Đặc điểm hình thái và vi học của cây cà trái vàng (solanum viarum dun) ở miền Nam Việt Nam

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014 Nghiên cứu Y học Chuyên Đề Dược Học 457 ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI VÀ VI HỌC CỦA CÂY CÀ TRÁI VÀNG (SOLANUM VIARUM DUN.) Ở MIỀN NAM VIỆT NAM Liêu Hồ Mỹ Trang*, Hồ Thị Bích Hằng* TÓM TẮT Đặt vấn đề: Cây Cà trái vàng được các tài liệu trong nước mô tả là cây có hoa màu tím hay lam, lưỡng tính, bao phấn màu vàng với tên khoa học là Solanum xanthocarpum Schrad.&Wendl. hay S. virginianum L.. Tuy nhiên, cây Cà trái vàng mọc phổ biến nhiều nơi như Lang Bian, Đức Trọng, Lâm Hà, Bảo Lộc, Đơn Dương, Lạc Dương và Pleiku thì lại có hoa trắng và bao phấn trắng. Vũ Văn Hợp(8) xác định cây Cà trái vàng ở Việt Nam có tên khoa học là Solanum viarum Dun., không phải S. xanthocarpum Schrad.&Wendl., và cũng mô tả có hoa màu trắng. Để góp phần làm sáng tỏ tên khoa học của cây Cà trái vàng chúng tôi tiến hành khảo sát đặc điểm hình thái và cấu tạo vi học. Phương pháp nghiên cứu: Mô tả và chụp hình các đặc điểm hình thái và vi học. Xác định tên khoa học dựa trên các khóa định loài và so sánh với các tài liệu. Kết quả: Cà trái vàng mọc phổ biến tại một số tỉnh miền Nam Việt Nam là cây bụi đứng, phân nhiều cành lòa xòa. Thân đầy lông và gai. Lá đơn, mọc so le, đoạn mang hoa có hai lá không đều, mọc vuông góc thành đôi; phiến lá thường có gốc lệch, đầy lông và gai. Hoa màu trắng, mọc riêng lẻ ở giữa lóng và họp thành xim hình bò cạp; hoa riêng lẻ và hoa ở gốc xim là hoa lưỡng tính, có khả năng kết quả; các hoa còn lại trong cụm hoa là hoa đực. Đài hợp. Tràng hình bánh xe. Nhị đính trên ống tràng, bao phấn xếp chụm thành một ống quanh vòi nhụy, mở bằng lỗ ở đỉnh. Lá noãn 2, đặt lệch, dính nhau thành bầu trên 2 ô, thai tòa lồi. Quả mọng, hạt hình dĩa, mầm cong. Vi phẫu thân rất nhiều lông che chở đa bào thẳng và lông tiết, mô dày có khuyết dẹt, libe quanh tủy, tinh thể calci oxalat dạng cát. Vi phẫu lá có 3 dạng lông che chở. Kết luận: Cây Cà trái vàng mọc phổ biến ở một số tỉnh miền Nam Việt Nam có tên khoa học là Solanum viarum Dun., thuộc họ Cà (Solanaceae). Từ khóa: Solanum viarum Dun., hình thái, vi học. ABSTRACT MORPHOLOGICAL AND ANATOMICAL CHARACTERISTICS OF CA TRAI VANG (SOLANUM VIARUM DUN.) IN SOUTH VIETNAM Lieu Ho My Trang, Ho Thi Bich Hang * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 18 - Supplement of No 2 - 2014: 457 - 463 Background: The Ca trai vang plant growing popularity in many areas of South Vietnam, recorded in many documents with the scientific name is Solanum xanthocarpum Schrad. & Wendl. or S. virginianum L., blue or purple flowers, bisexual, yellow anthers,. However, in the places mentioned above that a plant Ca trai vang with white flowers, bisexual and andromonoecious, white anthers, grown popular everywhere. Vu Van Hop (4) to determine Vietnam's Ca trai vang scientific name is Solanum viarum Dun.. We surveyed the morphological and anatomical characteristics of the Ca trai vang plant with white flowers to help clarify the scientific name. Research methods: Description and photograph of morphological and anatomical characteristics. The scientific name of species is determined by relying on the documents and comparing morphological characteristics of the tree survey. Khoa Dược, ĐH Y Dược TP.HCM Tác giả liên lạc: DS. Liêu Hồ Mỹ Trang ĐT: 0909269326 Email: lieuhomytrang@gmail.com Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014 Chuyên Đề Dược Học 458 Results: The scientific name of Ca trai vang is Solanum viarum Dun.. Morphological characteristics: Subshrubs, erect, armed, tomentose. Stems and branches terete, densely and evenly pubescent, armed with recurved prickles and sometimes with needlelike prickles. Leaves unequal paired, with prickles and hairs on both surfaces. Inflorescences extra-axillary, flowers solitary or racemes. Flowers bisexual or andromonoecious, only basal ones fertile, actinomorphe, 5 merous. Calyx campanulate, Corolla white, rotate. Stamens 5, inserted in the throat of the corolla tube; anthers connivent, dehiscing by apical pores. Gynoecium 2 carpelled. Ovary 2 locular, placentation axile. Berry yellow, globose. Seeds brown pale, lenticular, embryo curved. Anatomical characteristics: Hairs simple, branched rare. Internal phloem present. The calci oxalate crystals form sand. Conclusion: The scientific name of Ca trai vang growing popularity in many areas of South Vietnam is Solanum viarum Dun.. Key words: Solanum viarum, morphology, anatomy. ĐẶT VẤN ĐỀ Cây Cà trái vàng được các tài liệu(3,7,6,4) mô tả có tên khoa học là Solanum xanthocarpum Schrad.&Wendl. hay S. virginianum L., hoa lưỡng tính, màu tím hay lam, bao phấn vàng, mọc phổ biến ở nhiều địa phương ở miền Nam Việt Nam như Lang Bian, Đức Trọng, Lâm Hà, Bảo Lộc, Đơn Dương, Lạc Dương và Pleiku. Tuy nhiên thực địa chỉ thấy một loài Cà trái vàng có hoa lưỡng tính và hoa đực, màu trắng, bao phấn trắng, mọc phổ biến khắp nơi. Vũ Văn Hợp(8) xác định cây Cà trái vàng của Việt Nam có tên khoa học là Solanum viarum Dun., không phải S. xanthocarpum Schrad.&Wendl., và cũng mô tả có hoa màu trắng. Để góp phần làm sáng tỏ tên khoa học của cây Cà trái vàng chúng tôi tiến hành khảo sát đặc điểm hình thái và cấu tạo vi học. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Mẫu vật dùng để nghiên cứu là mẫu cây tươi gồm các bộ phận: rễ, thân, lá, hoa và quả của cây Cà trái vàng hoa màu trắng mọc ở cao nguyên Lang Bian, các huyện Đức Trọng, Lâm Hà, Bảo Lộc, Đơn Dương, Lạc Dương và thị xã Pleiku. Mô tả đặc điểm hình thái, cấu tạo giải phẫu các cơ quan rễ, thân, lá và thành phần bột, minh họa bằng các hình chụp và các hình vẽ. Xác định tên khoa học theo các khóa định loài và phần mô tả đặc điểm trong các tài liệu(3,7,6,8,4,2,1,4). KẾT QUẢ Đặc điểm hình thái Cây Cà trái vàng là cây bụi đứng, cao 50-80 cm, phân nhiều cành lòa xòa. Thân đầy lông và gai; gai có gốc xanh lục nhạt, chuyển dần lên phía trên màu vàng rồi vàng sậm, cong hay thẳng; gai cong nhiều hơn, nhọn sắc và cứng khỏe, dài 5-9 mm và rộng 3-4 mm; gai thẳng ít hơn, như kim, dài 2-5 mm và rộng 0,7-1 mm. Lá đơn, mọc so le, không có lá kèm; đoạn mang hoa có hai lá không đều, mọc vuông góc thành đôi. Cuống lá có gai. Phiến lá hình xoan tam giác, kích thước 11-12 x 10-12,5 cm, gốc hình tim, đối xứng hay lệch nhau một đoạn 1-2 mm, mỗi bên có 4-6 thùy cạn, không đều, đầy lông và gai trên cả hai mặt; gai chỉ có trên gân lá, luôn thẳng, cứng khỏe, đa số dài 15-20 mm, một số ít gai dài 4-10 mm. Hoa riêng lẻ ở giữa lóng và xim hình bò cạp 3-4 hoa ngoài nách lá, trong đó 1-2 hoa ở gốc đính sát vào thân. Hoa đều, mẫu 5, màu trắng; hoa riêng lẻ và hoa ở gốc xim là hoa lưỡng tính có khả năng kết quả; các hoa còn lại trong cụm hoa là hoa đực, rụng đi sau khi nở. (Hình 1). Hoa lưỡng tính Hoa nở có đường kính 18-22 mm, phủ đầy lông dài tương tự ở thân; cuống hoa và mặt ngoài lá đài có gai thưa. Đài hình chén, dài 4-5 mm, lá đài có một gân dọc ở giữa nổi gồ lên, tiền khai van. Tràng hình bánh xe, dài 12-13 mm; thùy tràng hình bầu dục thuôn đầu nhọn, giữa thùy có một gân dọc màu trắng hơi xanh, Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014 Nghiên cứu Y học Chuyên Đề Dược Học 459 tiền khai van. Nhị 5, đều nhau, rời, đính ở họng tràng. Chỉ nhị dài 1 mm, màu trắng, nhẵn. Bao phấn thuôn dài, gốc phình và đầu tóp nhọn, dài 7,5 mm, màu trắng, 2 ô, hướng trong, đính đáy, mở bằng lỗ ở đỉnh, xếp chụm vào nhau tạo thành ống bao quanh vòi nhụy. Hạt phấn rời, hình đa giác, đường kính 22,5-25 µm. Lá noãn 2, đặt lệch, dính nhau thành bầu 2 ô, một ô to và một ô hơi nhỏ hơn, mỗi ô nhiều noãn; giá noãn lồi thành trục hẹp, đầu trục chia hai nhánh ngắn và dày. Bầu trên, đường kính 2 mm, nhiều lông trắng. Vòi nhụy dài 8,5-9 mm. Quả mọng, thường từng đôi; quả non màu trắng có rằn ri xanh lục như hình mạng lưới bao kín quả; quả chín màu vàng, hình cầu hơi bẹp, đường kính 2,3-2,6 cm, mặt ngoài có lông mịn. Đài trên quả dày, có lông và gai thưa. Hạt nhiều, màu vàng sậm, nhẵn, hình dĩa, đường kính 2 mm. (Hình 1, 2, 3). Hoa đực Cấu tạo gần giống hoa kết quả nhưng khác ở những đặc điểm sau: đa số các bộ phận có kích thước nhỏ hơn, cơ quan sinh sản cái không phát triển, bầu nhỏ, vòi nhụy ngắn và ẩn dưới gốc các nhị (Hình 1, 2). Bảng 1. Những điểm khác biệt giữa hoa kết quả và hoa không kết quả Đặc điểm Hoa kết quả Hoa không kết quả Đường kính hoa nở (mm) 18-22 10-12 Cuống hoa - Dài (mm) - Đường kính (mm) 12-20 1,5 10-12 1 Đài hoa - Dài (mm) - Đường kính ống đài (mm) 4 -5 2,5-3 2,5-3 1,5-2 Tràng hoa - Dài (mm) - Chiều dài ống tràng (mm) - Kích thước phiến (mm) 12-13 1-1,5 9-10 x 2,5-3 10-11 1-1,5 8-9 x 2-2,5 Nhị - Dài (mm) - Chỉ nhị + Bao phấn (mm) 8,5 1 + 7,5 8 1 + 7 Bầu noãn - Cao (mm) - Đường kính (mm) 2 1,5-2 1 1 Vòi nhụy - Dài (mm) - So với ống bao phấn 8,5-9 vượt ra khỏi ống 2-2,5 mm 1-1,5 ẩn trong ống Cấu tạo giải phẫu Rễ: Bần 2-4 lớp, có khi hơn, tế bào hình chữ nhật dẹt, vách mỏng, các lớp phía ngoài thường bị rách tua tủa. Mô mềm vỏ có nhiều khuyết nhỏ. Nội bì đai caspary rõ. Trụ bì. Libe thành vòng quanh gỗ. Gỗ cấp 2 chiếm tâm. Gỗ cấp 1 xếp thành 4 bó dưới gốc tia ruột. Tinh thể calci oxalat dạng cát rất nhiều trong mô mềm vỏ và libe. Thân: Vi phẫu cắt ngang gần tròn. Biểu bì 1 lớp tế bào gần như vuông hay chữ nhật, lớp cutin mỏng và phẳng, rải rác có thể có lỗ khí, rất nhiều lông che chở và lông tiết. Lông che chở mọc tua tủa, dài và thẳng, hiếm khi cong ở phía đầu, không phân nhánh, đầu nhọn, dài ngắn không đều, đa số có 2-3 tế bào xếp chồng lên nhau, rất ít khi có 4 tế bào, tế bào ở gốc thường hơi to và ngắn, các tế bào ở trên hẹp và dài hơn. Lông tiết 2 loại: (1) lông có chân dài 150-450 µm, 2-4 tế bào, tế bào ở gốc to và dài hơn tế bào ở trên, tế bào trên cùng chỉ ngắn bằng ¼-1/5 tế bào ở gốc, đầu đơn bào; (2) lông có chân dài 20-30 µm và 1 tế bào, đầu 3-5 tế bào, dạng lông này có ít hơn. Ngay dưới biểu bì có một lớp tế bào mô mềm có kích thước tương tự hay nhỏ hơn tế bào mô dày, hình tròn hay hơi đa giác, chứa nhiều Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014 Chuyên Đề Dược Học 460 lục lạp, xếp chừa những khuyết nhỏ. Mô dày góc 3-5 lớp tế bào hình đa giác, thường có những khuyết dẹt dài hay ngắn ở rải rác khắp cùng, thân càng già khuyết càng dài và rộng. Mô mềm vỏ đạo. Sợi trụ bì vách dày nhiều, thường xếp thành từng cụm nhỏ rải rác, ít khi riêng lẻ. Libe xếp vòng bao quanh gỗ. Gỗ cấp 2 liên tục thành vòng; mạch gỗ to, không đều; mô mềm gỗ tế bào hình đa giác, vách tẩm chất gỗ; tia ruột nhiều và rõ, gồm 1-2 dãy tế bào. Mạch gỗ cấp 1 rời rạc hay xếp thành bó, thường tập trung thành từng cụm to. Libe quanh tủy xếp thành cụm nhỏ. Cụm sợi mô cứng dưới libe quanh tủy. Mô mềm ruột đạo. Tinh thể calci oxalat dạng cát nhiều trong hạ bì, mô mềm và libe. Hình 1. Cây Cà trái vàng A: Cây, B: Cây có quả, C: Gai trên thân, D: Lá, E: Hoa, F: Hoa không kết quả, G: Cụm hoa xim, H: Đài, K: Hạt phấn, L: Mặt cắt ngang bầu của hoa lưỡng tính Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014 Nghiên cứu Y học Chuyên Đề Dược Học 461 Hình 2. Hoa Cà trái vàng Hoa kết quả (A và B: Vòi nhụy dài vươn khỏi các bao phấn, C: Bộ nhụy) Hoa không kết quả (D và E: Vòi nhụy ngắn ẩn dưới các bao phấn, F: Bộ nhụy) Hình 3. Quả (A) và hạt (B) Cà trái vàng Lá: Gân giữa có lông che chở và lông tiết tương tự như ở thân. Mô dày góc, có khuyết dẹt. Mô mềm đạo. Libe và gỗ cấp xếp thành cung hình chữ U ở giữa, có libe quanh tủy. Tinh thể calci oxalat dạng cát nhiều trong mô mềm và libe. Phiến lá có rất nhiều lông che chở trên cả hai lớp biểu bì. Lông che chở 3 loại: (1) lông đa bào một dãy rất nhiều, tương tự như ở thân; (2) lông đơn bào ít; (3) lông đa bào phân nhánh chỉ có ở biểu bì dưới, 3-4 tế bào có vách dày xếp tỏa đều ra ba hướng hay tỏa hình chữ thập và sát với lớp biểu bì. Lông tiết rất ít, hai loại. Mô giậu 1 lớp tế bào. Tinh thể calci oxalat dạng cát. Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014 Chuyên Đề Dược Học 462 Hình 4. Vi phẫu thân cây Cà trái vàng A: Vi phẫu, B: Một phần vi phẫu, C: Lông che chở, D: Lông tiết, E: Gỗ cấp 1 và libe quanh tủy Hình 5. Vi phẫu lá cây Cà trái vàng A: Vi phẫu, B: Cung libe gỗ, Lông che chở (C: ở gân giữa, D: ở biểu bì trên phiến lá, E: ở biểu bì dưới phiến lá) Đặc điểm bột dược liệu Bột toàn cây màu lục xám, vị nhạt, mùi hăng. Soi bột dưới kính hiển vi thấy: Mảnh biểu thân là những tế bào hình đa giác, vách dày. Mảnh biểu bì trên của phiến lá, tế bào hình hơi đa giác, vách hơi uốn lượn, không có hay hiếm có lỗ khí. Mảnh biểu bì dưới của phiến lá, tế bào có vách hơi ngoằn ngoèo, mang nhiều lỗ khí kiểu dị bào và hỗn bào. Mảnh biểu bì cánh hoa tế bào hình đa giác, vách mỏng. Lông che chở đa bào một dãy rất nhiều, bị gãy nhiều dạng. Lông tiết chân đa bào, đầu đơn bào; ít gặp lông tiết chân đơn bào, đầu đơn bào. Mảnh mô mềm. Mảnh mô giậu. Sợi có vách mỏng hay dày, riêng lẻ hay kết thành bó. Mảnh mạch nhiều loại: mạch xoắn, mạch vạch, mạch mạng, mạch điểm. Hạt phấn Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014 Nghiên cứu Y học Chuyên Đề Dược Học 463 hoa hình cầu có ba mấu lồi. Đặc điểm của mẫu cây Cà trái vàng mà chúng tôi khảo sát có nhiều khác biệt quan trọng so với phần mô tả đặc điểm của cây Cà trái vàng (Solanum xanthocarpum Schrad.&Wendl.) trong các tài liệu(3,7,6,4). Bảng 2. Những điểm khác biệt giữa mẫu Cà trái vàng khảo sát với S. xanthocarpum Đặc điểm Mẫu khảo sát S. xanthocarpum Gai ở thân Đa số cong và to khỏe, số ít thẳng và như kim. Tất cả thẳng. Hoa Hoa riêng lẻ và hoa ở gốc xim là hoa lưỡng tính, kết quả. Các hoa còn lại trong cụm hoa là hoa đực có nhụy giảm. Màu trắng. Bao phấn trắng, dài 5,5 mm. Chỉ có hoa lưỡng tính. Màu tím. Bao phấn vàng, dài 8 mm. Quả non Có lông ngắn. Không lông. Lông che chở ở thân và lá Không phân nhánh, đa bào một dãy hay đơn bào. Mặt dưới lá có thêm lông hình sao 3-4 nhánh. Tất cả là lông có cuống và đầu phân nhánh hình sao. Từ những kết quả khảo sát được, tham khảo các khóa định loài(1,4), so sánh đối chiếu với phần mô tả đặc điểm của loài Solanum xanthocarpum Schrad.&Wendl. trong các tài liệu(3,7,6,8,4,1,4) chúng tôi xác định rằng mẫu cây Cà trái vàng có hoa trắng mà chúng tôi đã khảo sát và mô tả như ở trên chính là loài Solanum viarum Dun.. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Bonati G (1992), Solanacées In Flore générale de l’Indo-Chine, Tome IV, Fasicule 1-3, Masson et Cie Editeurs, Paris, pp. 313- 330. 2. Deysson G (1965), Eléments d’anatomie des plantes vasculaires, SEDES, Paris, pp. 230-231. 3. Đỗ Huy Bích, Đặng Quang Chung, Bùi Xuân Chương, Nguyễn Thượng Dong, Đỗ Trung Đàm, Phạm Văn Hiển và cs. (2004), Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt nam, Tập I, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, tr. 304-305 4. Đỗ Tất Lợi (2006), Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, tr.138 5. http:// eFloras. org (Solanaceae In Flora of China, Vol. 17). 6. Phạm Hoàng Hộ (2000), Cây cỏ Việt Nam, Quyển II, NXB Trẻ, TP. HCM, tr. 755-770. 7. Võ Văn Chi (2004), Từ điển thực vật thông dụng, Tập II, NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà nội, tr. 2293-2301. 8. Vũ Văn Hợp (2006), Nghiên cứu phân loại họ Cà (Solanaceae Juss.) ở Việt Nam, Luận án Tiến sĩ sinh học. Ngày nhận bài báo: 14.12.2012 Ngày phản biện nhận xét bài báo: 21.12.2012 Ngày bài báo được đăng: 10.03.2014