Đặc điểm chất lượng Ruby, Saphir từ các kiểu mỏ chính ở Việt Nam

137 32(2), 137-150 T¹p chÝ c¸c khoa häc vÒ tr¸i ®Êt 6-2010 §ÆC §IÓM CHÊT L¦îNG RUBY, SAPHIR Tõ C¸C KIÓU Má CHÝNH ë VIÖT NAM NGUYÔN NGäC KH¤I, NGôY TUYÕT NHUNG, NGUYÔN THÞ MINH THUYÕT I. Më §ÇU Ruby, saphir cïng víi kim c−¬ng vµ emerald ®−îc xÕp vµo nhãm ®¸ quý lo¹i 1, lµ nhãm ®¸ quý cã gi¸ trÞ cao nhÊt trong th−¬ng tr−êng ®¸ quý hiÖn nay. Ruby, saphir cã thÓ ®−îc thµnh t¹o trong nh÷ng bèi c¶nh ®Þa chÊt rÊt kh¸c nhau, liªn quan víi nhiÒu kiÓu nguån gèc thµnh t¹o nh− magma, pegmatit, biÕn chÊt, biÕn chÊt trao ®æi, sa kho¸ng Nh÷ng quèc gia cung cÊp nguån ruby, saphir lín trªn thÕ giíi lµ Myanmar, Sri Lanka, Th¸i Lan, Campuchia, Madagascar, Tanzania, Australia, Ên §é, Mü... Ruby, saphir trªn l·nh thæ ViÖt Nam ®· ®−îc ph¸t hiÖn ë nhiÒu n¬i, trong ®ã nh÷ng má lín ®· vµ ®ang ®−îc khai th¸c lµ Quú Ch©u, Lôc Yªn, T©n H−¬ng, Tróc L©u, §¨k N«ng, Di Linh,... Cã thÓ nãi ViÖt Nam lµ mét trong sè Ýt quèc gia trªn thÕ giíi cã gÇn nh− ®Çy ®ñ c¸c kiÓu má ruby, saphir. §©y lµ mét tiÒn ®Ò thuËn lîi cho nghiªn cøu sinh kho¸ng ruby, saphir, më réng tiÒm n¨ng ®¸ quý, phôc vô h÷u hiÖu c¬ së tµi nguyªn ®Ó ph¸t triÓn ngµnh c«ng nghiÖp ®¸ quý vµ trang søc ViÖt Nam. Ruby, saphir h×nh thµnh trong c¸c kiÓu má kh¸c nhau cã c¸c ®Æc ®iÓm tinh thÓ - kho¸ng vËt häc, ngäc häc vµ ®Æc tr−ng chÊt l−îng kh¸c nhau. Bµi b¸o tr×nh bÇy c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu ®èi s¸nh vÒ ®Æc ®iÓm chÊt l−îng ngäc cña ruby, saphir tõ ba kiÓu má chÝnh cña ViÖt Nam : 1) KiÓu má trong ®¸ hoa ; 2) KiÓu má trong ®¸ metapelit vµ 3) KiÓu má liªn quan víi basalt. II. TæNG QUAN VÒ C¸C KIÓU Má RUBY, SAPHIR TR£N THÕ GIíI Vµ ë VIÖT NAM Trong lÞch sö nghiªn cøu ruby, saphir ®· cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i má dùa trªn c¸c tiªu chÝ kh¸c nhau nh− : - Ph©n lo¹i trªn c¬ së h×nh th¸i cña corindon (Ozerov, 1945), - Ph©n lo¹i trªn c¬ së bèi c¶nh ®Þa chÊt cña má (R. Hughes, 1990, 1997), - Ph©n lo¹i trªn c¬ së th¹ch häc cña ®¸ chøa corindon (Schwarz, 1998), - Ph©n lo¹i theo c¸c kiÓu nguån gèc má (Kievlenko, 1970), - Ph©n lo¹i trªn c¬ së thµnh phÇn hãa häc cña corindon (Muhlmester, 1998), - Ph©n lo¹i trªn c¬ së qu¸ tr×nh thµnh t¹o má (C. Simonet, 1997, 2000). Mçi c¸ch ph©n lo¹i cã nh÷ng −u vµ nh−îc ®iÓm nhÊt ®Þnh. Tïy tõng tr−êng hîp cô thÓ, víi nh÷ng yªu cÇu, môc ®Ých kh¸c nhau, ng−êi ta cã thÓ sö dông kiÓu ph©n lo¹i nµy hay kiÓu ph©n lo¹i kh¸c. Trong thùc tÕ, ph©n lo¹i má dùa trªn nguån gèc thµnh t¹o vÉn lµ kiÓu ph©n lo¹i phæ biÕn nhÊt. Tuy nhiªn, ®èi víi c¸c má ruby, saphir nguyªn sinh th× viÖc nµy kh«ng hÒ dÔ dµng v× kh«ng Ýt tr−êng hîp má ®−îc thµnh t¹o bëi nhiÒu qu¸ tr×nh kh¸c nhau (®a nguån gèc), mét qu¸ tr×nh nµy cã thÓ chång lÊn lªn qu¸ tr×nh kh¸c. HiÖn nay, ®èi víi c¸c má ruby, saphir ng−êi ta hay sö dông c¸ch ph©n lo¹i dùa theo ®Æc ®iÓm ®¸ chøa hoÆc ®¸ liªn quan (hosted or related lithology), theo ®ã chóng cã thÓ ®−îc chia thµnh 6 kiÓu sau ®©y [2, 7, 10] : • KiÓu má trong ®¸ hoa (marble-hosted type), • KiÓu má trong c¸c ®¸ metapelit (metapelit- hosted type), • KiÓu má liªn quan víi basalt (basalt- related type), • KiÓu má liªn quan víi lamprophyr kiÒm (lamprophyre-related type), 138 • KiÓu má trong c¸c ®¸ gièng pegmatit (pegmatoid-hosted type) • Má sa kho¸ng (placer type). Mét ®iÒu rÊt thó vÞ lµ trªn l·nh thæ ViÖt Nam c¸c má vµ biÓu hiÖn kho¸ng hãa thuéc hÇu hÕt c¸c kiÓu trªn ®Òu ®· ®−îc x¸c lËp [9], trong khi trªn thÕ giíi kh«ng mét quèc gia nµo cã ®−îc sù tËp trung ®Çy ®ñ c¸c kiÓu má nµy nh− ë n−íc ta. Trong sè c¸c kiÓu má nãi trªn nh÷ng kiÓu cã gi¸ trÞ c«ng nghiÖp chñ yÕu ®èi víi n−íc ta lµ : • KiÓu má trong ®¸ hoa, ®¹i diÖn ®iÓn h×nh lµ c¸c má Lôc Yªn vµ Quú Ch©u. • KiÓu má trong ®¸ metapelit víi c¸c ®¹i diÖn lµ má T©n H−¬ng vµ Tróc L©u. • KiÓu má liªn quan víi basalt, gåm nhiÒu má ë c¸c tØnh L©m §ång, §¨k N«ng, B×nh ThuËn ; trong ®ã ®iÓn h×nh má lµ §¨k T«n (§¨k N«ng). III. C¸C THUéC TÝNH §ÆC TR¦NG CñA C¸C KIÓU Má CORINDON CHÝNH ë VIÖT NAM Th«ng qua viÖc x©y dùng c¬ së d÷ liÖu, ®ång nhÊt vµ quy chuÈn tµi liÖu vÒ c¸c má ë ViÖt Nam, còng nh− c¸c má t−¬ng tù trªn thÕ giíi, chóng t«i ®· x¸c lËp ®−îc c¸c thuéc tÝnh ®Æc tr−ng cña ba kiÓu má nµy vµ ®−îc tæng hîp trong b¶ng 1. §©y lµ c¬ së cho viÖc ®Þnh h−íng c«ng t¸c t×m kiÕm th¨m dß më réng cho c¸c khu má hiÖn cã, còng nh− ph¸t hiÖn míi c¸c má ruby, saphir trong c¸c khu vùc cã bèi c¶nh ®Þa chÊt t−¬ng tù ë n−íc ta, tiÕn tíi m« h×nh hãa chóng [1 - 5, 8 - 10, 14]. B¶ng 1. Thuéc tÝnh ®Æc tr−ng cña c¸c kiÓu má corindon chÝnh ë ViÖt Nam §Æc ®iÓm KiÓu má trong ®¸ hoa KiÓu má trong metapelit KiÓu má liªn quan víi basalt (1) (2) (3) (4) Tªn gäi kh¸c KiÓu má skarn hoÆc má tiÕp xóc - biÕn chÊt trao ®æi KiÓu má ®¸ phiÕn vµ paragneis chøa corindon ; kiÓu má corindon trong metapelit vµ metabauxit KiÓu má trong basalt kiÒm ; kiÓu má trong lamprophyr hoÆc kiÓu má ngäc corindon trong ®¸ vôn nói löa S¶n phÈm Thµnh phÇn cã Ých chñ yÕu cña c¸c má gèc lµ ruby (mÇu ®á, hång), saphir c¸c mÇu, spinel, tourmaline, amazonit... Corindon chÊt l−îng ngäc (hiÕm) ; corindon c«ng nghiÖp vµ najdac. Saphir, ruby (vµ zircon). VÝ dô trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam - Lôc Yªn (Yªn B¸i) vµ Quú Ch©u - Quú Hîp NghÖ An). - Mogok vµ Mong Hsu (Myanma), Jagdalek (Afganistan), Hunza (Pakistan), Ruyil vµ Chumar (Nepal)... - T©n H−¬ng, Tróc L©u (Yªn B¸i) ; Ph−íc HiÖp (Qu¶ng Nam). - Bear Trap (Montana, Mü, Gangoda vµ Tannahena (Sri Lanka). - Di Linh (L©m §ång), §¨k T«n (§¨k N«ng), Ma L©m, §¸ Bµn (B×nh ThuËn),... - Yogo Gulch (Montana, Mü) ; Braemar, Stratmore and Kings Plains Creek (New South Wales, Australia) ; Pailin (Campuchia) ; Chanthaburi (Th¸i Lan). M« t¶ tãm t¾t §©y lµ kiÓu má ruby, saphir ph¸t triÓn trong hoÆc t¹i tiÕp xóc cña c¸c tÇng ®¸ hoa (calcit hoÆc/vµ dolomit) víi c¸c ®¸ magma (granit, pegmatit, syenit) hoÆc ®¸ phiÕn (metapelit). Chóng cã thÓ n»m trong tÇng ®¸ hoa, t¹i n¬i tiÕp xóc hoÆc trong c¸c ®¸ magma. Corindon cã d¹ng c¸c tinh thÓ tù h×nh, tha h×nh hoÆc d¹ng khung x−¬ng trong c¸c ®ai biÕn chÊt khu vùc cao. Corindon chØ giíi h¹n trong c¸c tÇng ®¸ biÕn chÊt ®Æc thï vµ c¸c thÊu kÝnh chØnh hîp cña ®¸ gneiss vµ ®¸ phiÕn giÇu nh«m. Ýt khi ®¹t chÊt l−îng ngäc. Saphir vµ ruby gÆp d−íi d¹ng c¸c thÓ tï trong c¸c ®¸ kiÒm phun trµo hoÆc x©m nhËp (Ýt h¬n). Do qu¸ tr×nh phong hãa m¹nh mÏ corindon sÏ gi¶i phãng khái ®¸ chøa vµ ®−îc lµm giÇu trong tÇng ®Êt phñ trªn. 139 b¶ng 1 (tiÕp theo) (1) (2) (3) (4) Bèi c¶nh ®Þa kiÕn t¹o NhiÒu má corindon næi tiÕng ë §«ng Nam ¸ vµ Trung ¸ ®Òu gÆp däc theo c¸c ®øt gÉy, c¸c ®íi c¾t tr−ît ph¸t triÓn trong hoÆc liªn quan víi ®ai ®ông ®é cña hai m¶ng Ên - óc vµ ¢u - ¸. C¸c má ë Pamir gÆp trªn tiÕp xóc cña c¸c ®¸ carbonat vµ c¸c ®¸ silicat vµ liªn quan víi c¸c ®íi c¾t tr−ît theo ph−¬ng cÊu tróc chung cña khu vùc. Trong ®¸ gneis corindon hÇu hÕt h×nh thµnh trong c¸c ®ai uèn nÕp hoÆc trong c¸c khu vùc tÜnh bÞ c¸c ®øt gÉy chia c¾t. Najdac vµ metabauxit liªn quan cã thÓ gÆp trong nhiÒu bèi c¶nh kiÕn t¹o kh¸c. C¸c ®¸ chøa h×nh thµnh trong c¸c bèi c¶nh lôc ®Þa vµ ven lôc ®Þa, liªn quan víi c¸c rift, ®øt gÉy s©u vµ/ hoÆc ®iÓm nãng. ë mét vµi tr−êng hîp chóng ®−îc coi nh− cã liªn quan víi ®íi hót ch×m. M«i tr−êng thµnh t¹o HÇu hÕt c¸c má nµy ®Òu h×nh thµnh trong c¸c t−íng biÕn chÊt cao (granulit) hoÆc trong c¸c m«i tr−êng biÕn chÊt ®éng lùc (®íi catazona). C¸c ®ai ®¸ trÇm tÝch biÕn chÊt chøa c¸c tËp hoÆc thÊu kÝnh ®¸ giÇu nh«m, ®«i khi bÞ xuyªn c¾t bëi c¸c khèi x©m nhËp lµ ®Æc biÖt thuËn lîi. Trong ®iÒu kiÖn biÕn chÊt m¹nh mÏ cã thÓ ®ång thêi diÔn ra qu¸ tr×nh nãng chÈy tõng phÇn, x©m nhËp magma, pegmatit, skarn ho¸, biÕn chÊt trao ®æi, nhiÖt dÞch HÇu hÕt c¸c má h×nh thµnh trong c¸c t−íng biÕn chÊt cao, chñ yÕu lµ granulit, trong m«i tr−êng biÕn chÊt nhiÖt ®éng. C¸c ®ai ®¸ trÇm tÝch biÕn chÊt chøa c¸c tËp vµ thÊu kÝnh giÇu nh«m, trong vµi tr−êng hîp bÞ xuyªn c¾t bëi c¸c ®¸ x©m nhËp lµ thuËn lîi h¬n c¶. Corindon chÊt l−îng ngäc ®−îc basalt kiÒm mang lªn mÆt ®Êt. Lo¹i tèt nhÊt liªn quan víi c¸c thµnh t¹o diatrem vµ líp phñ, chóng sÏ bÞ phong hãa rÊt nhanh nÕu kh«ng bÞ c¸c ®¸ bÒn v÷ng phñ lªn. Mét l−îng ®¸ng kÓ corindon cã thÓ cã mÆt trong c¸c dßng dung nham. Tuæi kho¸ng hãa Corindon ®−îc coi lµ ®ång biÕn chÊt. §¸ trÇm tÝch ban ®Çu cã thÓ cã tuæi tiÒn Cambri hoÆc trÎ h¬n. C¸c má lín nhÊt trªn thÕ giíi ®Òu n»m ë §«ng Nam ¸ vµ Trung ¸. Tuæi cùc tiÓu thµnh t¹o corindon cña chóng ®Òu n»m trong kho¶ng tõ Oligocene ®Õn Miocene. Corindon ®−îc coi lµ ®ång biÕn chÊt. §¸ trÇm tÝch ban ®Çu cã thÓ cã tuæi tiÒn Cambri hoÆc trÎ h¬n. C¸c ®¸ lé ra trªn bÒ mÆt vµo nh÷ng thêi kú phong hãa hãa häc cùc thÞnh lµ thuËn lîi h¬n c¶. Th−êng ®¸ chøa cã tuæi Kainozoi hoÆc trÎ h¬n. Basalt chøa corindon ë New South Wales (Australia) cã tuæi Oligocene vµ Miocene. Basalt miÒn Nam ViÖt Nam cã tuæi tõ 17,6 ®Õn kho¶ng 1,1 tr.n (Garnier et al, 2005). §¸ chøa §iÓm ®Æc tr−ng lµ kho¸ng ho¸ ruby, saphir gèc ®· t×m thÊy trong nhiÒu thµnh t¹o kh¸c nhau : trong ®¸ hoa, trong metasomatit (skarnoid), trong pegmatit, trong syenit kiÒm giÇu Al bÞ biÕn ®æi. MÆc dï gÆp trong c¸c thµnh t¹o kh¸c nhau nh−ng nh×n chung chóng ®Òu ph©n bè trong c¸c tÇng ®¸ hoa cã xen kÑp metapelit ë møc ®é kh¸c nhau, nhiÒu chç bÞ xuyªn c¾t bëi c¸c ®¸ x©m nhËp cã thµnh phÇn kh¸c nhau [5]. Gneis vµ ®¸ phiÕn chøa corindon cã liªn quan víi gneis silimanit-granat-biotit, ®¸ phiÕn kyanit-mica, quarzit, clinopyroxenit, pegmatit, syenit hoÆc c¸c x©m nhËp kiÒm, anorthosit, charnokit, migmatit, granit, ®¸ phiÕn th¹ch anh - mica, granulit, aplit, ®¸ hoa, amphibolit C¸c dßng dung nham, c¸c ®¸ vôn nói löa cña basalt kiÒm, lamprophyr, nephelinit, basanit hoÆc phonolit. C¸c ®¸ vôn nói löa biÕn ®æi hoÆc/ vµ phong hãa m¹nh th−êng cã hµm l−îng corindon chÊt l−îng ngäc cao nhÊt. C¸c ®¸ nµy ®Òu chøa c¸c thÓ tï tõ Manti vµ vá, trong ®ã cã lherzolit, peridotit, ®«i khi c¶ gneis chøa corindon. 140 b¶ng 1 (tiÕp theo) (1) (2) (3) (4) H×nh th¸i th©n kho¸ng HÇu hÕt c¸c th©n kho¸ng gèc ®Òu cã d¹ng ®íi hÑp hoÆc d¹ng thÊu kÝnh, cã chiÒu dÇy th−êng nhá h¬n 10 m vµ cã thÓ kÐo dµi tõ vµi mÐt ®Õn hµng chôc mÐt. C¸c tËp vµ thÊu kÝnh chøa corindon cã d¹ng tÇng vµ kh«ng liªn tôc trong ®¸ gneiss, chiÒu dÇy tõ 20 cm ®Õn vµi mÐt, dµi tõ hµng chôc ®Õn hµng tr¨m mÐt theo ®−êng ph−¬ng. C¸c tËp nµy th−êng bÞ biÕn vÞ m¹nh. Trõ diatrem vµ häng nói löa, c¸c thµnh t¹o magma ë ®©y th−êng cã d¹ng tÊm (dyke), dßng dung nham, dßng vôn nói löa. C¸c dßng dung nham vµ c¸c s¶n phÈm bãc mßn cña chóng cã ®é dÇy dao ®éng tõ d−íi 1 m ®Õn vµi mÐt, dµi tõ vµi tr¨m mÐt ®Õn hµng kilomet. KiÕn tróc - cÊu t¹o C¸c tinh thÓ ruby, saphir th−êng cã d¹ng l¨ng trô s¸u ph−¬ng, d¹ng thoi, d¹ng th¸p ®«i s¸u ph−¬ng vµ c¸c h×nh ghÐp cña chóng. Ruby th−êng t¹o thµnh c¸c tinh thÓ riªng biÖt trong ®¸ hoa, trong syenit, thµnh c¸c tËp hîp d¹ng tinh ®¸m ®«i khi cã kÝch th−íc kh¸ lín trong pegmatit (vµi centimet ®Õn vµi chôc centimet). Saphir chñ yÕu gÆp trong pegmatit cã kÝch th−íc dao ®éng trong ph¹m vi rÊt réng (cì milimet ®Õn hµng tr¨m centimet). C¸c ®íi ph©n phiÕn th−êng song song víi tÝnh ph©n líp theo thµnh phÇn vµ ®íi kho¸ng hãa corindon. Tuy vËy, nÕu cã xÈy ra qu¸ tr×nh migmatit hãa vµ granit hãa th× c¸c ®íi corindon cã thÓ cã d¹ng kh«ng ®Òu hoÆc d¹ng g©n m¹ch. KiÕn tróc cña ®¸ chøa corindon thay ®æi tõ h¹t mÞn, h¹t ®Òu ®Õn h¹t th« (gÇn pegmatit). Corindon cã thÓ cã d¹ng tù h×nh, tha h×nh hoÆc khung x−¬ng víi chÊt l−îng ngäc thay ®æi, nh−ng th−êng lµ kh«ng cao. Tuy vËy, khèi l−îng cña chóng cã thÓ rÊt lín, cã khi lªn tíi hµng kilogram. Trong c¸c ®¸ phun trµo, saphir vµ ruby gÆp d−íi d¹ng c¸c tinh thÓ d¹ng l−ìng th¸p, thon dÇn hoÆc cã h×nh thïng r−îu. C¸c tinh thÓ cã thÓ bÞ ¨n mßn, mét sè cã ®íi mÇu, chøa nhiÒu bao thÓ r¾n vµ cã thÓ mäc xen víi c¸c kho¸ng vËt kh¸c. Chóng cã thÓ cã riÒm ph¶n øng thµnh phÇn spinel. KÝch th−íc th−êng trong kho¶ng 3 ®Õn 6 mm, ®«i khi lín h¬n. Thµnh phÇn kho¸ng vËt - Corindon trong ®¸ hoa : tæ hîp kho¸ng vËt ®Æc tr−ng lµ spinel, graphit, phlogopit, corindon vµ diopsid. - Corindon trong metasomatit: c¸c kho¸ng vËt chñ yÕu lµ calcit, phlogopit, forsterit, plagioclas, corindon, spinel, pargasit, clinohumit, pyrit, graphit. - Corindon trong pegmatit khö silic : kho¸ng vËt chñ yÕu lµ th¹ch anh, microclin, plagioclas, mica, th−êng chøa c¸c tinh thÓ spinel, ®«i khi cßn gÆp c¸c tinh thÓ corindon mÇu ®á sÉm, ®ôc ®Õn b¸n trong. - Corindon trong syenit kiÒm giÇu Al bÞ biÕn ®æi : chñ yÕu lµ nephelin, feldspatitoid, corindon, mica. Corindon chÊt l−îng thÊp chiÕm −u thÕ trong gneis chøa corindon, lo¹i chÊt l−îng ngäc th−êng hiÕm. Tæ hîp kho¸ng vËt th−êng gÆp cña ®¸ phiÕn vµ gneis chøa corindon : corindon, feldspar, th¹ch anh ± silimanit ± muscovite ± biotit ± rutil ± titanit ± zircon ± apatit ± tourmalin ± magnetit ± kyanit ± calcite ± dolomite ± chlorit ± prenit ± amphibol ± pleonast ± cordierit ± saphirin ± chloritoid. C¸c kho¸ng vËt cã Ých chñ yÕu lµ saphir, ruby ; ± zircon. C¸c kho¸ng vËt ®i kÌm trong ®¸ phun trµo kiÒm lµ feldspar (chñ yÕu lµ anorthoclas), pyroxen, ± analcim, ± olivin, amphibol (kaersutit), ilmenit, ± magnetit, ± spinel, ± granat, hiÕm h¬n biotit/phlogopit, spinel vµ chrome-diopsid, zircon ± rutil. Trong c¸c lç hæng cã thÓ cã oxid silic v« ®Þnh h×nh (opal), andesin vµ zeolit. C¸c bao thÓ r¾n chñ yÕu trong corindon lµ spinel (hercynit, gahnit), ilmenit, rutil, ilmeno- rutil, columbit, uranopyrochlor- betafit, zircon, feldspar kiÒm, plagioclas, mica, thorit, sulphide vµ thñy tinh. 141 b¶ng 1 (tiÕp theo) (1) (2) (3) (4) C¸c yÕu tè khèng chÕ kho¸ng hãa Cã 2 yÕu tè chÝnh khèng chÕ kho¸ng hãa ruby, saphir lµ: 1) C¸c ®íi dËp vì khèng chÕ kho¸ng hãa metasomatit (skarnoid ho¸) trong ®¸ hoa ; 2) C¸c tiÕp xóc kiÕn t¹o khèng chÕ kho¸ng hãa corindon trong pegmatit, syenit h×nh thµnh trªn ranh giíi tiÕp xóc gi÷a pegmatit/syenit vµ ®¸ hoa hoÆc ®¸ mafic - siªu mafic. C¸c yÕu tè khèng chÕ chÝnh lµ thµnh phÇn hãa häc cña ®¸ chøa (cao nh«m, thÊp silic) vµ tr×nh ®é biÕn chÊt khu vùc cao, th−êng lµ t−íng granulit. C¸c yÕu tè khèng chÕ nguyªn sinh lµ ®¸ basalt, lamprophyr, nephelinit, basanit, hoÆc phonolit d−íi d¹ng c¸c ®ai m¹ch, dßng, ®¸ vôn nói löa vµ diatrem. C¸c yÕu tè nh− bÊt chØnh hîp, ®¸ cæ hoÆc c¸c bÒ mÆt bµo mßn c¾t qua c¸c ®¸ chøa corindon lµ dÊu hiÖu ®Þnh h−íng ®Ó t×m kiÕm c¸c má thø sinh. Nguån gèc thµnh t¹o Cho ®Õn nay, vÒ nguån gèc cña kiÓu má nµy, ®· cã c¸c gi¶ thuyÕt sau ®©y : - Do biÕn chÊt ®¼ng hãa c¸c ®¸ carbonat nguyªn thñy (protolith) cã chøa bauxit h×nh thµnh trong ®iÒu kiÖn phong hãa nhiÖt ®íi Èm; - Do sù t−¬ng t¸c cña ®¸ hoa víi c¸c dung dÞch nguån gèc biÕn chÊt cã ®é muèi cao (muèi hßa tan tõ c¸c tÇng evaporit xen trong c¸c tÇng ®¸ v«i), c¸c nguyªn tè cÇn thiÕt ®Ó t¹o ruby nh− Al, Cr, V ®−îc gi¶i phãng ra vµ kÕt tinh thµnh ruby trong tÇng ®¸ hoa ; - Do t¸c dông khö silic cña ®¸ hoa (vµ c¸c ®¸ baz¬ kh¸c nh− amphibolit, serpentinit) ®èi víi pegmatit hoÆc dung dÞch pegmatit, syenit ; - Do ho¹t ®éng biÕn chÊt trao ®æi t¹i ranh giíi gi÷a c¸c ®¸ x©m nhËp (nguån gèc s©u hoÆc do nãng chÈy tõng phÇn) vµ c¸c ®¸ carbonat ; - Theo chóng t«i, c¸c má nµy thuéc kiÓu ®a nguån gèc, kho¸ng ho¸ ë ®©y lµ s¶n phÈm tæng hîp cña c¸c ho¹t ®éng biÕn chÊt, x©m nhËp magma, pegmatit, skarn ho¸, biÕn chÊt trao ®æi giÇu chÊt bèc vµ c¶ c¸c ho¹t ®éng nhiÖt dÞch. Trong hÇu hÕt c¸c tr−êng hîp c¸c ®¸ trÇm tÝch biÕn chÊt chøa corindon ®−îc cho lµ ®· h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh biÕn chÊt ®¼ng hãa c¸c ®¸ giÇu nh«m, trong ®ã cã c¸c thµnh t¹o bauxit h×nh thµnh trong ®iÒu kiÖn phong hãa nhiÖt ®íi. C¸c ®íi biÕn ®æi nhiÖt dÞch chøa sÐt, alunit vµ diaspor vµ c¸c ®¸ x©m nhËp nh− syenit nephelin vµ anorthosit còng ®−îc coi lµ c¸c thµnh t¹o tiÒn biÕn chÊt thuËn lîi. Mét sè má ®−îc cho lµ h×nh thµnh do sù tËp trung cao nh«m trong c¸c thµnh t¹o liªn quan víi qu¸ tr×nh siªu biÕn chÊt nh− migmatit vµ granit hãa. Mét vµi gi¶ thuyÕt ®· ®−îc ®Ò xuÊt ®Ó gi¶i thÝch vÒ nguån gèc cña c¸c thµnh t¹o chøa saphir. Nh−ng hÇu hÕt c¸c m« h×nh ®−a ra ®Òu cho r»ng c¸c ®¸ kiÒm chØ ®ãng vai trß l«i vµ vÉn chuyÓn c¸c tinh thÓ corindon ngo¹i lai (xenocryst) ®· h×nh thµnh tr−íc ®ã lªn mÆt ®Êt gièng nh− kimberlit ®−a kim c−¬ng lªn. BÊt kú mét ®¸ nói löa nµo cã tiÒm n¨ng mang saphir (basalt kiÒm, kimberlit, lamproit, lamprophyr) ®Òu ph¸t sinh tõ ®é s©u ph¶i lín h¬n ®é s©u thµnh t¹o saphir. HiÖn ch−a cã sù thèng nhÊt vÒ thµnh t¹o hoÆc magma nµo sinh corindon chÊt l−îng ngäc. Corindon cã thÓ h×nh thµnh do : - Qu¸ tr×nh biÕn chÊt c¸c ®¸ giÇu nh«m ; - Qu¸ tr×nh kÕt tinh c¸c dung thÓ thµnh phÇn syenit hoÆc dung thÓ thµnh phÇn felsic ch−a b·o hßa ë d−íi s©u ; - C¸c ph¶n øng tiÕp xóc gi÷a c¸c x©m nhËp siªu mafic - mafic víi c¸c ®¸ trÇm tÝch biÕn chÊt giÇu Al trong vá lôc ®Þa s©u ; - BiÕn chÊt c¸c trÇm tÝch giÇu Al trong c¸c vá ®¹i d−¬ng hót ch×m, 142 b¶ng 1 (tiÕp theo) (1) (2) (3) (4) C¸c kiÓu má liªn quan KiÓu má corindon trong c¸c ®¸ metapelit (metapelit- hosted). KiÓu má corindon trong c¸c ®¸ pegmatoid. KiÓu má sa kho¸ng. C¸c má silimanit. C¸c má sa kho¸ng corindon vµ granat ®«i khi h×nh thµnh tõ c¸c má nµy. C¸c má graphit d¹ng g©n m¹ch, má pegmatit chøa muscovit, th¹ch anh vµ feldspar cã thÓ h×nh thµnh trong bèi c¶nh ®Þa chÊt t−¬ng tù. Cã thÓ lµ nguån cung cÊp corindon ± zircon ± kim c−¬ng cho kiÓu má sa kho¸ng vµ c¸c thµnh t¹o chøa corindon kh¸c. C¸c yÕu tè kinh tÕ HÇu hÕt c¸c má corindon trong ®¸ hoa trªn thÕ giíi ®Òu chøa ruby, saphir cã chÊt l−îng ngäc cao nhÊt, trong ®ã næi tiÕng nhÊt lµ má Mogok ë Myanmar vµ Quú Ch©u ë ViÖt Nam. Ngoµi ruby, saphir, c¸c má nµy cßn cho nhiÒu thµnh phÇn cã Ých kh¸c nh− spinel, tourmalin, amazonit, amphibol (pargasit), humit, sodalit. Cho ®Õn nay chñ yÕu ng−êi ta khai th¸c c¸c má sa kho¸ng liªn quan víi kiÓu má nµy, tuy vËy ë mét sè vïng má nh− Mogok vµ Lôc Yªn c¸c má gèc còng ®ang ®−îc khai th¸c. HÇu hÕt c¸c má corindon trong ®¸ metapelit ®Òu cung cÊp corindon c«ng nghiÖp, lo¹i chÊt l−îng ngäc th−êng hiÕm hoÆc kh«ng cã. C¸c má sa kho¸ng eluvi vµ aluvi liªn quan th−êng chøa l−îng corindon chÊt l−îng ngäc cao h¬n, dÔ khai th¸c h¬n. HiÖn trªn thÕ giíi ng−êi ta chñ yÕu khai th¸c c¸c má sa kho¸ng liªn quan víi kiÓu má nµy. Nh÷ng thµnh phÇn cã Ých chÝnh lµ saphir, ruby vµ zircon. Saphir, ruby th−êng cã chÊt l−îng thÊp ®Õn trung b×nh do th−êng tèi mÇu (chøa hµm l−îng s¾t cao). C¶ saphir, ruby vµ zircon ®Òu ph¶i xö lý b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau, chñ yÕu lµ xö lý nhiÖt. IV. §ÆC §IÓM CHÊT L¦îNG RUBY, SAPHIR VIÖT NAM H×nh thµnh trong c¸c kiÓu má kh¸c nhau, corindon ViÖt Nam cã nh÷ng ®Æc ®iÓm tinh thÓ - kho¸ng vËt häc vµ c¸c ®Æc tr−ng chÊt l−îng kh¸c nhau, ph¶n ¸nh bèi c¶nh ®Þa chÊt vµ m«i tr−êng hãa lý thµnh t¹o chóng. ChÊt l−îng cña ®¸ quý ®· chÕ t¸c nãi chung ®−îc thÓ hiÖn ë bèn chØ tiªu (cßn gäi lµ c«ng thøc 4 C) : mÇu s¾c (Color), ®é tinh khiÕt (Clarity), chÕ t¸c (Cut) vµ träng l−îng cara (Carat weight). Cßn ®èi víi ®¸ quý th« (nguyªn liÖu khai th¸c tõ c¸c má) ng−êi ta ®¸nh gi¸ chÊt l−îng theo mÇu s¾c, ®é tinh khiÕt, h×nh th¸i vµ kÝch th−íc nguyªn liÖu. - MÇu s¾c lµ kh¸i niÖm chØ sù v¾ng mÆt (®é kh«ng mÇu) hoÆc cã mÆt t−¬ng ®èi cña mÇu. Sù thay ®æi rÊt nhá vÒ mÇu s¾c cã thÓ dÉn tíi sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ vÒ gi¸ trÞ. Nãi chung, mÇu cµng ®Ñp gi¸ trÞ ®¸ quý cµng cao. ChØ mÇu s¾c ®Ñp th«i ch−a ®ñ, viªn ®¸ quý cßn cÇn ph¶i cã mÇu ph©n bè ®Òu trong c¶ viªn ®¸. Ngoµi mÇu ®á, hång vµ lam lµ nh÷ng mÇu c¬ b¶n vµ phæ biÕn nhÊt, corindon cßn cã thÓ cã rÊt nhiÒu s¾c th¸i mÇu kh¸c n÷a nh− vµng, tÝm, lôc, da cam, kh«ng mÇu,... §ång thêi corindon tù nhiªn còng Ýt khi cã mét mÇu tinh khiÕt nµo ®ã, th−êng lµ pha trén cña nhiÒu s¾c th¸i mÇu. HiÖn t−îng nhiÒu mÇu, ph©n ®íi mÇu còng rÊt ®Æc tr−ng cho corindon. - §é tinh khiÕt lµ ®é chøa t−¬ng ®èi c¸c bao thÓ bªn trong vµ c¸c tú vÕt bªn ngoµi cña viªn ®¸, ¶nh h−ëng ®Õn ®é trong suèt, mÇu s¾c vµ c¸c ®Æc tÝnh quang häc cña nã. T× vÕt bªn ngoµi lµ c¸c dÊu hiÖu chØ ph©n bè ë mÆt ngoµi viªn ®¸. Bao thÓ bªn trong lµ c¸c dÊu hiÖu ph©n bè trong lßng viªn ®¸ hoÆc ch¹y tõ trong lßng ra tíi mÆt ngoµi cña viªn ®¸. §é tinh khiÕt còng lµ mét yÕu tè quan träng ¶nh h−ëng ®Õn gi¸ trÞ cña viªn ®¸. - H×nh th¸i vµ kÝch th−íc ph¶n ¸nh kh¶ n¨ng chÕ t¸c vµ hiÖu suÊt thu håi sau chÕ t¸c cña nguyªn liÖu th«. Theo c¸c chØ tiªu trªn ®©y, corindon ViÖt Nam cã c¸c ®Æc ®iÓm chÊt l−îng nh− sau : 143 1. KiÓu má trong ®¸ hoa (kiÓu Lôc Yªn - Quú Ch©u) a) MÇu s¾c vμ ®Æc ®iÓm ph©n bè mÇu §Æc ®iÓm chung cña ruby, saphir kiÓu má trong ®¸ hoa lµ chóng cã thÓ gÆp ë nhiÒu gam mÇu kh¸c nhau tõ kh«ng mÇu ®Õn vµng, da cam, hång, tÝm, ®á, lôc, lam víi ®é ®Ëm nh¹t vµ s¾c th¸i kh¸c nhau, trong ®ã gam mÇu ®á ®ãng vai trß chñ ®¹o. XÐt vÒ ®é phong phó cña mÇu s¾c th× corindon Lôc Yªn th−êng cã nhiÒu mÇu h¬n. ë ®©y ta cã thÓ gÆp tÊt c¶ c¸c mÇu vµ mçi mÇu cã thÓ gÆp ë c¸c s¾c th¸i kh¸c nhau, trong khi ë Quú Ch©u chØ gÆp mét vµi mÇu chÝnh vµ s¾c th¸i cña mçi mÇu kh«ng thay ®æi nhiÒu. Mét ®Æc ®iÓm dÔ nhËn thÊy lµ ë Lôc Yªn saphir mÇu lam gÆp nhiÒu h¬n so víi Quú Ch©u, cßn saphir Quú Ch©u th−êng cã mÇu lam nh¹t h¬n [2, 4, 7, 9]. §Æc ®iÓm næi bËt cña corindon Quú Ch©u vµ Lôc Yªn lµ tÝnh ph©n ®íi mÇu. C¸c ®íi mÇu ®á, ®á n©u, hång tÝm, lam vµ kh«ng mÇu th−êng ph©n bè song song (h×nh 1a). CÊu tróc cña ®íi mÇu lµ c¸c d¶i, ®èm lín nhá kh¸c nhau ph©n bè däc theo mÆt sinh tr−ëng. Tuy nhiªn, xÐt vÒ mÆt phæ biÕn th× corindon Lôc Yªn th−êng hay gÆp ®íi mÇu nhiÒu h¬n corindon Quú Ch©u vµ ®Æc biÖt lµ nÕu nh− ë corindon Quú Ch©u ta chØ gÆp c¸c ®íi hoÆc d¶i mÇu th¼ng song song nhau th× ë corindon Lôc Yªn ta th−êng gÆp c¸c ®íi mÇu lôc gi¸c ®ång t©m tõ ngoµi vµo trong [4, 9, 10]. a b H×nh 1. HiÖn t−îng ph©n ®íi mÇu (a) vµ ®èm mÇu (b) trong corindon Lôc Yªn - Quú Ch©u Ngoµi hiÖn t−îng ph©n ®íi mÇu nh− trªn, mét ®Æc ®iÓm còng t−¬ng ®èi phæ biÕn cña ruby, saphir Lôc Yªn vµ Quú Ch©u lµ sù cã mÆt c¸c ®èm, vÕt mÇu kh¸c nhau (h×nh 1b). C¸c dÊu hiÖu nµy cã lÏ liªn quan tíi sù tËp trung kh¸c nhau cña c¸c nguyªn tè t¹o mÇu trong tinh thÓ do hiÖn t−îng sinh tr−ëng kh«ng ®ång nhÊt. b) §é tinh khiÕt vμ bao thÓ bªn trong C¸c bao thÓ ®Æc tr−ng trong corindon cña kiÓu má nµy lµ anatas, apatit, b¬mit, calcit, corindon, diaspor, dolomit, graphit, monasit, muscovit, nephelin, phlogopit, pyrit, rutil, sphen, spinel, zircon vµ c¸c bao thÓ nhiÒu pha chøa tæ hîp CO2-H2S-COS-S8-AlO(OH) [2, 4, 9, 10, 14]. C¸c dÊu hiÖu sinh tr−ëng th−êng quan s¸t thÊy trong ruby, saphir Lôc Yªn vµ Quú Ch©u lµ c¸c ®−êng sinh tr−ëng th¼ng gãc, gÊp khóc kiÓu h×nh nªm ; ngoµi ra, mét d¹ng sinh tr−ëng kh¸c còng th−êng gÆp ®ã lµ sinh tr−ëng xo¾n. C¸c khe nøt, c¸c mÆt nøt, vÕt nøt vì chøa c¸c bao thÓ láng vµ khÝ - láng còng gÆp kh¸ th−êng xuyªn, dï møc ®é Ýt h¬n so víi c¸c bao thÓ kho¸ng vËt. Trong sè nµy cã ¶nh h−ëng nhiÒu nhÊt ®Õn ®é tinh khiÕt (®é trong suèt) lµ c¸c bao thÓ d¹ng v©n tay (bao thÓ láng vµ khÝ - láng), c¸c khe nøt kÝch cì kh¸c nhau (®−îc lÊp ®Çy hoÆc kh«ng bÞ lÊp ®Çy), c¸c tinh thÓ ©m... c) H×nh th¸i vμ kÝch th−íc H×nh d¹ng ®Æc tr−ng cña corindon tõ kiÓu má trong ®¸ hoa lµ c¸c tinh thÓ h×nh con suèt hoÆc thïng r−îu, lµ h×nh ghÐp cña c¸c h×nh th¸p ®«i s¸u ph−¬ng, l¨ng trô s¸u ph−¬ng vµ c¸c h×nh ®«i mÆt. Tû lÖ gi÷a chiÒu dµi vµ chiÒu réng cña c¸c tinh thÓ th−êng dao ®éng tõ n¨m ®Õn s¸u, c¸c tinh thÓ 144 d¹ng tÊm rÊt hiÕm. C¸c d¹ng quen kh¸c nhau cña ruby, saphir ë ®©y ®Òu do sù thay ®æi tû lÖ kÝch th−íc trªn g©y ra. §«i khi gÆp c¸c tinh thÓ cong o»n. C¸c mÆt l¨ng trô vµ th¸p ®«i cã thÓ cã c¸c vÕt khÝa song song víi trôc C, ®«i khi cßn cã vÕt khÝa song song víi mÆt thoi trªn mÆt cña h×nh l¨ng trô vµ h×nh ®«i mÆt. DÊu hiÖu ®Æc tr−ng kh¸c cña corindon kiÓu má nµy lµ sù mäc ghÐp víi c¸c d¹ng h×nh th¸i kh¸c nhau cña c¸c tinh thÓ. 2. KiÓu má trong metapelit (kiÓu T©n H−¬ng - Tróc L©u) a) MÇu s¾c vμ ®Æc ®iÓm ph©n bè mÇu Corindon vïng T©n H−¬ng vµ Tróc L©u còng cã thÓ gÆp ë nhiÒu gam mÇu nh− ®á (hång), tÝm, lam nh¹t, tr¾ng x¸m,... víi ®é ®Ëm nh¹t vµ s¾c th¸i kh¸c nhau, trong ®ã mÇu hång (hång phít tÝm vµ hång s¾c n©u) vµ x¸m gi÷ vai trß chñ ®¹o. Ruby T©n H−¬ng th−êng cã mÇu ®á, hång, ®á tÝm, trong khi ë Tróc L©u trong c¸c m¹ch pegmatit gÆp chñ yÕu lµ corindon cã mÇu xanh ®en tèi, trong eluvi, deluvi vµ sa kho¸ng däc c¸c nh¸nh suèi gÆp ruby mÇu ®á tÝm hoÆc saphir hång ¸nh tÝm ®Ëm. Lo¹i saphir mÇu lam tèi hÇu nh− kh«ng gÆp ë c¶ hai vïng trªn. KÕt qu¶ x¸c ®Þnh thµnh phÇn hãa häc cña ruby, saphir khu vùc T©n H−¬ng vµ Tróc L©u cho thÊy c¸c t¹p chÊt chÝnh trong corindon ë ®©y lµ c¸c oxid Cr, Fe, Ti, V mét sè mÉu chøa oxid Ca, Mg, Mn nh−ng ®Òu víi hµm l−îng rÊt thÊp [9, 10, 14]. Nh×n chung cho c¶ khu vùc T©n H−¬ng - Tróc L©u ruby mÇu ®á th−êng chØ chøa Cr2O3 hoÆc cã hµm l−îng Cr2O3 tréi h¬n so víi c¸c oxid kh¸c, lo¹i mÇu lam th−êng chøa ®ång thêi c¶ FeO vµ TiO2 vµ khi hµm l−îng FeO t¨ng lªn chóng th−êng cã mÇu xanh ®en ®Õn lam tèi. Khi trong thµnh phÇn chøa TiO2 th× viªn ®¸ th−êng cã mÇu tr¾ng x¸m nh−ng khi chøa ®ång thêi Cr2O3, FeO vµ TiO2, viªn ®¸ trë thµnh cã mÇu ®á tÝm. HiÖn t−îng ph©n ®íi mÇu cña ruby, saphir T©n H−¬ng - Tróc L©u Ýt phæ biÕn h¬n nhiÒu so víi ruby, saphir tõ c¸c khu vùc kh¸c cña n−íc ta. b) §é tinh khiÕt vμ bao thÓ bªn trong Bao thÓ kho¸ng vËt trong ruby, saphir kiÓu má nµy Ýt ®a d¹ng h¬n so víi kiÓu trong ®¸ hoa, trong ®ã hay gÆp nhÊt lµ rutil, ilmenit, zircon, apatit, b¬mit, oxid vµ hydroxid s¾t, mica (margarit, muscovit), silimanit... [9, 10, 14]. Trong sè c¸c bao thÓ trªn th× rutil lµ bao thÓ phæ biÕn nhÊt, ®Æc biÖt lµ rutil thø sinh, t¹o thµnh sau khi tinh thÓ chñ ®· h×nh thµnh do qu¸ tr×nh ph¸ hñy dung dÞch cøng. Chóng th−êng cã d¹ng c¸c kim que nhá li ti, ph©n bè theo c¸c ph−¬ng x¸c ®Þnh trong tinh thÓ corindon, g©y nªn hiÖn t−îng sao, m¾t mÌo hoÆc ¸nh lôa kh¸ ®Æc tr−ng cña corindon T©n H−¬ng, Tróc L©u (h×nh 2). Chóng còng lµ nguyªn nh©n g©y nªn hiÖn t−îng mµng m©y, mµng s÷a, mµng ch¸o trong corindon kiÓu má nµy. Nh×n chung, sù cã mÆt cña c¸c bao thÓ rutil thø sinh lµm gi¶m ®¸ng kÓ ®é trong suèt (®é tinh khiÕt) cña ruby, saphir, tuy vËy, khi chóng t¹o nªn hiÖn t−îng sao, m¾t mÌo hoÆc ¸nh lôa th× gi¸ trÞ cña viªn ®¸ l¹i t¨ng lªn nhiÒu do lo¹i ruby, saphir nµy rÊt ®−îc −a chuéng. Trong ruby, saphir cña c¸c má trong metapelit rÊt hay gÆp hiÖn t−îng c¶ viªn ®¸ bÞ nøt rÊt ®Òu (bÞ chÐm) theo ph−¬ng song song c¸c mÆt trùc thoi trong cÊu tróc tinh thÓ corindon, nhiÒu khi cã thÓ t¸ch chóng ra thµnh nh÷ng viªn cã d¹ng nh− tinh thÓ calcit. §©y lµ hiÖn t−îng t¸ch líp theo c¸c mÆt song tinh biÕn d¹ng (deformation twinning) do bÞ nÐn Ðp sau khi c¸c tinh thÓ corindon ®· h×nh thµnh. HiÖn t−îng nµy rÊt ®Æc tr−ng cho ruby, saphir trong khu vùc nghiªn cøu vµ ¶nh h−ëng nhiÒu ®Õn ®é tinh khiÕt cña chóng. Ngoµi c¸c d¹ng bao thÓ nªu trªn, trong ruby, saphir T©n H−¬ng vµ Tróc L©u ta cßn hay gÆp mét sè lo¹i bao thÓ kh¸c nh− c¸c bao thÓ láng d¹ng v©n tay, d¹ng l«ng chim, c¸c tinh thÓ ©m... C¸c dÊu hiÖu sinh tr−ëng th−êng gÆp trong ruby, saphir Lôc Yªn - Quú Ch©u lµ sinh tr−ëng th¼ng gãc hoÆc gÊp khóc l¹i hÇu nh− kh«ng gÆp trong corindon T©n H−¬ng - Tróc L©u. HiÖn t−îng ph©n ®íi mÇu còng kh«ng ®Æc tr−ng. §é trong suèt cña ruby, saphir vïng nghiªn cøu th−êng rÊt kh¸c nhau, tõ nh÷ng viªn ®ôc kh«ng thÊu quang cho tíi nh÷ng viªn hoµn toµn trong suèt, nh−ng nh×n chung, so víi khu vùc Lôc Yªn - Quú Ch©u, lo¹i ruby, saphir cã ®é trong suèt cao ë T©n H−¬ng, Tróc L©u Ýt h¬n nhiÒu. Mét ®iÒu ®¸ng chó ý n÷a lµ nh÷ng viªn ruby, saphir trong suèt vµ b¸n trong th−êng chØ thÊy trong eluvi vµ deluvi. Trong khi ®ã ruby, saphir thu ®−îc trong nh÷ng th©n quÆng gèc th× chñ yÕu lµ ®ôc, chøa nhiÒu bao thÓ, r¹n nøt m¹nh vµ th−êng cã mÇu tèi, xØn. c) H×nh th¸i vμ kÝch th−íc Hai d¹ng tinh thÓ chiÕm −u thÕ trong corindon tõ ®¸ gèc (gneis vµ pegmatoid) cña kiÓu má nµy lµ (h×nh 3) : • C¸c tinh thÓ h×nh l¨ng trô t¹o nªn tõ l¨ng trô s¸u ph−¬ng vµ h×nh ®«i mÆt ; 145 • C¸c biÕn d¹ng cña h×nh th¸i c¬ b¶n trªn víi sù bæ sung cña h×nh mÆt thoi d−¬ng r. Tû sè gi÷a chiÒu dµi vµ chiÒu réng cña c¸c tinh thÓ dao ®éng trong kho¶ng tõ 1 ®Õn 3, v× vËy c¸c tinh thÓ th−êng ng¾n, ®«i khi cã d¹ng tÊm. Cßn c¸c tinh thÓ corindon tõ c¸c sa kho¸ng liªn quan, nhÊt lµ sa kho¸ng aluvi, th−êng bÞ bµo mßn ë møc ®é kh¸c nhau, ®«i khi kh«ng cßn gi÷ ®−îc mÆt tinh thÓ ban ®Çu. KÝch th−íc cña c¸c tinh thÓ dao ®éng trong kho¶ng rÊt lín, tõ vµi milimet ®Õn hµng chôc, ®«i khi hµng tr¨m centimet. §Æc biÖt ë ®©y ®· gÆp nh÷ng viªn ruby chÊt l−îng ngäc nÆng tíi hµng kilogam, ®«i khi hµng chôc kilogam. H×nh 2. Ruby sao - s¶n phÈm ®Æc tr−ng cña kiÓu má trong metapelit H×nh 3. Mét sè h×nh d¹ng th−êng gÆp cña corindon kiÓu má trong metapelit 3. KiÓu má liªn quan ®Õn basalt (kiÓu má §¨k T«n) a) MÇu s¾c vμ ®Æc ®iÓm ph©n bè mÇu Saphir liªn quan tíi phun trµo basalt miÒn Nam ViÖt Nam (MNVN) th−êng ®Æc tr−ng bëi mÇu xanh ®en thÉm (saphir ®en), bªn c¹nh ®ã c¸c mÇu kh¸c còng gÆp nh− lôc, xanh n−íc biÓn, xanh da trêi, xanh mùc, xanh lôc vµng (cßn gäi lµ saphir BGY - blue/green/yellow)... C¸c kÕt qu¶ ph©n tÝch thµnh phÇn ho¸ häc cña saphir MNVN [1, 3, 10, 12, 14] cho thÊy thµnh phÇn t¹p chÊt chÝnh trong saphir MNVN lµ Fe2O3 vµ FeO víi hµm l−îng dao ®éng tõ n.10-2 % tíi n%. Cïng víi Fe, Ti còng th−êng xuyªn cã mÆt nh−ng hµm l−îng th−êng thÊp h¬n (trung b×nh kho¶ng n.10-2 %). Khi ®èi chiÕu víi thµnh phÇn ho¸ häc ta thÊy trong saphir MNVN cã nh÷ng viªn mÇu xanh ®en thÉm (saphir ®en) th−êng cã hµm l−îng Fe cao (tæng Fe2O3 + FeO tõ 0,71 ®Õn 1,13 %), TiO2 xuÊt hiÖn th−êng xuyªn víi hµm l−îng t−¬ng ®èi æn ®Þnh vµ dao ®éng trong kho¶ng 0,3 - 0,5 %. Khi so s¸nh hµm l−îng Fe trong saphir MNVN víi mét sè má kh¸c trªn thÕ giíi ta thÊy saphir MNVN cã tæng Fe cao h¬n kh¸ nhiÒu ; ®iÒu nµy gi¶i thÝch t¹i sao saphir MNVN th−êng cã t«ng mÇu tèi h¬n (lam tèi). §ång thêi, khi c¶ Ti vµ Fe cïng cã mÆt th× t«ng mÇu th−êng s¸ng h¬n so víi nh÷ng mÉu chØ cã mÆt Fe vµ khi ®ã saphir th−êng cã t«ng mÇu tèi h¬n, nhiÒu khi trë nªn cã mÇu xanh ®en, xØn. Mét sè oxid kh¸c còng gÆp vµ th−êng ë hµm l−îng thÊp (n.10-2 %) nh− SiO2, K2O... vµ c¸c oxid nµy th−êng kh«ng cã vai trß g× trong viÖc t¹o mÇu cña saphir. Mét sè nghiªn cøu kh¸c [1, 3] còng ®· ph¸t hiÖn sù cã mÆt cña mét sè oxit víi hµm l−îng thÊp (n.10-3 %) nh− gali (Ga2O3 = 0.021 - 0.052 %), vanadi (V2O5 = 0.001 - 0.017 %), mangan (MnO = 0.000 - 0.017 %)... Chrom rÊt Ýt khi cã mÆt vµ nÕu xuÊt hiÖn còng chØ ë hµm l−îng rÊt thÊp kh«ng ®¸ng kÓ (Cr2O3 = 0.000 - 0.009 %). 146 HiÖn t−îng ph©n ®íi mÇu rÊt phæ biÕn trong saphir MNVN, cã thÓ nãi trong hÇu hÕt c¸c mÉu nghiªn cøu ®Òu quan s¸t thÊy hiÖn t−îng nµy (ë møc ®é kh¸c nhau). C¸c ®íi mÇu th−êng ph¸t triÓn song song c¸c mÆt thoi (r), c¸c mÆt l−ìng th¸p (Z), trong khi theo ph−¬ng song song víi trôc C hiÖn t−îng nµy l¹i kh«ng râ nÐt (chñ yÕu lµ c¸c ®íi lam nh¹t xen kÏ c¸c ®íi kh«ng mÇu). b) §é tinh khiÕt vμ bao thÓ bªn trong C¸c bao thÓ th−êng gÆp trong saphir MNVN lµ : plagioclas, zircon, pyroclo, columbit, hecxynit, ilmenit, spinel, hematit, rutil... [1 - 3, 10, 14]. Ngoµi ra, c¸c khe nøt, c¸c lç trèng, c¸c bao thÓ láng, khÝ láng còng kh¸ ®Æc tr−ng cho saphir MNVN. §é trong suèt cña saphir MNVN còng thay ®æi theo c¸c má. Trong saphir MNVN th−êng ph¸t triÓn cÊu tróc sinh tr−ëng th¼ng hoÆc gÊp khóc. C¸c cÊu tróc nµy th−êng dÔ dµng quan s¸t thÊy trªn c¸c mÆt song diÖn, mÆt thoi d−¬ng vµ c¸c mÆt th¸p ®«i. c) §Æc ®iÓm h×nh th¸i vμ kÝch th−íc Saphir MNVN ph¸t triÓn c¸c mÆt th¸p ®«i s¸u ph−¬ng n, z, w, mÆt thoi r vµ ®«i mÆt c, trong ®ã mÆt c, mÆt r kÐm ph¸t triÓn h¬n c¸c mÆt th¸p, nªn kÕt qu¶ lµ chóng th−êng cã h×nh thïng r−îu hoÆc gÇn gièng con suèt, víi tû lÖ gi÷a chiÒu dµi lín gÊp 4 - 6 lÇn chiÒu ngang (h×nh 4). C¸c tinh thÓ saphir MNVN th−êng th¼ng, kh«ng bÞ cong o»n nh− corindon kiÓu má trong ®¸ hoa. Tuy nhiªn, trªn mÆt rÊt nhiÒu tinh thÓ cßn l¹i dÊu vÕt cña sù hßa tan, gÆm mßn. H×nh 4. H×nh d¹ng ®Æc tr−ng cña saphir §¨k T«n KÝch th−íc cña c¸c tinh thÓ corindon trong kiÓu liªn quan víi basalt MNVN còng kh«ng dao ®éng nhiÒu, n»m trong kho¶ng tõ 1 - 2 mm ®Õn vµi cm, Ýt khi lín ®Õn 4 - 5 cm. Còng Ýt khi quan s¸t thÊy sù mäc ghÐp cña c¸c tinh thÓ. 4. So s¸nh ®Æc ®iÓm chÊt l−îng cña corindon thuéc 3 kiÓu má chÝnh ë ViÖt Nam Nh− cã thÓ thÊy tõ b¶ng 1, corindon thuéc ba kiÓu má chÝnh ë ViÖt Nam h×nh thµnh trong nh÷ng bèi c¶nh kiÕn t¹o vµ m«i tr−êng ®Þa chÊt kh¸c nhau, v× thÕ chóng cã c¸c ®Æc ®iÓm chÊt l−îng ngäc rÊt kh¸c nhau, ph¶n ¸nh sù phô thuéc râ rÖt vµo ®iÒu kiÖn thµnh t¹o nh− m«i tr−êng hãa häc, nhiÖt ®é, ¸p suÊt... D−íi ®©y lµ nh÷ng xem xÐt cô thÓ ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu tè thµnh t¹o tíi chÊt l−îng ngäc ®−îc ®¸nh gi¸ qua ba tiªu chÝ c¬ b¶n lµ kÝch th−íc, mÇu s¾c, ®é tinh khiÕt. a) VÒ mÇu s¾c vμ ®Æc ®iÓm ph©n bè mÇu So s¸nh c¸c ®Æc tr−ng mÇu s¾c cña ruby, saphir tõ ba kiÓu má ®−îc dÉn ra ë b¶ng 2. B¶ng 2. So s¸nh c¸c ®Æc tr−ng mÇu s¾c cña ruby, saphir cña 3 kiÓu má ë ViÖt Nam §Æc tr−ng mÇu s¾c KiÓu má trong ®¸ hoa KiÓu má trong metapelit KiÓu má liªn quan víi basalt Gam mÇu Chñ yÕu mÇu ®á, tÝa, hång, rÊt Ýt lam Chñ yÕu xanh x¸m, lam x¸m Chñ yÕu lam, lam lôc, Ýt lôc vµng, vµng C−êng ®é mÇu Tõ rÊt xØn ®Õn t−¬i §a sè tõ xØn ®Õn h¬i t−¬i XØn ®Õn h¬i t−¬i T«ng mÇu RÊt nh¹t ®Õn rÊt ®Ëm RÊt nh¹t ®Õn nh¹t Tõ nh¹t ®Õn tèi Ph©n ®íi mÇu RÊt râ Kh«ng râ RÊt râ §é ®ång ®Òu cña mÇu s¾c Tõ kh«ng ®Òu ®Õn ®Òu Tõ kh«ng ®Òu ®Õn ®Òu mÇu loang læ Tõ kh«ng ®Òu ®Õn ®Òu 147 §Æc ®iÓm mÇu s¾c trªn cã liªn quan víi thµnh phÇn hãa häc cña corindon, nhÊt lµ thµnh phÇn vµ hµm l−îng cña c¸c nguyªn tè t¹o mÇu (b¶ng 3). ChÊt l−îng mÇu s¾c cña corindon phô thuéc chñ yÕu vµo thµnh phÇn hãa häc cña chóng, trong ®ã sù cã mÆt vµ hµm l−îng cña c¸c nguyªn tè g©y mÇu gåm Cr+3, Fe+2, Fe+3, Ti+4, V+5 cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh. ChØ so s¸nh ba nguyªn tè t¹o mÇu quan träng nhÊt trong corindon cña ba kiÓu má ta ®· cã thÓ nhËn thÊy sù kh¸c biÖt râ rµng: saphir MNVN chøa Ýt Cr nhÊt, ruby Lôc Yªn - Quú Ch©u cã hµm l−îng Cr cao nhÊt. Víi s¾t th× cã kh¸c, corindon MNVN vµ Tróc L©u - T©n H−¬ng cã hµm l−îng cao h¬n h¼n so víi Lôc Yªn - Quú Ch©u, tuy vÉn chøa nhiÒu s¾t h¬n (1 - 2 %): corindon T©n H−¬ng - Tróc L©u cã hµm l−îng Fe chØ b»ng kho¶ng mét nöa (1 %) so víi MNVN, cßn corindon Lôc Yªn - Quú Ch©u chØ chøa 1/10 hµm l−îng Fe so víi corindon T©n H−¬ng - Tróc L©u. Hµm l−îng TiO2 cã sù kh¸c biÖt kh«ng lín l¾m gi÷a ba kiÓu má, nh−ng còng cã thÓ thÊy sù gi¶m dÇn tõ corindon kiÓu má liªn quan víi basalt ®Õn kiÓu má trong metapelit vµ cuèi cïng lµ kiÓu má trong ®¸ hoa. Quy luËt nµy thÓ hiÖn râ ë sù kh¸c biÖt vÒ mÇu s¾c cña corindon ë 3 kiÓu má [10, 14]. B¶ng 3. So s¸nh hµm l−îng c¸c nguyªn tè t¹o mÇu chÝnh trong corindon tõ 3 kiÓu má Hµm l−îng % KiÓu má trong ®¸ hoa KiÓu má trong metapelit KiÓu má liªn quan víi basalt Cr2O3 0 - 0,78 0 - 0,073 0 - 0,015 Fe2O3 + FeO 0 - 0,076 0,972 - 1,222 1,26 - 2,21 TiO2 0 - 0,12 0 - 0,22 0 - 0,34 b) VÒ ®é tinh khiÕt vμ bao thÓ bªn trong §Æc ®iÓm bao thÓ cña corindon tõ 3 kiÓu má rÊt kh¸c nhau c¶ vÒ chñng lo¹i vµ sè l−îng. VÒ chñng lo¹i, sù kh¸c nhau cã thÓ thÊy râ ë c¸c lo¹i bao thÓ r¾n (b¶ng 4). Cã thÓ nhËn thÊy corindon kiÓu má trong ®¸ hoa phong phó nhÊt vÒ chñng lo¹i bao thÓ kho¸ng vËt; ®¬n gi¶n h¬n c¶ lµ corindon kiÓu má trong metapelit. Tuy nhiªn, xÐt vÒ sè l−îng bao thÓ xuÊt hiÖn trªn mét ®¬n vÞ thÓ tÝch th× corindon T©n H−¬ng - Tróc L©u l¹i cao nhÊt, trong ®ã cã nhiÒu bao thÓ tèi mÇu; ®iÒu ®ã dÉn ®Õn ®é trong suèt cña chóng lµ thÊp nhÊt [14]. VÒ sù xuÊt hiÖn c¸c khe nøt, vÕt vì cã thÓ nhËn thÊy tÇn suÊt xuÊt hiÖn ë corindon Lôc Yªn - Quú Ch©u lµ cao nhÊt, tiÕp ®Õn lµ corindon T©n H−¬ng - Tróc L©u. Corindon §¨k T«n Ýt bÞ nøt nÎ. c) VÒ h×nh th¸i vμ kÝch th−íc VÒ h×nh th¸i cã thÓ thÊy corindon kiÓu má trong ®¸ hoa vµ corindon kiÓu má liªn quan víi basalt kh¸ gièng nhau: ë chóng ®Òu ph¸t triÓn c¸c mÆt th¸p ®«i s¸u ph−¬ng n, z, w, mÆt thoi r vµ ®«i mÆt c, trong ®ã mÆt c, mÆt r kÐm ph¸t triÓn h¬n c¸c mÆt th¸p, nªn kÕt qu¶ lµ chóng th−êng cã h×nh thïng r−îu hoÆc gÇn gièng con suèt, víi chiÒu dµi lín gÊp 4 - 6 lÇn chiÒu ngang. C¸c tinh thÓ corindon trong ®¸ hoa cßn cã mét ®Æc ®iÓm lµ ®«i khi bÞ cong do trôc C bÞ ®æi h−íng ; ®iÒu nµy cho thÊy m«i tr−êng thµnh t¹o cña chóng ch¾c ch¾n kh«ng ph¶i tõ dung thÓ, mµ chóng ®−îc thµnh t¹o trong m«i tr−êng chËt hÑp, khã ph¸t triÓn. C¸c tinh thÓ saphir kiÓu má liªn quan víi basalt, tr¸i l¹i, rÊt th¼ng, cho thÊy m«i tr−êng ph¸t triÓn cña chóng kh¸ thuËn lîi. MÆt kh¸c, trªn mÆt rÊt nhiÒu tinh thÓ saphir §¨k T«n cßn l¹i dÊu vÕt cña sù hßa tan, gÆm mßn, trong khi trªn mÆt tinh thÓ cña corindon kiÓu má trong ®¸ hoa th−êng thÊy dÊu vÕt ®−êng sinh tr−ëng thÓ hiÖn d−íi d¹ng c¸c vÕt khÝa, vÕt l»n. C¸c tinh thÓ corindon kiÓu má trong metapelit kh¸c h¼n c¸c tinh thÓ cña hai kiÓu má trªn vÒ h×nh th¸i. Chóng th−êng ph¸t triÓn c¸c mÆt c¬ së c, l¨ng trô s¸u ph−¬ng a vµ mÆt thoi r, tû sè gi÷a chiÒu dµi vµ chiÒu ngang gi¶m ®Õn 2 - 3 , thËm chÝ <1, dÉn ®Õn tinh thÓ cã h×nh trô ng¾n hoÆc tÊm lôc l¨ng dÑt víi gãc vÑt ë ®Ønh. C¸c mÆt tinh thÓ kh«ng b»ng ph¼ng, th−êng g¾n rÊt nhiÒu h¹t kho¸ng vËt cña ®¸ chøa nã nh− feldspar... 148 B¶ng 4. So s¸nh ®é tinh khiÕt cña corindon thuéc 3 kiÓu má cña ViÖt Nam KiÓu má KiÓu má DÊu hiÖu Trong ®¸ hoa Trong metapelit Liªn quan víi basalt DÊu hiÖu Trong ®¸ hoa Trong metapelit Liªn quan víi basalt Bao thÓ kho¸ng vËt Pyrit + Apatit + Pyrotin + B¬mit + + Rutil nguyªn sinh + + Calcit + Sphalerit Chalcopyrit + Sîi rutil + + Columbit + Spinel + + Corindon + Zircon + + Diaspor + C¸c bao thÓ khÝ láng, khe nøt vì Phlogopit + Bao thÓ láng + + + G¬tit + Bao thÓ v©n tay + + + Granat Tinh thÓ ©m + + Graphit + C¸c vÕt nøt, vì Trung b×nh NhiÒu Ýt Hematit + + C¸c dÊu hiÖu sinh trưëng Hercynit + §íi mÇu + + + Ilmenit + + Song tinh + + + Mica + + Sinh trưëng xo¾n + + Plagioclas + + KÕT LUËN 1. ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng quèc gia cã tiÒm n¨ng lín vÒ ruby, saphir. C¸c má vµ biÓu hiÖn kho¸ng hãa thuéc hÇu hÕt c¸c kiÓu má corindon ®Òu ®· ®−îc ph¸t hiÖn ë nhiÒu khu vùc kh¸c nhau cña n−íc ta, trong ®ã ®¸ng chó ý nhÊt lµ: kiÓu má trong ®¸ hoa víi c¸c má ®iÓn h×nh nh− Lôc Yªn (Yªn B¸i) vµ Quú Ch©u (NghÖ An), kiÓu má trong metapelit víi c¸c má T©n H−¬ng vµ Tróc L©u (Yªn B¸i) vµ kiÓu liªn quan víi basalt víi má ®¹i diÖn lµ §¨k T«n (§¨k N«ng). 2. H×nh thµnh trong c¸c bèi c¶nh kiÕn t¹o vµ m«i tr−êng ®Þa chÊt kh¸c nhau nªn c¸c kiÓu má nµy còng mang c¸c thuéc tÝnh ®Æc tr−ng kh¸c nhau (vÒ thµnh phÇn kho¸ng vËt, ®Æc ®iÓm th©n kho¸ng, kiÕn tróc cÊu t¹o, ®¸ v©y quanh vµ gi¸ trÞ kinh tÕ). 3. Hoµn c¶nh ®Þa chÊt thµnh t¹o kh«ng gièng nhau cña ruby, saphir thuéc c¸c kiÓu má trªn còng quyÕt ®Þnh sù thay ®æi vÒ ®Æc tr−ng chÊt l−îng cña chóng, thÓ hiÖn ë ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, kÝch th−íc, mÇu s¾c vµ ®é tinh khiÕt. Theo c¸c ®Æc tr−ng nµy chÊt l−îng cña corindon thuéc ba kiÓu má chÝnh cña ViÖt Nam thay ®æi nh− sau: Corindon kiÓu má trong ®¸ hoa cã chÊt l−îng ngäc cao nhÊt víi gam mÇu chñ ®¹o lµ mÇu ®á víi c¸c s¾c mÇu kh¸c nhau, ®é tinh khiÕt vµ ®é trong suèt cao; tiÕp theo lµ corindon liªn quan ®Õn basalt, ®Æc tr−ng bëi c¸c gam mÇu lam ®Ëm, lam lôc, mét l−îng Ýt mÇu vµng, ®é trong suèt vµ ®é tinh khiÕt còng kh¸ cao, cuèi cïng lµ corindon kiÓu má trong metapelit víi gam mÇu chñ ®¹o lµ hång, hång phít tÝm hoÆc s¾c n©u vµ ®é trong suèt vµ ®é tinh khiÕt thÊp (®é nøt nÎ cao). 149 Lêi c¶m ¬n : bµi b¸o ®−îc hoµn thµnh trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn §Ò tµi ®Æc biÖt cÊp §¹i häc Quèc gia Hµ Néi m· sè QG-08-13 “Nghiªn cøu ®Æc tr−ng chÊt l−îng ngäc ruby, saphir vµ x©y dùng c¸c quy tr×nh c«ng nghÖ xö lý nhiÖt n©ng cÊp chÊt l−îng ®¸ quý ViÖt Nam” vµ Dù ¸n SXT “TriÓn khai c«ng nghÖ xö lý nhiÖt n©ng cÊp chÊt l−îng ruby, saphir vµ mét sè ®¸ quý kh¸c cña ViÖt Nam”. C¸c t¸c gi¶ xin ch©n thµnh c¶m ¬n. TµI LIÖU DÉN [1] V. GARNIER, D. OHNENSTETTER, G. GIULIANI, A. E. FALLICK, T. PHAN TRONG, V. HOANG QUANG, L. PHAM VAN and D. SCHWARZ, 2005 : Basalt petrology, zircon ages and sapphire genesis from Dak Nong, southern Vietnam. Mineralogical Magazine. Vol. 69 (1), 21-38. [2] V. GARNIER, G. GIULIANI, D. OHNENSTETTER, A. E. FALLICK, J. DUBESSY, D. BANKS, HOANG QUANG VINH, T. LHOMME, H. MALUSKI, A. PECHER, K. A. BAKHSH, PHAM VAN LONG, PHAN TRONG TRINH and D. SCHWARZ, 2008 : Marble-hosted ruby deposits from Central and Southeast Asia : Towards a new genetic model. Journal for Comprehensive Studies of Ore Genesis and Ore Exploration, 1-78. [3] TRÇN TRäNG HßA (chñ biªn), 2005 : Nghiªn cøu ®iÒu kiÖn thµnh t¹o vµ quy luËt ph©n bè kho¸ng s¶n quý hiÕm liªn quan ®Õn ho¹t ®éng magma khu vùc miÒn Trung vµ T©y Nguyªn. B¸o c¸o tæng kÕt §Ò tµi ®éc lËp cÊp nhµ n−íc, L−u tr÷ Trung t©m th«ng tin KH & CN Quèc gia, Hµ Néi. [4] R. E. KANE, S. F. McCLURE, R. C. KAMMERLING, N. D. KHOA, C. MORA, S. REPETTO, N . D. KHAI and J. I. KOIVULA, 1991 : Ruby and fancy sapphire from Vietnam. Gem & Gemology, Vol. 27, 136-155. [5] M. B. KATZ, 1972 : On the origin of Ratnapura-type gem deposit of Ceylon. Economic Geology, 67, 113-115. [6] NGUYÔN NGäC KH¤I, 1995 : §Æc ®iÓm chÊt l−îng ruby, sapphir ViÖt Nam. T¹p chÝ §Þa chÊt, 230, 9-10. [7] NGôY TUYÕT NHUNG, NGUYÔN NGäC KH¤I, HOµNG THÞ TUYÕT, TRÇN XU¢N TO¶N, 2004 : Nghiªn cøu x¸c lËp c¸c thuéc tÝnh ®Æc tr−ng kiÓu má corindon trong ®¸ hoa ViÖt Nam. TCCKH vÒ T§, T. 26 (4), 333-342. [8] A. A. LEVINSON, F. A. COOK, 1994 : Gem corundum in alkali basalt : origin and occurrence. Gems & Gemology, 30, 253-262. [9] PH¹M V¡N LONG, 2003 : Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm tinh thÓ kho¸ng vËt häc vµ ngäc häc cña ruby, saphir hai vïng má Lôc yªn (Yªn B¸i) vµ Quú Ch©u (NghÖ An). LuËn ¸n tiÕn sü ®Þa chÊt. [10] NGôY TUYÕT NHUNG (chñ biªn), 2007 : Nghiªn cøu x¸c lËp mét sè lo¹i h×nh má ®¸ quý cã gi¸ trÞ c«ng nghiÖp ë ViÖt Nam. B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi träng ®iÓm cÊp §¹i häc Quèc gia Hµ Néi. [11] NGUYÔN KINH QUèC (chñ biªn), 1995 : Nguån gèc, quy luËt ph©n bè vµ ®¸nh gi¸ tiÒm n¨ng ®¸ quý - ®¸ kü thuËt ViÖt Nam. B¸o c¸o tæng kÕt §Ò tµi KT-01-09. [12] C. P. SMITH, R. C. KAMMERLING, A. S. KELLER, A. PERETTI, K. V. SCARRATT, NGUYEN DANG KHOA, S. REPETTO, 1995 : Sapphires from Southern Vietnam. Gem & Gemology, 31, 168-186. [13] F. L. SUTHERLAND, D. SCHWARZ, 1998 : Distinctive gem corundum suite from discrete basalt fields : a comparative study of Barrington, Australia, and West Pailin, Cambodia gemfields. Journal of Gemmlogy, Vol. 26, 65-85. [14] NGUYÔN THÞ MINH THUYÕT, 2008 : Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm tiªu h×nh, ®Æc ®iÓm ngäc häc cña corindon thuéc mét sè kiÓu nguån gèc kh¸c nhau vïng Yªn B¸i vµ §¨k N«ng. LuËn ¸n tiÕn sü §Þa chÊt. SUMMARY Quality characteristics of rubies and sapphires from main deposit types of Vietnam For the last decades Vietnam has been considered as a country with great potential for ruby and sapphire gemstones. Deposits and ocurrences of most corundum deposit types have been discovered in different regions of our country, of which of most interest are: marble-hosted deposit type with Luc Yen and Quy Chau deposits as representatives; metapelite-hosted deposit type with typical deposits as Tan Huong and Truc Lau and basalt-related deposit type with typical representative as Dak Ton deposit. Being formed in different tectonic settings and geological environments, these deposit types possess their own attributes in mineralogy, 150 morphology, texture, hosting lithology as well as economic value. Different geological environments also determined the difference in gem-quality characteristics of rubies and sapphires, which are reflected in their morphology, color and clarity. According to these criteria, the quality of corundums from 3 main deposit types of Vietnam changes as follows: - Corundums in matrix from the metapelite hosted deposit type are usually of dark gray to gray blue color, and very low transparency due to high percentage of opaque mineral inclusions as magnetite, ilmenite... and due to high fracturing. Most of them are not of gem quality. Nevertheless, corundums from placers in Tan Huong and Truc Lau deposits have better coloration and clarity. - Corundums from both hosting rocks and placers of the marble hosted deposit type (Luc Yen and Quy Chau deposits) are characterized by dominant red hue with various hints, with the saturation varying from dull to very vivid, and tone changing from light to very dark. Inclusions are very diversified, but their contents are not high, that is why the transparency of corundums is good. Corundums from this deposit type is of highest quality, some of them are comparable with Mogok stones which are considered as the best in the world. - Corundums from the basalt related deposit type are usually of dark blue, green blue, yellow color, some belong to BGY type. The saturation changes from dull to slightly vivid, the tone from light to dark. Inclusions are plentiful, but their content is low. Corundums from this deposit type are of medium gem quality. As a conclusion, corundums from the marble hosted deposit type are of the highest quality, corundums from the basalt related deposit type of intermediate quality, and corundums from the metapelite hosted deposit type are of the lowest quality. Ngµy nhËn bµi : 22 - 12 - 2009 Khoa §Þa chÊt Tr−êng §HKHTN - §HQG Hµ Néi