểm tra thu được cho thấy số dư nợ 02 khách hàng trên là đúng. Kiểm tra chi tiết nghiệp vụ ghi nhận nợ phải thu khách hàng và nghiệp vụ thu tiền Công việc kiểm tra chi tiết nghiệp vụ ghi nhận nợ phải thu khách hàng và nghiệp vụ thu tiền là kiểm toán sổ nghiệp vụ phải thu khách hàng thông qua các bước sau: Chọn mẫu hoá đơn, chứng từ. Đối chiếu kiểm tra từng hoá đơn, chứng từ trong số mẫu đã chọn với sổ sách và các chứng từ khác có liên quan. Phát hiện, giải thích nguyên nhân chênh lệch và đưa ra các bút toán điều chỉnh. Qua đối chiếu kiểm tra chứng từ tại Công ty ABC, KTV đã phát hiện ra những vấn đề chủ yếu sau và đã ghi vào giấy làm việc của mình. Hoá đơn số 337 ngày 28/03/2008 bán cho Công ty TNHH MT với số lượng hàng hoá như sau: khung xe 600 chiếc, mặt nạ 1000 chiếc,đồng hồ 1000 chiếc với tổng giá trị là 1.524.000.000 đồng nhưng trong thực tế sau nhiều lần nhận hàng khác nhau Công ty TNHH MT chỉ nhận số lượng là 400 chiếc khung xe, 800 chiếc mặt nạ và 800 chiếc đồng hồ với tổng số tiền là 1.171.200.000 đồng. Ngày nhận cuối cùng là ngày 30/03/2008 Công ty TNHH MT có đưa ra lý do là theo sự biến động về giá trên thị trường của các mặt hàng và do nhu cầu sản xuất nên Công ty TNHH MT chỉ mua với số lượng như trên là đủ. Giấy làm việc của KTV AISC Hà Nội C«ng ty kiÓm to¸n vµ dÞch vô tin hoc Kh¸ch hµng: c«ng ty ABC: Kho¶n môc: Ph¶i thu kh¸ch hµng B­íc c«ng viÖc: Ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n Niªn ®é kiÓm to¸n: 31-12-2008 Tªn Ngµy Ng­êi T.H Ng­êi K.T M· sè Trang Theo sè liÖu trªn sæ NhËt ký b¸n hµng Hãa ®¬n sè Ngµy DiÔn gi¶i Sè l­îng Thµnh tiÒn 337 28/02/2008 C«ng ty TNHH H 600 1.260.000.000 1000 240.000.000 1000 24.000.000 1.524.000.000 Kiểm toán viên đối chiếu hoá đơn bán hàng, phiếu xuất kho và tính lại toàn bộ khoản doanh thu theo số liệu ghi ở mặt sau các hoá đơn bán hàng thu được kết quả như sau: Giấy làm việc của KTV AISC Hà Nội C«ng ty kiÓm to¸n vµ dÞch vô tin hoc Kh¸ch hµng: c«ng ty ABC: Kho¶n môc: Ph¶i thu kh¸ch hµng B­íc c«ng viÖc: Ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n Niªn ®é kiÓm to¸n: 31-12-2008 Tªn Ngµy Ng­êi T.H Ng­êi K.T M· sè Trang Bót to¸n ®iÒu chØnh: N ợ TK511 : 352.800.000 đ Nî TK 3331 : 35.280.000 đ Cã TK 131 (TNHH H) : 388.080.000 đ NhËn xÐt: C«ng ty ABC h¹ch to¸n doanh thu ch­a chÝnh x¸c. Doanh thu chØ ®­îc ghi sæ trong tr­êng hîp hµng ho¸ ®· chuyÓn giao cho kh¸ch hµng vµ ®­îc kh¸ch hµng thanh to¸n ngay hoÆc chÊp nhËn thanh to¸n. NÕu xuÊt hµng thµnh nhiÒu ®ît mµ ®· ghi doanh thu th× nh÷ng th¸ng (hoÆc n¨m sau) kh¸ch hµng kh«ng lÊy th× ph¶i ghi gi¶m doanh thu cho phÇn kh¸ch hµng kh«ng lÊy. Tại Công ty XYZ Đối chiếu sổ sách tại Công ty XYZ, KTV đã thu được kết quả kiểm tra số dư đầu năm trong việc chuyển sổ tài khoản phải thu khách hàng như sau: (do là khách hàng mới của AISC Hà Nội nên kiểm toán viên chỉ kiểm tra việc chuyển số dư từ cuối năm trước sang đầu năm sau, khi lập báo cáo kiểm toán KTV sẽ đưa ra ý kiến nhận xét về tính chính xác của việc chuyển sổ chứ không chịu trách nhiệm về tính trung thực của các số dư đầu năm). Số dư nợ TK 131 tại 1/1/2008 là 6.950.675.000 đồng. Số dư có TK 131 tại ngày 1/1/2008 là 100.000.000 đồng. Tiếp đó KTV tiến hành đối chiếu số phát sinh trong năm và số dư cuối kỳ. Kiểm tra chi tiết các khoản phải thu khách hàng với trọng tâm là gửi thư xác nhận tới các khách hàng của Công ty XYZ. Sau đây là các khách hàng chủ yếu còn nợ Công ty mà KTV liệt kê ra giấy làm việc: Bảng 2.14: Bảng khách hàng nợ Công ty XYZ C«ng ty Kiểm toán và dịch vụ tin học Tªn kh¸ch hµng: C«ng ty XYZ Tham chiÕu T Niªn ®é kÕ to¸n: 31/12/2008 Ng­êi thùc hiÖn NMT Kho¶n môc: Ph¶i thu khách hàng Ngµy thùc hiÖn 02/03/2009 B­íc c«ng viÖc: KiÓm tra chi tiÕt Kho¶n ph¶i thu kh¸ch hµng R ®· cã biªn b¶n ®èi chiÕu c«ng nî. *Chän mÉu ®Ó göi th­ x¸c nhËn # ®· thanh to¸n vµo th¸ng 01 vµ ®Çu th¸ng 02 n¨m 2009 & c«ng ty kh«ng ®ång ý cho göi th­ x¸c nhËn. Qua chọn mẫu, KTV Chi nhánh đã gửi thư xác nhận tới 10 khách hàng và đã nhận được 8 thư phản hồi đồng ý với số dư của Công ty XYZ, 1 thư không đồng ý và 1 thư không có thông tin phản hồi. Thư không đồng ý với số dư của Công ty là Cửa hàng đại lý Tuấn Anh. KTV kiểm tra chi tiết và thu được kết quả là số dư trong sổ của Công ty A nhỏ hơn số dư của Cửa hàng Tuấn Anh. Thông qua việc so sánh đối chiếu số liệu giữa hai bên KTV thấy có sự chênh lệch là 105.500.000 đồng. Cụ thể số dư nợ trên sổ của Công ty XYZ là 339.500.5000 đồng, trong khi đó trên sổ của cửa hàng Đại lý là 234.000.000 đồng. Qua kiểm tra chi tiết thì phát hiện thấy hoá đơn số 2345 ngày 28/12/2008 trị giá 150.500.000 đồng không được hạch toán. Do đó cần có bút toán điều chỉnh: Nợ TK 131 : 105.500.000 đ. Có TK 3331: 95.450.000đ Có TK 511 : 9.550.000 đ. Kiểm tra chi tiết nghiệp vụ ghi nhận nợ phải thu khách hàng và nghiệp vụ thu tiền cùng với việc quy đổi ngoại tệ và hạch toán các nghiệp vụ bằng ngoại tệ, KTV không thấy có sai sót gì trọng yếu. Do đó có thể đánh giá các nghiệp vụ này được thực hiện chính xác và hợp lý. Nhận xét về tình hình thực hiện ghi chép và hạch toán các nghiệp vụ về bán hàng của Công ty XYZ, KTV AISC Hà Nội chúng tôi nhận thấy: tuy còn một số sai sót trong việc hạch toán và theo dõi công nợ phải thu khách hàng nhưng có thể nói Công ty đã cung cấp trung thực và kịp thời những thông tin cần thiết cho cuộc kiểm toán. 3. Kết thúc kiểm toán Kiểm tra từng phần hành kiểm toán của từng KTV Trước khi lập báo cáo kiểm toán, trưởng nhóm kiểm toán phải tiến hành kiểm tra, soát xét lại toàn bộ giấy tờ làm việc của tất cả các KTV trong đoàn nhằm phát hiện ra những điểm chưa hoàn thiện và hợp lý để sửa chữa, bổ sung. Lập báo cáo kiểm toán Sau khi lập tờ trình về tổng hợp các bằng chứng và các kết quả kiểm toán thu được trong quá trình kiểm toán. Trưởng nhóm kiểm toán tiến hành lập báo cáo kiểm toán trong đó nêu rõ ý kiến của Công ty kiểm toán về những sai sót trong báo cáo tài chính của khách hàng. Báo cáo kiểm toán được lập cho toàn bộ cuộc kiểm toán và ý kiến được đưa ra với tất cả các phần hành đã được kiểm toán. Sau đây sẽ đưa ra ví dụ về tờ trình tại Công ty ABC: Tờ trình của KTV khi tiến hành kiểm toán tại Công ty ABC C«ng ty kiÓm to¸n vµ dÞch vô tin hoc Kh¸ch hµng: c«ng ty ABC: Kho¶n môc: Ph¶i thu kh¸ch hµng B­íc c«ng viÖc: Ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n Niªn ®é kiÓm to¸n: 31-12-2008 Tªn Ngµy Ng­êi T.H Ng­êi K.T M· sè Trang Tæng quan C«ng ty ABC lµ doanh nghiÖp 100% vèn n­íc ngoµi. C«ng ty ho¹t ®éng theo giÊy phÐp sè 23/CP- ACP-HP ngµy 30/03/2000 C«ng ty chuyªn s¶n xuÊt vµ l¾p r¸p c¸c linh kiÖn phô tïng xe g¾n m¸y 2 b¸nh vµ s¶n xuÊt mò b¶o hiÓm. Mét vµi sè liÖu chÝnh vÒ t×nh h×nh ho¹t ®éng: ChØ tiªu N¨m 2007 N¨m 2008 1. Doanh thu 38.021.654.250 65.301.310.275 2. Chi phÝ ... ... 3. Ph¶i thu 17.916.905.685 26.293.113.580 4. Ph¶i tr¶ ... ... KÕt qu¶: 1. ¦u ®iÓm: C«ng ty ABC cã ®éi ngò kÕ to¸n tr×nh ®é, trung thùc cho nªn viÖc më sæ kÕ to¸n khoa häc, ®Çy ®ñ theo quy ®Þnh cña Bé Tµi ChÝnh, hµng th¸ng ®Òu cã ®èi chiÕu kiÓm tra gi÷a sæ chi tiÕt vµ sæ tæng hîp. Ho¸ ®¬n chøng tõ l­u gi÷ ®Çy ®ñ. 2. Nh­îc ®iÓm: Mét sè ho¸ ®¬n hµng kh«ng cã hîp ®ång ®Ýnh kÌm. Cã nhiÒu tr­êng hîp kh¸ch hµng ®Æt hµng b»ng ®iÖn tho¹i hoÆc b»ng miÖng, kh«ng viÕt giÊy ®Æt hµng...Nh­ vËy rÊt dÔ x¶y ra tr­êng hîp ®· chuÈn bÞ hµng cho hä nh­ng kh¸ch hµng l¹i kh«ng ®Õn lÊy. ViÖc ghi sæ doanh thu vµ c¸c kho¶n ph¶i thu ch­a ®­îc lµm chÝnh x¸c, ®Çy ®ñ. ViÖc ®èi chiÕu rµ so¸t gi÷a kÕ to¸n c¸c bé phËn ch­a thùc sù ®¹t hiÖu qu¶ cao. Sau khi kiÓm to¸n, KTV ph¸t hiÖn ®­îc mét sè sai sãt ®èi víi sè d­ cña tµi kho¶n ph¶i thu vµ doanh thu. C¸c sai sãt nµy ®· ®­îc tr×nh bµy trªn giÊy lµm viÖc (tê tæng hîp sai sãt). Nguyªn nh©n cña c¸c sai sãt chñ yÕu do kÕ to¸n ghi sai, ghi thiÕu trong qu¸ tr×nh ghi sæ. HÖ thèng kiÓm so¸t néi bé kh«ng ph¸t hiÖn ra c¸c sai sãt nµy, mÆc dï trong qu¸ tr×nh kiÓm to¸n KTV cã t×m thÊy dÊu hiÖu cña sù kiÓm tra ®èi chiÕu. Nh­ng do C«ng ty ABC th­êng tiÕn hµnh ®èi chiÕu theo th¸ng mµ c¸c nghiÖp vô b¸n hµng diÔn ra rÊt nhiÒu nªn kh«ng thÓ tr¸nh khái sai sãt trong qu¸ tr×nh ®èi chiÕu. §Ó kh¾c phôc, C«ng ty ABC nªn tiÕn hµnh kiÓm tra, ®èi chiÕu th­êng xuyªn h¬n (®èi chiÕu theo tuÇn hoÆc hai tuÇn). §ång thêi nªn sö dông kÕ to¸n m¸y ®Ó n©ng cao h¬n n÷a c«ng t¸c tµi chÝnh kÕ to¸n. C¸c bót to¸n ®iÒu chØnh ®­îc ®­a ra trong biÓu chØ ®¹o. C¸c ®iÒu chØnh nµy ®· ®­îc KTV th«ng qua Ban Gi¸m ®èc vµ ®­îc chÊp nhËn. KÕ to¸n C«ng ty ®· thùc hiÖn c¸c bót to¸n ®iÒu chØnh. ý kiÕn cña KTV chÝnh Sau khi kiÓm tra KTV nhËn thÊy c¸c bót to¸n ®iÒu chØnh ®· ®­îc thùc hiÖn ®Çy ®ñ. Dùa trªn c¬ së ®· thùc hiÖn c«ng viÖc kiÓm to¸n tu©n theo c¸c chuÈn mùc kiÓm to¸n, chÕ ®é kÕ to¸n vµ quy tr×nh kiÓm to¸n. KTV chÝnh ®Ò nghÞ ph¸t hµnh B¸o c¸o kiÓm to¸n cña phÇn hµnh b¸n hµng vµ thu tiÒn d­íi h×nh thøc sau: ChÊp nhËn toµn bé:Ö Ngo¹i trõ: Tr¸i ng­îc: Tõ chèi ®­a ra ý kiÕn: ý kiÕn cña tr­ëng phßng kiÓm to¸n: Trong qu¸ tr×nh gi¸m s¸t viÖc thùc hiÖn kiÓm to¸n t¹i C«ng ty ABC, vµ kiÓm tra l¹i c¸c giÊy tê lµm viÖc cña KTV. T«i nhËn thÊy viÖc ph¶n ¸nh c¸c th«ng tin vÒ chu tr×nh b¸n hµng vµ thu tiÒn cã mét sè sai sãt nh­ng ®· ®­îc ®iÒu chØnh ®óng víi yªu cÇu cña KTV. C¸c KTV ®· thùc hiÖn ®Çy ®ñ c¸c chuÈn môc kiÓm to¸n, chÕ ®é kÕ to¸n, quy tr×nh kiÓm to¸n. T«i ®ång ý víi ý kiÕn cña KTV chÝnh vÒ viÖc ph¸t hµnh B¸o c¸o kiÓm to¸n ®èi víi chu tr×nh b¸n hµng vµ thu tiÒn lµ chÊp nhËn toµn bé. Tr­ëng phßng kiÓm to¸n (Ký tªn) Đã ký CHƯƠNG III: BÀI HỌC KINH NGHIỆM VÀ PHƯƠNG HƯỚNG NHẰM HOÀN THIỆN QUY TRÌNH KIỂM TOÁN CHU TRÌNH BÁN HÀNG – THU TIỀN TRONG KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH TẠI CHI NHÁNH AISC HÀ NỘI. 1. BÀI HỌC KINH NGHIỆM TRONG QUÁ TRÌNH KIỂM TOÁN CHU TRÌNH BÁN HÀNG – THU TIỀN TẠI AISC HÀ NỘI. * Nhận xét chung: Quá trình nghiên cứu công tác kiểm toán tại hai khách hàng ABC và XYZ của Chi nhánh AISC Hà Nội cho thấy Chi nhánh đã xây dựng một chương trình kiểm toán tương đối đầy đủ, chi tiết và hiệu quả. Chi nhánh có phương pháp tiếp cận tương đối giống nhau đối với hai khách hàng trên bởi vì KTV luôn tuân theo Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam và Quốc tế cũng như luôn tuân thu một chương trình kiểm toán đã xây dựng nên. Đối với hai Công ty cụ thể trên, với những xuất phát điểm khác nhau nên KTV cho dù tiến hành với trình tự tương đối giống nhau nhưng đã có sự vận dụng một cách linh hoạt nhất sao cho phù hợp với từng khách hàng cụ thể. Vào từng giai đoạn cụ thể: 1.1. Giai đoạn chuẩn bị kiểm toán * Những ưu điểm trong công tác chuẩn bị kiểm toán tại AISC Hà Nội Công tác chuẩn bị được AISC Hà Nội tiến hành khá tốt, AISC thực hiện các công việc cập nhật các thông tin liên quan tới khách hàng, sau đó mới tiến hành lập kế hoạch cho cuộc kiểm toán một cách khoa học, vẫn tuân theo chuẩn mực quốc tế 310 về thu thập thông tin cơ sở và chuẩn mực kiểm toán số 300 của Bộ Tài chính về lập kế hoạch kiểm toán. Trong giai đoạn này, KTV đã xem xét, nghiên cứu mục tiêu tổng quát để đưa ra các phương pháp tiếp cận phù hợp nhằm đạt được hiệu quả cao nhất trong cuộc kiểm toán cũng như để đưa ra ý kiến tư vấn cho khách hàng. Mục tiêu tổng quát mà chi nhánh xác định được căn cứ vào nội dung, yêu cầu công việc, tính chất phức tạp và các điều kiện của khách hàng. KTV thực hiện đánh giá hệ thống kiểm soát nội bộ của khách hàng nhằm tìm ra cho mình một chương trình kiểm toán khoa học nhất, nhanh nhất, chính xác nhất để giảm thiểu tối đa chi phí của cuộc kiểm toán. Kiểm toán viên của Chi nhánh AISC Hà Nội đã tìm hiểu những vấn đề chung nhất đến những phần hành cụ thể để đưa ra được những đánh giá vể rủi ro cũng như tính chất phức tạp của cuộc kiểm toán. KTV tiến hành tìm hiểu, đánh giá các thủ tục kiểm soát kết hợp với các thủ tục khác một cách hợp lý, chặt chẽ. Việc đánh giá rủi ro của cuộc kiểm toán được đánh giá rất cẩn thận và được phổ biến tỉ mỉ về những rủi ro trọng yếu có thể xảy ra tới từng KTV trong đoàn nhằm giúp cho KTV có được nhận thức và những định hướng về các rủi ro đó. Trong bước lập kế hoạch kiểm toán, nhóm kiểm toán của Chi nhánh cũng đã có sự phân công nhiệm vụ, thời gian hoàn thành cho các KTV và các trợ lý KTV trong đoàn. Thực tế cho thấy công tác chuẩn bị của AISC Hà Nội tương đối nhanh chóng và gọn nhẹ. * Nhược điểm Giai đoạn chuẩn bị kiểm toán thông thường chỉ được thực hiện chung cho cả cuộc kiểm toán, với sự đồng ý của cả bên khách hàng được kiểm toán chứ không có giai đoạn chuẩn bị cho từng chu trình cụ thể. Điều này sẽ gây khó khăn khi tiến hành kiểm toán từng phần hành cụ thể do không thể định hướng trước được rủi ro trọng yếu sẽ nằm nhiều ở phần hành nào và sẽ gây khó khăn cho người kiểm toán năm sau khi đọc hồ sơ để tìm hiểu quá trình thực hiện kiểm toán năm trước. 1.2. Giai đoạn thực hiện kiểm toán * Ưu điểm: Ở giai đoạn này KTV kiểm tra hệ thống kiểm soát nội bộ, kiểm tra chi tiết tài khoản, đây là giai đoạn đòi hỏi kinh nghiệm cũng như tính khách quan của mỗi KTV. Quy trình kiểm toán chu trình bán hàng – thu tiền được tiến hành bởi các KTV có kinh nghiệm. Hai KTV sẽ phân chia công việc cụ thể như sau, một người sẽ tiến hành kiểm toán chu trình bán hàng và người kia tiến hành kiểm toán chu trình thu tiền. Sở dĩ cần phân công như vậy để thấy được tính khách quan và hợp lý khi kết hợp hai chu trình. Qua đó có thể thấy việc phân chia trách nhiệm như vậy sẽ giúp cho công tác kiểm toán đạt kết quả cao hơn và dễ dàng phát hiện điểm chưa hợp ly hơn. AISC Hà Nội luôn cập nhật mọi thông tin về luật, thông tư, văn bản về các quy định chế độ, Chi nhánh cài đặt phần mềm về các quy định, chế độ và các chuẩn mực mới cho cán bộ công nhân viên Chi nhánh để họ có thể cập nhật dễ dàng các thông tin mới đó để công tác kiểm toán đạt hiệu quả cao nhất. * Nhược điểm Qua quá trình kiểm toán tại hai khách hàng là Công ty ABC và Công ty XYZ có thể thấy trên thực tế không phải mục tiêu kiểm toán nào cũng được đề cập và tách riêng mà có sự kết hợp giữa các mục tiêu với nhau. Ví dụ như khi kiểm toán về chu trình bán hàng – thu tiền thì KTV chỉ quan tâm đến mục tiêu chính là việc ghi sổ và tính trọn vẹn của các khoản doanh thu. Khi tìm hiểu hệ thống kiểm soát nội bộ của khách hàng KTV thường chỉ sử dụng bảng tường thuật để mô tả hệ thống kiểm soát nội bộ của khách hàng. Tuy phương pháp này dễ mô tả nhưng không có sự khái quát cao và khó có thể dùng nó để đánh giá hệ thống kiểm soát của các chu trình khác. Về việc ghi chép của KTV khi kiểm tra chi tiết thường chỉ ghi lại những sai sót phát hiện ra còn các thông tin vì sao tìm ra được sai sót đó thì lại không được trình bày trên giấy tờ, đó chỉ là do kinh nghiệm của KTV điều này sẽ gây khó khăn trong việc phát hành báo cáo cũng như đưa ra ý kiến tư vấn của mình cho khách hàng. Về vấn đề chọn mẫu thực tế cho thấy KTV thường chọn mẫu dựa trên những phán đoán chủ quan và theo nguyên tắc số lớn, do đó rủi ro kiểm toán rất dễ xảy ra và là giảm chất lượng cuộc kiểm toán. 1.3. Giai đoạn kết thúc kiểm toán Đây là giai đoạn thể hiện sự phối kết hợp giữa các KTV với nhau và giữa KTV với trưởng đoàn kiểm toán cũng như Ban giám đốc Chi nhánh. Trưởng nhóm kiểm toán sẽ báo cáo lại các vấn đề phát hiện trong cuộc kiểm toán với Ban quản lý cấp cao hơn để đưa ra phương hướng giải quyết cuối cùng. Giai đoạn kết thúc kiểm toán tại AISC Hà Nội được áp dụng theo chuẩn mực Kiểm toán Việt Nam và chuẩn mực Kiểm toán Quốc tế cũng như tuân theo mẫu đã được quy định sẵn tại AISC. Qua kiểm toán hai khách hàng trên đã cho thấy KTV của Chi nhánh đã vận dụng sáng tạo, linh hoạt các chuẩn mực và chương trình kiểm toán đối với từng khách hàng và đạt được hiệu quả cao trong công việc. Khi kết thúc cuộc kiểm toán, KTV luôn luôn phải thực hiện công việc đánh giá nhận xét về toàn bộ cuộc kiểm toán và về công tác kế toán tại đơn vị được kiểm toán. Đây là công việc quan trọng nhằm đúc kết kinh nghiệm và đánh giá sự trưởng thành của mỗi KTV sau mỗi cuộc kiểm toán. Trong quá trình tiến hành cuộc kiểm toán, KTV Chi nhánh luôn sử dụng sự hoài nghi mang tính nghề nghiệp cao nhưng họ luôn tuân thủ những tiêu chí nhất định như tuân theo ý kiến chỉ đạo của trưởng đoàn kiểm toán, Ban giám đốc đồng thời tạo được mối quan hệ tốt đẹp với khách hàng. Một trong những thành công nữa của AISC Hà Nội là họ thực hiện công tác kiểm soát và quản lý công việc đối với các KTV rất chặt chẽ nên hiệu quả công việc đạt được rất cao. 2. SỰ CẦN THIẾT CỦA VIỆC HOÀN THIỆN KIỂM TOÁN CHU TRÌNH BÁN HÀNG – THU TIỀN. 2.1. Kiểm toán trước yêu cầu phát triển và hội nhập quốc tế Hiện nay nền kinh tế Việt Nam đang phát triển với tốc độ chóng mặt, cơ chế thị trường đã phát huy sức mạnh các tiềm lực kinh tế, các thông tin kinh tế đang rất được coi trọng. Kiểm toán giúp doanh nghiệp phát hiện và điều chỉnh kịp thời những sai sót trong công tác kế toán và đóng vai trò quan trọng trong việc làm lành mạnh hoá tình hình tài chính của Doanh nghiệp. Mặt khác kiểm toán cũng mang lại niềm tin cho những người quan tâm đến tình hình tài chính của Doanh nghiệp như các nhà đầu tư, các nhà quản trị Doanh nghiệp, nhà nước, nhà cung cấp và người lao động. Mỗi người có mức độ quan tâm đến tình hình tài chính khác nhau nhưng họ đều quan tâm đến kết quả kiểm toán của Doanh nghiệp. Kết quả kiểm toán là tài liệu đáng tin cậy và khách quan nhất để từ đó họ có những quyết định đầu tư và tạo mối quan hệ với Doanh nghiệp. Do vậy kiểm toán trong giai đoạn hội nhập phát triển hiện nay là một yêu cầu hết sức cần thiết của Doanh nghiệp. 2.2. Sự cần thiết phải hoàn thiện chu trình kiểm toán chu trình bán hàng - thu tiền Chu trình bán hàng – thu tiền luôn có vai trò quan trọng đối với các Doanh nghiệp hoạt động kinh doanh và luôn là đối tượng quan tâm của nhiều người. Kết quả của chu trình này nói lên được phần nào tình hình phát triển của Doanh nghiệp. Kết quả của chu trình tốt cho chúng ta cái nhìn lạc quan về tình hình tài chính của Doanh nghiệp cũng như khả năng phát triển trong tương lai. Đối với các nhà quản trị Doanh nghiệp thì chu trình bán hàng – thu tiền là một khâu hết sức quan trọng. Chính vì sự quan trọng của chu trình này mà KTV của AISC nói chung và AISC Hà Nội nói riêng đã nhận thức rất rõ điều này. Ngay từ những ngày đầu thành lập và hoạt động, với đội ngũ KTV dày dạn kinh nghiệm Công ty đã xây dựng cho mình một chương trình kiểm toán về chu trình bán hàng – thu tiền một cách chi tiết, khoa học, cụ thể và được coi là cẩm nang của KTV trong quá trình tiến hành kiểm toán tại các đơn vị khách hàng. Tuy nhiên, cũng giống như rất nhiều Công ty kiểm toán tại Việt Nam AISC không tránh khỏi những hạn chế tồn tại trong công nghệ kiểm toán của mình. Quá trình kiểm toán Báo cáo tài chính nói chung và chu trình bán hàng – thu tiền nói riêng chủ yếu dựa trên kinh nghiệm cá nhân của KTV, điều này là cần thiết vì công việc kiểm toán đòi hỏi có sự nhạy cảm và óc phán đoán công việc của KTV. KTV xác định kết quả của chu trình này còn ảnh hưởng trực tiếp tới các khoản mục khác trên Bảng cân đối kế toán và Báo cáo lỗ lãi của khách hàng. Do đó đòi hỏi công tác kiểm toán không chỉ dừng lại ở việc phát hiện ra những sai sót mà cần phải đưa ra ý kiến tư vấn của mình để hệ thống hoạt động có hiệu quả nhất và giảm thiểu được số lượng sai sót xuống mức thấp nhất. Đây cũng là mục tiêu mà nhà quản lý mong muốn từ phía các KTV và các Công ty kiểm toán. Với những lý do quan trọng như vậy thì có thể thấy rằng việc hoàn thiện quy trình kiểm toán chu trình bán hàng – thu tiền là không thể bỏ qua. 3. MỘT SỐ KIẾN NGHỊ NHẰM HOÀN THIỆN QUY TRÌNH KIỂM TOÁN CHU TRÌNH BÁN HÀNG – THU TIỀN TẠI CHI NHÁNH AISC HÀ NỘI 3.1. Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện chu quy trình kiểm toán chu trình bán hàng – thu tiền tại AISC Hà Nội Từ việc quan sát công tác kiểm toán tại hai khách hàng trên của AISC Hà Nội đã cho thấy AISC đã xây dựng một chương trình kiểm toán khá đầy đủ dựa trên các chuẩn mực cho phép. Mặt khác, chương trình kiểm toán được thay đổi và hoàn thiện theo từng năm cùng với sự phát triển của Chi nhánh. Trên thực tế việc xây dựng chương trình kiểm toán cho từng khách hàng thường rất mất thời gian nên các KTV thường áp dụng một chương trình kiểm toán chung cho toàn bộ các khách hàng nên còn nhiều hạn chế. Vì mỗi khách hàng có những đặc điểm khác nhau nên việc áp dụng chương trình kiểm toán chung có thể phù hợp với khách hàng này nhưng chưa chắc phù hợp với khách hàng khác ở một chu trình nào đó. Do đó để đạt được hiệu quả công tác kiểm toán ngoài việc không ngừng hoàn thiện chương trình kiểm toán AISC cần phải nâng cao trình độ nghiệp vụ cho KTV hơn nữa. Các KTV cần trau dồi kinh nghiệm, vận dụng chương trình kiểm toán một cách linh hoạt tránh việc dập khuôn máy móc, nhưng KTV cũng cần tránh bỏ qua các giai đoạn hay thủ tục cơ bản để tránh sai sót và nâng cao hiệu quả kiểm toán. Đối với các công việc cụ thể: Việc tiếp cận khách hàng: Các Công ty kiểm toán nói chung cũng như AISC nói riêng luôn coi trọng vấn đề chi phí kiểm toán do đó họ thường tận dụng một cách tối đa nhất vấn đề thời gian. Chính vì vậy đối với các khách hàng truyền thống của AISC KTV thường dựa vào hồ sơ kiểm toán các năm trước mà không tập trung thu thập thêm những thông tin mới từ khách hàng, từ đó có thể bỏ sót một số thông tin quan trọng ảnh hưởng tới kết quả cuộc kiểm toán. Vì vậy yêu cầu đặt ra là các KTV phải thu thập đầy đủ hơn nữa thông tin cơ sở của khách hàng. Các thay đổi trong chính sách bán hàng, mục tiêu theo từng thời kỳ… KTV không những thu thập thông tin theo cách truyền thống qua các hồ sơ hay qua các nhân viên của khách hàng mà còn có thể thu thập qua internet, điện thoại, của một khách hàng giao dịch với đơn vị được kiểm toán hay của một con nợ nào đó của khách hàng để từ đó có thêm những thông tin quan trọng phục vụ cho cuộc kiểm toán. Còn đối với khách hàng mới thì việc tiếp cận này là quan trọng và là bước đầu đem lại hiệu quả cao cho cuộc kiểm toán. Tăng cường thủ tục phân tích trong giai đoạn lập kế hoạch kiểm toán. Trong bất kỳ cuộc kiểm toán nào cũng vậy, thủ tục phân tích luôn được kiểm toán viên áp dụng. Kiểm toán viên có nhiệm vụ phân tích các số liệu, các tỷ suất quan trọng trên Báo cáo tài chính của doanh nghiệp qua đó biết được xu hướng biến động, biết được những chênh lệch giữa thực tế với các tài liệu có liên quan.Thông thường, các thủ tục trong phân tích của kiểm toán viên thường bao gồm: - Kiểm toán viên so sánh thông tin tương ứng giữa kỳ này với kỳ trước. - So sánh giữa thực tế với ước của kiểm toán viên. - So sánh giữa thực tế với kế hoạch của đơn vị. - So sánh giữa thực tế của đơn vị với các đơn vị trong cùng ngành có quy mô hoạt động, định mức cùng ngành. Trên thực tế KTV thường phân tích một số chỉ tiêu quan trọng như doanh thu, phải thu, tiền.... mà không phân tích các chỉ tiêu khác trên báo cáo tài chính. Để hoàn thiện hơn thủ tục phân tích KTV nên tiến hành phân tích tất cả các chỉ tiêu trên báo cáo tài chính và cũng nên tiến hành phân tích thêm các chỉ tiêu ở các tháng khác nhau để thấy được sự thay đổi trong các tháng đó và phân tích nguyên nhân của sự biến động đó để có những ý kiến tư vấn cho đơn vị được kiểm toán củng cố và phát huy những điểm mạnh. Hoàn thiện công tác đánh giá tính trọng yếu và rủi ro kiểm toán tại Công ty. Theo như Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam số 320 về “ Tính trọng yếu trong kiểm toán” thì trong giai đoạn lập kế hoạch kiểm toán kiểm toán viên cần phải xác định mức trọng yếu có thể chấp nhận được để làm tiêu chuẩn phát hiện ra những sai sót trọng yếu. Còn theo Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam số 400 “ Đánh giá rủi ro và kiểm soát nội bộ thì kiểm toán viên phải kết hợp khả năng xét đoán của mình để đánh giá rủi ro kiểm toán và xác định các thủ tục phân tích để giảm rủi ro kiểm toán xuống mức thấp nhất. Tại AISC đã xây dựng cho mình một chương trình đánh giá tính trọng yếu và rủi ro tương đối đầy đủ nhưng AISC cũng nên tham khảo các chương trình đánh giá trọng yếu và rủi ro của các Công ty kiểm toán khác như KPMG, AASC... để tìm những ưu điểm trong việc đánh giá. Đánh giá hệ thống kiểm soát nội bộ trong giai đoạn lập kế hoạch kiểm toán Trong một cuộc kiểm toán, quy mô của mẫu chọn, quy mô áp dụng các thủ tục kiểm tra chi tiết được quyết định sau khi tiến hành các thử nghiệm kiểm soát đối với hệ thống kiểm soát nội bộ. Nếu hệ thống kiểm soát nội bộ của khách hàng tốt hoặc các thử nghiệm kiểm soát được tiến hành kỹ thì việc sử dụng các thủ tục kiểm tra chi tiết sẽ giảm mà không làm tăng rủi ro kiểm toán, ngược lại nó còn giúp KTV hoàn thành sớm được cuộc kiểm toán, giảm được chi phí kiểm toán. Theo chuẩn mực kiểm toán số 400, “ KTV phải thực hiện các thử nghiệm kiểm soát để thu thập đầy đủ các bằng chứng về tính hiệu quả của hệ thống kế toán và hệ thông kiểm soát nội bộ”. Như vậy thủ tục này là rất cần thiết và bắt buộc đối với các Công ty kiểm toán trong giai đoạn lập kế hoạch kiểm toán, từ đó các KTV có thể bước đầu phân bổ về trọng yếu và rủi ro đối với từng khoản mục trên BCTC. Vấn đề này được các KTV của AISC Hà Nội nghiên cứu kỹ và thực hiện tương đối thuần thục trong các cuộc kiểm toán. KTV thực hiện cách này thông qua bảng câu hỏi với nội dung cụ thể, cố định với mọi trường hợp với kết quả thu được là các câu trả lời “Có” hoặc “Không”, trên cơ sở đó KTV xem xét các rủi ro trong mối liên hệ với các mục tiêu kiểm toán cụ thể, từ đó KTV sẽ tổng hợp để đưa ra nhận xét về hệ thống kiểm soát nội bộ của khách hàng nói chung hoặc đối với từng chu trình. Sau đây là mẫu bảng câu hỏi đối với hệ thống kiểm soát nội bộ chu trình bán hàng – thu tiền: Bảng 3.1: Bảng câu hỏi đối với hệ thống KSNB M« t¶ BCTC Rñi ro C1 ChÊp nhËn mét hîp ®ång trong khi hµng ch­a cã s½n Kh«ng Kh«ng ¸p dông C2 Kh«ng xö lý c¸c ®¬n ®Æt hµng ®ang ®îi Kh«ng Kh«ng ¸p dông C3 ChÊp nhËn hîp ®ång trong khi møc nî tèi ®a bÞ v­ît hay khi gi¸ trÞ ®¬n ®Æt hµng lín Cã G C4 ChÊp nhËn mét ®¬n ®Æt hµng cã nh÷ng ®iÎm bÊt th­êng Kh«ng Kh«ng ¸p dông C5 Thùc hiÖn sai viÖc chuÈn bÞ hîp ®ång Kh«ng Kh«ng ¸p dông C6 Kh«ng chuÈn bÞ hîp ®ång ®· ®­îc chÊp nhËn Kh«ng Kh«ng ¸p dông C7 Sai sãt khi giao hµng Kh«ng Kh«ng ¸p dông C8 Lçi tin häc khi truyÒn sè liÖu Cã §, H, C C9 Kh«ng xö lý nh÷ng bÊt ®ång nhËn thÊy Cã H, C C10 ChÊp nhËn tû lÖ gi¶m gi¸ mµ kh«ng cã lý do Kh«ng Kh«ng ¸p dông C11 XuÊt kho mµ kh«ng ghi chÐp hoÆc xuÊt kh«ng ®óng Cã §, H, C C12 Kh«ng xö lý c¸c hîp ®ång ®ang ®îi Kh«ng Kh«ng ¸p dông C13 Sai sãt trong viÖc h¹ch to¸n b¸n hµng hoÆc tån kho hay chÊp nhËn tû lÖ gi¶m gi¸ qu¸ cao Cã §, H, C C14 Sai sãt trong viÖc h¹ch to¸n b¸n hµng Cã §, H, C C15 Söa ch÷a mét c¸ch kh«ng ®óng c¸c th«ng tin cña mét kh¸ch hµng Cã H C16 Thay ®æi kh«ng ®óng c¸c th«ng tin cña mét kh¸ch hµng (c¸c kho¶n nî hiÖn t¹i) Cã G C17 Kh«ng h¹ch to¸n hoÆc h¹ch to¸n kh«ng ®óng nh÷ng kho¶n thanh to¸n b»ng SÐc Cã H, C C18 BiÓn thñ quü Cã C19 Lµm thÊt l¹c phiÕu thu Cã H C20 Göi ho¸ ®¬n cã mµ kh«ng ®­îc phÐp Kh«ng Kh«ng ¸p dông C21 ChÊp nhËn cho kh¸ch hµng nî mét kho¶n lín Cã G §: §Çy ®ñ G: Gi¸ trÞ H: HiÖn h÷u S: Së h÷u C: ChÝnh x¸c T: Tr×nh bµy Về vấn đề chọn mẫu Các nghiệp vụ bán hàng – thu tiền thường phát sinh với số lượng lớn nên KTV không thể tiến hành kiểm tra chi tiết tất cả các giao dịch. Vì vậy vấn đề chọn mẫu được các Công ty kiểm toán rất coi trọng, vì không những nó quyết định chi phí, thời gian của cuộc kiểm toán mà còn ảnh hưởng tới kết quả của cuộc kiểm toán với các rủi ro. Hiện nay các Công ty Kiểm toán thường chọn mẫu phi sác xuất và theo phán đoán chủ quan của các KTV. Theo chuẩn mực kiểm toán Việt Nam số 530 thì “KTV phải lựa chọn các phần của mẫu kiểm toán sao cho tất cả đơn vị lấy mẫu trong tổng thể đều có cơ hội được lựa chọn”. Theo đó việc chọn mẫu có thể áp dụng theo các bước sau: Bước 1: Lựa chọn các hàng số cụ thể trong tổng thể với bảng số ngẫu nhiên. Bước 2: Lập hành trình sử dụng bảng, đây là hướng lựa chọn các số ngẫu nhiên. Bước 3: Chọn điểm xuất phát, là việc xác định số ngẫu nhiên đầu tiên trong hướng lựa chọn. KTV nên chú ý chọn những mẫu tập trung nhiều doanh thu, đó có thể là các mẫu ở các tháng nếu khách hàng kinh doanh theo mùa vụ hay ở những mẫu có số tiền lớn vì ở đó nếu xảy ra sai sót sẽ ảnh hưởng rất lớn tới kết quả của doanh nghiệp. Các ghi chép trên giấy làm việc của KTV Trong khi tiến hành kiểm toán KTV sử dụng Bảng kê chênh lệch để tiến hành kiểm tra chi tiết các tài khoản, ngoài ra KTV nên ghi chép các sai sót chưa xác định được chênh lệch hoặc các sai pham ra giấy làm việc của mình một cách cẩn thận và rõ ràng. Nếu các KTV tiến hành ghi chép một cách khoa học thỉ trưởng nhóm kiểm toán sẽ dễ dàng tổng hợp kết quả cuộc kiểm toán, nắm bắt cuộc kiểm toán, nâng cao chất lượng cuộc kiểm toán. Thiết kế chương trình kiểm toán Theo chuẩn mực kiểm toán số 300 “Chương trình kiểm toán phải được lập và thực hiện cho mọi cuộc kiểm toán, trong đó xác định nội dung, lịch trình và phạm vi của các thủ tục kiểm toán cần thiết để thực hiện kế hoạch kiểm toán tổng thể”. AISC Hà Nội đã soạn thảo cho mình một chương trình kiểm toán tương đối đầy đủ và chi tiết cho từng khoản mục. Tuy nhiên, sự trình bày theo cách liệt kê các thử nghiệm kiểm soát, các thủ tục phân tích và các thủ tục kiểm tra chi tiết áp dụng đối với các khoản mục là chưa rõ ràng, mới chỉ nêu ra quy trình thực hiện chứ không chỉ ra được mục đích hay kết quả đạt được khi thực hiện các bước công việc đó. Vì vậy thiết kế một chương trình trong đó nêu đầy đủ các bước thực hiện để thu được các bằng chứng hiệu lực để đạt được mục tiêu kiểm toán là hợp lý nhất. Sau đây là ví dụ về một chương trình kiểm toán đối với nghiệp vụ bán hàng: Môc tiªu KSNB Qu¸ tr×nh kiÓm so¸t chñ yÕu KiÓm tra chi tiÕt c¸c nghiÖp vô Doanh thu ghi sæ lµ cã thËt - Qu¸ tr×nh ghi sæ doanh thu ®­îc chøng minh b»ng c¸c chøng tõ vËn chuyÓn (nÕu cã) vµ c¸c ®¬n ®Æt hµng ®· phª chuÈn. - C¸c hîp ®ång b¸n hµng ®­îc theo dâi chÆt chÏ - Xem xÐt c¸c ho¸ ®¬n b¸n hµng trong mèi quan hÖ víi chøng tõ vËn chuyÓn vµ ®¬n ®Æt hµng. - KiÓm tra tÝnh liªn tôc cña sè thø tù c¸c ho¸ ®¬n b¸n hµng. - §èi chiÕu c¸c bót to¸n trªn sæ NhËt ký b¸n hµng víi c¸c ho¸ ®¬n b¸n hµng vµ chøng tõ vËn chuyÓn (nÕu cã) - §èi chiÕu c¸c bót to¸n trªn sæ NhËt ký b¸n hµng c¸c chøng tõ phª chuÈn ph­¬ng thøc b¸n chÞu bµ phª chuÈn viÖc b¸n hµng. C¸c nghiÖp vô tiªu thô ®­îc phª chuÈn vµ cho phÐp mét c¸ch ®óng ®¾n - Sù phª chuÈn nghiÖp vô tiªu thô nh»m vµo 3 träng ®iÓm chÝnh: - Phª chuÈn ph­¬ng thøc b¸n chÞu - Göi hµng - Gi¸ b¸n, ph­¬ng thøc thanh to¸n, chi phÝ vËn chuyÓn, tû lÖ chiÕt khÊu. - So s¸nh gi¸ b¸n trªn ho¸ ®¬n b¸n hµng víi biÓu gi¸ hiÖn hµnh cña doanh nghiÖp hoÆc c¸c hîp ®ång xem cã ®óng ®¾n hay kh«ng. C¸c nghiÖp vô tiªu thô ®Òu ®­îc ghi sæ ®Çy ®ñ - C¸c chøng tõ vËn chuyÓn ®Òu ®­îc ®¸nh sè vµ ghi chÐp - C¸c hîp ®ång (hîp ®ång kiÓm phiÕu xuÊt kho) ®Òu ®­îc ®¸nh sè tr­íc vµ ®­îc ghi chÐp. - §èi chiÕu c¸c chøng tõ vËn chuyÓn, víi c¸c ho¸ ®¬n b¸n hµng vµ c¸c bót to¸n trong sæ NhËt ký b¸n hµng vµ sæ chi tiÕt c¸c kho¶n ph¶i thu cña kh¸ch hµng (sæ chi tiÕt TK 131) Doanh thu ®· ®­îc tÝnh to¸n ®óng vµ ghi sæ chÝnh x¸c (®· tÝnh to¸n vµ ®¸nh gi¸) - KiÓm so¸t ®éc lËp qu¸ tr×nh lËp ho¸ ®¬n vµ qu¸ tr×nh ghi sè doanh thu b¸n hµng. - TÝnh l¹i c¸c sè liÖu trªn ho¸ ®¬n b¸n hµng (ho¸ ®¬n kiÓm phiÕu xuÊt kho) - §èi chiÕu c¸c bót to¸n trªn sæ NhËt ký b¸n hµng víi c¸c ho¸ ®¬n b¸n hµng. - §èi chiÕu c¸c th«ng tin sè liÖu trªn ho¸ ®¬n b¸n hµng víi chõng tõ vËn chuyÓn b¶ng gi¸ b¸n vµ c¸c ho¸ ®¬n ®Æt hµng cña kh¸ch C¸c nghiÖp vô tiªu thu ®­îc ph©n lo¹i ®óng ®¾n - Sö dông mét s¬ ®å TK ®Çy ®ñ vµ ®óng ®¾n - Xem xÐt l¹i vµ kiÓm tra néi bé - Xem xÐt c¸c chøng tõ chøng minh sù ph©n lo¹i ®óng ®¾n cña nghiÖp vô tiªu thô (doanh thu b¸n ngoµi, doanh thu néi bé, doanh thu theo nhãm hµng cã thuÕ soÊt doanh thu kh¸c nhau) Doanh thu ®­îc ghi sæ ®óng kú - C¸c thñ tôc quy ®Þnh viÖc tÝnh tiÒn vµ vµo sæ doanh thu hµng ngµy, ®Æc biÖt lµ tr­íc vµ sau kú kho¸ sæ kÕ to¸n. - So s¸nh ngµy cña c¸c nghiÖp vô tiªu thô ®· vµo sæ víi ngµy trªn sæ giao hµng, sæ vËn chuyÓn. - KiÓm tra c¸c nghiÖp vô tiªu thô cã sè tiÒn lín vµo cuèi kú kÕ to¸n sau. C¸c nghiÖp vô tiªu thô ®­îc ghi chÐp vµ céng dån ®óng - Ph©n ®Þnh tr¸ch nhiÖm vµ ghi sæ NhËt ký b¸n hµng víi ghi sæ chi tiÕt c¸c kho¶n ph¶i thu - Céng l¹i c¸c sæ NhËt ký b¸n hµng, theo dâi qu¸ tr×nh ghi sæ c¸c TK doanh thu, TK c¸c kho¶n ph¶i thu. 3.2. Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện quy trình kiểm toán bán hàng và thu tiền. * Kiến nghị với các cơ quan chức năng: Để hoạt động kiểm toán độc lập thực sự được phát huy được vai trò của nó. Nhà nước ta cần hoàn thiện hơn nữa môi trường pháp lý cho hoạt động kiểm toán. Hiện nay, ở nước ta Luật kiểm toán độc lập vẫn chưa ra đời và chưa có cơ quan nào ban hành những văn bản hướng dẫn thống nhất về quy trình kỹ thuật kiểm tóan Báo cáo tài chính và các loại hình kiểm tóan khác. Bộ Tài Chính cũng chưa đưa ban hành các văn bản hướng dẫn việc áp dụng Chuẩn mực kiểm toán và chưa ban hành quy định việc kiểm tra, giám sát chất lượng hoạt động kiểm tóan nên đòi hỏi Bộ Tài Chính nhanh chóng hoàn thiện các chính sách kế tóan và kiểm toán.Từ đó, tạo môi trường pháp lý lành mạnh cho hoạt động kiểm toán độc lập của các công ty kiểm toán. Ngoài ra, tất cả các Chuẩn mực kiểm toán và kế toán Việt Nam đã ban hành phải đảm bảo tính khả thi và đảm bảo hội nhập quốc tế, phù hợp với xu thế trong thời ký công nhiệp hóa hiện đại hóa đất nước. Ngoài ra, Bộ Tài Chính mau sơm xây dựng cơ chế giám sát chất lượng dịch vụ kiểm toán của các công ty kiểm toán, có như vậy mới tạo được lòng của các doanh nghiệp đối với các công ty kiểm toán trong nước. * Kiến nghị với Hiệp hội kế tóan và kiểm tóan: Tại Việt Nam có Hội kế tóan Việt Nam ( VAA) và Hội kiểm tóan Việt Nam ( VACPA) là thành viên của tổ chức Liên đoàn kế toán quốc tế (IFAC) và Hiệp hội kế toán Đông Nam Á (AFA) nhưng cho đến nay chưa có vai trò và vị trí trong việc quản lý, kiểm tra đanh giá chất lượng kiểm toán, kế tóan. Do đó, đòi hỏi trong những năm tới Hiệp hội kế tóan và kiểm toán Việt Nam cần nâng cao hơn nữa vai trò của mình. * Kiến nghị đối với các công ty kiểm tóan: Hiện nay, trên thị trường có rất nhiều các công ty kiểm tóan ra đời nên có rất nhiều sự cạnh tranh giữa các công ty kiểm tóan. Điều quan trọng ở đây là các công ty kiểm toán phải tạo cho mình môi trường cạnh tranh thật lành mạnh và hơn thế nữa các công ty phải chú trọng đến việc nâng cao chất lượng kiểm toán,có như vậy mới tạo niềm tin cho các doanh nghiệp và đưa lĩnh vực kiểm tóan ngày càng đi lên. KẾT LUẬN ---o0o--- Chu trình bán hàng – thu tiền là một trong những chu trình quan trọng trong các chu trình tại các Doanh nghiệp, chu trình cung cấp nhiều chỉ tiêu tài chính liên quan tới Báo cáo tài chính của Doanh nghiệp. Các nghiệp vụ trong chu trình bán hàng – thu tiền là rất phong phú và đa dạng nên sẽ tiềm ẩn rất nhiều rủi ro cùng các gian lận. Kết quả hoạt động của chu trình được rất nhiều đối tượng khác nhau quan tâm và ảnh hưởng lớn tới kết quả hoạt động sản xuất kinh doanh của Doanh nghiệp. Do đó việc lập kế hoạch kiểm toán chi tiết và thực hiện một cách hợp lý chu trình này sẽ góp phần làm tăng thêm giá trị của Báo cáo kiẻm toán và giảm thiểu những rủi ro có thể xảy ra để qua đó làm tăng uy tín của Công ty kiểm toán. Chi nhánh Công ty kiểm toán và dịch vụ tin học Thành phố Hồ Chí Minh tại Hà Nội với cơ cấu tổ chức khá chặt chẽ, chương trình kiểm toán cụ thể và hệ thống kiểm soát chất lượng kiểm toán hiệu quả. Việc kiểm toán chu trình bán hàng - thu tiền được thực hiện bởi AISC Hà Nội đã có những kết quả rất đáng ghi nhận và có sự tiến bộ rõ ràng trong quá trình thực hiện kiểm toán BCTC. Trên cơ sở phương pháp luận về kiểm toán được trang bị khi ngồi trên ghế nhà trường cùng với quá trình thực tập tại AISC em đã đi sâu phân tích các bước thực hiện kiểm toán chu trình bán hàng – thu tiền tại 2 công ty ABC và XYZ cùng với việc hoàn thành Chuyên đề thực tập với đề tài “Kiểm toán chu trình bán hàng – thu tiền trong kiểm toán BCTC do Chi nhánh AISC Hà Nội thực hiện” để từ đó đưa ra những nhận xét và kiến nghị để phần nào có thể góp phần làm tăng hiệu quả của công tác kiểm toán của chu trình này và kiểm toán BCTC nói chung. Em xin chân thành cảm ơn cô giáo hướng dẫn Bùi Minh Hải, Chi nhánh AISC Hà Nội đã tận tình giúp đỡ để em hoàn thành chuyên đề này. Chuyên đề thực tập của em không tránh khỏi những thiếu sót, em rất mong nhận được sự đóng góp của các thầy cô trong trường, các anh chị tại AISC cùng toàn thể các bạn. Em xin chân thành cảm ơn. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO Hệ thống chuẩn mực kiểm toán Việt Nam và quốc tế - Bộ tài chính (dịch) Tài liệu học tập bồi dưỡng nghiệp vụ cho nhân viên - Công ty kiểm toán AISC. Tài liệu cập nhật thông tin mới – Chi nhánh AISC Hà Nội. Kiểm toán tài chính – NXB Tài chính Hà Nội (PGS.TS Vương Đình Huệ (chủ biên)). Tìm hiểu về kiểm toán độc lập ở Việt Nam – NXB Hà Nội (Bùi Văn Mai (chủ biên)). Lý thuyết kiểm toán – GS. TS Nguyễn Quang Quynh (chủ biên) Kế toán tài chính – NXB ĐH KTQD. Kiểm toán tài chính – NXB ĐH KTQD. Thực hành kiểm toán – John. Hệ thống các tạp chí: Tạp chí kế toán kiểm toán. Tạp chí kinh tế. Tạp chí dự báo kinh tế.