Đẩy mạnh thực hành nông nghiệp tốt nhằm nâng cao chất lượng và an toàn thực phẩm

74 ĐẨY MẠNH THỰC HÀNH NÔNG NGHIỆP TỐT NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG VÀ AN TOÀN THỰC PHẨM TS Đào Thế Anh40, TS Hoàng Xuân Trƣờng41 1. Đặt vấn đề Sau khi gia nhập WTO, nông sản của Việt Nam phải đáp ứng tiêu chuẩn hàng hóa ngày càng khắt khe của các nƣớc nhập khẩu. Đồng thời, sản xuất kinh doanh thực phẩm an toàn là yêu cầu cấp bách và cũng là sự quan tâm của ngƣời tiêu dùng và của cả cộng đồng. Đối với ngƣời sản xuất, đây vừa là trách nhiệm trƣớc xã hội, vừa đảm bảo tiêu thụ tốt sản phẩm do mình sản xuất ra, tăng sức cạnh tranh trong thị trƣờng, đồng thời đảm bảo tốt môi trƣờng sản xuất và duy trì sản xuất nông nghiệp bền vững. Để đáp ứng những yêu cầu trên và phù hợp với xu thế phát triển, Bộ NN&PTNT đã ban hành Quy trình thực hành sản xuất nông nghiệp tốt (VietGAP) cho rau quả tƣơi an toàn, chè búp tƣơi an toàn và chăn nuôi lợn an toàn, gia cầm an toàn, bò sữa an toàn, ong an toàn tại Việt Nam vào năm 2008. VietGAP là một tiêu chuẩn tự nguyện nhằm hƣớng dẫn ngƣời sản xuất nâng cao chất lƣợng, bảo đảm an toàn thực phẩm (ATTP) trên cơ sở kiểm soát các mối nguy, và đƣợc biên soạn dựa trên các tiêu chí của AseanGAP, GlobalGAP, Freshcare nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho rau quả tƣơi của Việt Nam tham gia thị trƣờng khu vực Đông Nam Á và thế giới, hƣớng tới một nền sản xuất nông nghiệp bền vững. VietGAP tập hợp các tiêu chí đối với từng sản phẩm, nhóm sản phẩm hƣớng dẫn ngƣời sản xuất áp dụng nhằm đảm bảo: kỹ thuật sản xuất, ATTP, truy xuất nguồn gốc thực phẩm, bảo vệ môi trƣờng và sức khỏe. Sau đó, Bộ NN&PTNT tiếp tục ban hành Quy trình thực hành sản xuất nông nghiệp tốt cho lúa, cà phê vào năm 2010; Quy trình thực hành chăn nuôi tốt cho chăn nuôi lợn an toàn, gà an toàn trong nông hộ và VietGAP trong nuôi trồng thủy sản vào năm 2011. Sau một thời gian triển khai, Bộ NN&PTNT đã ban hành các quyết định sửa đổi, thay thế các GAP trong trồng trọt, chăn nuôi và thủy sản. Cụ thể là: - Quy phạm nuôi trồng thủy sản tốt VietGAP (Quyết định số 3824/QĐ- BNNTCTS ngày 06/9/2014). - Quy trình thực hành chăn nuôi tốt (VietGAHP) cho chăn nuôi bò sữa, bò thịt, dê sữa, dê thịt, lợn, gà, ngan-vịt và ong (Quyết định số 4653/QĐ-BNN-CN ngày 10/11/2015). - Quy trình thực hành chăn nuôi tốt cho chăn nuôi lợn, gà an toàn trong nông hộ (Quyết định số 2509/QĐ-BNN-CN ngày 22/06/2016). - TCVN 11892-1:2017 – Thực hành nông nghiệp tốt (VietGAP) cho trồng trọt (Quyết định 2802/QĐ-BKHCN ngày 17 tháng 10 năm 2017). Theo Quyết định số 635/QĐ-TTg ngày 30/05/2012 của Thủ tƣớng Chính phủ về phê duyệt dự án "Nâng cao năng suất và chất lƣợng sản phẩm, hàng hóa của ngành nông nghiệp đến năm 2020", đến năm 2020, 100% diện tích các vùng rau, quả và chè tập trung đƣợc chứng nhận VietGAP (trong Chiến lƣợc quốc gia ATTP giai đoạn 2011-2020 và tầm nhìn 2030 thì mục tiêu đến năm 2020 có 60% diện tích sản xuất rau, chè áp dụng VietGAP), 40% trang trại chăn nuôi lợn và 50% trang trại chăn nuôi gia 40 Phó giám đốc, Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam 41 Phó giám đốc, Trung tâm NC và PT Hệ thống nông nghiệp, Viện Cây lƣơng thực và cây thực phẩm 75 cầm đƣợc chứng nhận VietGAHP. Để đạt đƣợc mục tiêu đề ra, Thủ tƣớng Chính phủ đã ban hành Quyết định 01/2012/QĐ-TTg về một số chính sách hỗ trợ việc áp dụng Quy trình thực hành sản xuất nông nghiệp tốt (GAP) trong nông nghiệp, lâm nghiệp và thủy sản. Các nội dung hỗ trợ gồm: xác định vùng sản xuất tập trung đủ điều kiện ATTP; xây dựng, cải tạo cơ sở hạ tầng vùng sản xuất tập trung; đào tạo tập huấn; hỗ trợ một lần kinh phí chứng nhận. Bên cạnh VietGAP, còn có các loại thực hành nông nghiệp tốt (GAP) khác do các tổ chức Quốc tế quy định đang đƣợc triển khai tại Việt Nam gồm GlobalGAP, 4C, UTZ Certifiled, Rain Forest, JGAP cho các sản phẩm xuất khẩu chủ lực nhƣ chè, cà phê, ca cao, hồ tiêu, rau quả thông qua các dự án đối tác công tƣ (PPP), các doanh nghiệp, tập đoàn lớn của Quốc tế hỗ trợ nông dân tổ chức sản xuất, chứng nhận GAP và tiêu thụ sản phẩm. Trong những năm qua, hầu hết các tỉnh đã triển khai vận động, hỗ trợ sản xuất nông sản, thủy sản theo tiêu chuẩn VietGAP. Tính đến hết năm 2017 42, đã có 1.406 cơ sở trồng trọt đƣợc chứng nhận VietGAP với diện tích khoảng hơn 18.200 ha (trong đó rau là hơn 3.443 ha/ tổng 937.300ha, quả là hơn 11.813 ha/ tổng 923.900ha, chè là hơn 1.864 ha/ tổng 129.300 ha, cà phê là 100 ha và lúa là hơn 979,42 ha); khoảng 500 cơ sở nuôi thủy sản với diện tích nuôi trồng thủy sản là 2.618 ha đƣợc cấp chứng nhận VietGAP và tƣơng đƣơng; trên 26.000 hộ chăn nuôi và trên 300 trang trại chăn nuôi đƣợc chứng nhận VietGAHP (chiếm 1,4% tổng số trang trại). Theo thống kê chƣa đầy đủ của các tổ chức chứng nhận VietGAP, đến hết năm 2018 đã có gần 1.900 cơ sở trồng trọt có Giấy chứng nhận VietGAP với diện tích 81.500 ha, tăng gần 500 cơ sở (63.300 ha) so với năm 2017. Điều đó chứng tỏ diện tích đƣợc chứng nhận VietGAP trong trồng trọt tăng nhanh trong năm 2018. Tuy nhiên, để đạt đƣợc mục tiêu đã đề ra của Chính phủ, cần thực hiện các giải pháp đẩy mạnh thực hành nông nghiệp tốt trong những năm tới. 2. Vị trí và vai trò của VietGAP trong nâng cao chất lƣợng và vệ sinh ATTP Đối với sản phẩm rau tiêu thụ trong nƣớc, ngoài tiêu chuẩn VietGAP, còn có Tiêu chuẩn RAT là tiêu chuẩn an toàn đầu tiên cho rau đƣợc ban hành tại Quyết định 67/1998/QĐ-BNN-KHCN ngày 28 tháng 4 năm 1998 quy định tạm thời về sản xuất rau an toàn (RAT). Trong văn bản “tạm thời” này, RAT đƣợc hiểu là rau đáp ứng đƣợc các quy chuẩn an toàn tối thiểu do WHO và FAO quy định. Cụ thể, RAT phải đáp ứng các yêu cầu về chất lƣợng đất, nƣớc tƣới, dƣ lƣợng thuốc bảo vệ thực vật và vi sinh vật. Đến nay RAT đƣợc hiệu chỉnh và mở rộng bằng Thông tƣ 59/2012/TT- BNNPTNT ban hành ngày 09 tháng 11 năm 2012, quy định về quản lý sản xuất rau, quả và chè an toàn. Điều 2 của Thông tƣ giải thích thuật ngữ “RAT” tƣơng ứng với các trƣờng hợp sau: - Rau đạt quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về điều kiện đảm bảo ATTP (QCVN 01- 132:2013/ BNNPTNT, đƣợc Bộ NN&PTNT ban hành theo Thông tƣ 07/2013/TT- BNNPTNT áp dụng cho cơ sở sản xuất, chế biến, trừ cơ sở sản xuất nhỏ lẻ). - Hoặc rau đƣợc sản xuất theo quy trình đƣợc chứng nhận an toàn của các Sở NN&PTNT cấp tỉnh. - Hoặc rau đạt tiêu chuẩn quy trình VietGAP hoặc tƣơng đƣơng. 42 Báo cáo tổng kết công tác quản lý chất lƣợng vật tƣ nông nghiệp, an toàn thực phẩm năm 2017, kế hoạch trọng tâm năm 2018 của Bộ NN&PTNT 76 Ngoài tiêu chuẩn VietGAP, tiêu chuẩn hữu cơ cũng đƣợc coi là tiêu chuẩn đảm bảo ATTP. Tiêu chuẩn hữu cơ, là một tiêu chuẩn tƣ nhân đƣợc xây dựng bởi mạng lƣới ADDA-VNFU. ADDA-VNFU ra đời trên cơ sở dự án hợp tác giữa Trung tâm phát triển Nông nghiệp Đan Mạch – châu Á (ADDA) và Hội Nông dân Việt Nam (VNFU) vào năm 2004. Mục đích của dự án là đƣa sản xuất nông nghiệp hữu cơ vào Việt Nam. Nông nghiệp hữu cơ là một hình thức sản xuất nông nghiệp tránh hoặc hạn chế sử dụng phần lớn các yếu tố đầu vào có nguồn gốc hóa học (phân bón, các loại nông dƣợc, các chất điều tiết sự tăng trƣởng của cây trồng, và các chất phụ gia trong thức ăn gia súc. Tiêu chuẩn hữu cơ cũng đƣợc cấp cho nhiều loại nông sản. Riêng đối với rau, quy trình sản xuất rau hữu cơ đƣợc ra đời trên cơ sở thích ứng từ quy trình sản xuất chuẩn của Liên đoàn nông nghiệp hữu cơ thế giới IFOAM. Chính phủ Việt Nam đã công nhận rau hữu cơ là RAT và đƣa quy trình sản xuất hữu cơ vào hệ thống tiêu chuẩn Việt Nam. Sản phẩm hữu cơ giống VietGAP và RAT ở việc đây một tiêu chuẩn tự nguyện, nghĩa là ngƣời sản xuất tự chọn có làm hay không, nhà nƣớc không bắt buộc. Văn bản pháp lý cho quy trình sản xuất hữu cơ là Tiêu chuẩn ngành số 10- TCN602-2006 ngày 30 tháng 12 năm 2006 do Bộ NN & PTNT ban hành, sau này là TCVN 11041-1:2017; TCVN 11041-2:2017 cho trồng trọt hữu cơ đƣợc ban hành theo Quyết định số 3883/QĐ-BKHCN ngày 29/12/2017. Có thể thấy rằng VietGAP và hữu cơ là 2 tiêu chuẩn tự nguyện, còn RAT không bắt buộc các cơ sở sản xuất nhỏ lẻ nhƣ nông hộ phải áp dụng. Theo quy định của Thông tƣ số 51/2014/TT-BNNPTNT về điều kiện bảo đảm ATTP và phƣơng thức quản lý đối với các cơ sở sản xuất ban đầu nhỏ lẻ thuộc phạm vi quản lý của Bộ NN&PTNT, các cơ sở sản xuất ban đầu nhỏ lẻ (là cơ sở sản xuất ban đầu cung cấp sản phẩm ra thị trƣờng không có giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh/ giấy chứng nhận đăng ký DN/ giấy chứng nhận đầu tƣ hoặc đã đƣợc cấp giấy chứng nhận kinh tế trang trại/ VietGAP) phải ký cam kết và có trách nhiệm chấp hành đầy đủ các nội dung đã cam kết sản xuất thực phẩm an toàn, cung cấp thông tin có liên quan khi có dấu hiệu vi phạm gây mất ATTP và chịu sự kiểm tra của các cơ quan quản lý nhà nƣớc (thƣờng đƣợc phân cấp cho UBND cấp xã thực hiện). Theo Mainguy (1989) chất lƣợng thực phẩm đƣợc tách thành 4 cấu thành khác nhau là: An toàn (Sécurité), Sức khỏe (Santé), Dịch vụ (Service) và Sự hài lòng (Satisfaction), còn đƣợc gọi là mô hình 4S. Khái niệm An toàn dẫn chiếu đến việc bảo vệ ngƣời tiêu dùng khỏi các nguy hiểm khi sử dụng. Sức khỏe liên quan đến khả năng cung cấp dinh dƣỡng của sản phẩm. Đây là hai cấu thành có thể đo lƣờng bằng xét nghiệm. Ngƣợc lại, Dịch vụ và Sự hài lòng là các cấu thành chỉ có thể đo lƣờng cảm nhận tâm lý của ngƣời tiêu dùng. Trong đó, tác giả đề xuất Nhà nƣớc quản lý chặt hai yếu tố An toàn và Dinh dƣỡng sức khỏe, nhƣng để ngỏ hai yếu tố Dịch vụ và Sự hài lòng cho tƣ nhân tự do cạnh tranh. Trên cơ sở phân tích của Mainguy, đối với sản phẩm rau, có thể đặt 3 tiêu chuẩn là RAT, VietGAP và Hữu cơ vào thang giá trị đi từ An toàn là nền tảng đến Sự hài lòng khách hàng để đánh giá. Nói cách khác, một sản phẩm có dịch vụ tốt và làm hài lòng khách hàng thì nhất thiết phải đảm bảo an toàn. Nhƣng ngƣợc lại, sản phẩm an toàn không nhất thiết là sản phẩm có 3 yếu tố còn lại. Cả 4 tiêu chí đều nằm trên một đƣờng an toàn tối thiểu (baseline) quy định ngƣỡng ATTP thấp nhất mà dƣới nó thực phẩm không đƣợc coi là an toàn. 77 Theo hình biểu diễn, rau Hữu cơ sắp xếp là một tiêu chuẩn chất lƣợng cao, bao gồm cả 4 yếu tố cấu thành chất lƣợng. Sản phẩm hữu cơ đƣợc làm để phục vụ những khách hàng có nhu cầu ăn các nông sản tự nhiên, không hóa chất. Tiêu chuẩn hữu cơ là một tiêu chuẩn tự nguyện, ngƣời sản xuất tự chọn làm hữu cơ, đƣợc chứng nhận bởi Tổ chức chứng nhận (bên thứ 3) để bán cho những khách hàng có sức mua cao. Do đó Hữu cơ đƣợc đặt ở vị trí cao nhất. VietGAP có vị trí thấp hơn so với Hữu cơ, nằm ở ranh giới giữa một bên là Sức khỏe và An toàn, bên kia là Dịch vụ và Sự hài lòng. Cần lƣu ý là tiêu chuẩn rau Hữu cơ quy định không sử dụng các loại phân bón và thuốc BVTV hóa học trong quá trình sản xuất, còn tiêu chuẩn VietGAP thì đƣợc phép nhƣng phải ở dƣới một ngƣỡng quy định của Nhà nƣớc (Bộ NN&PTNT và Bộ Y tế). Hƣớng đến xu thế hội nhập nên rau đƣợc sản xuất theo quy trình VietGAP cũng nhƣ GlobalGAP đều hƣớng đến dịch vụ và sự hài lòng của khách hàng. Vì lý do này VietGAP có thể đƣợc coi là một tiêu chuẩn chất lƣợng tự nguyện và nằm cao hơn tiêu chuẩn an toàn tối thiểu để bảo vệ ngƣời tiêu dùng (ISO, 2010). Còn tiêu chuẩn RAT tƣơng ứng với tiêu chuẩn an toàn chứ không phải tiêu chuẩn chất lƣợng, vì nó chỉ đảm bảo các điều kiện tối thiểu cho sức khỏe ngƣời tiêu dùng. Các quy định về RAT tuân thủ quy chuẩn an toàn của Việt Nam, quy định hàm lƣợng tối đa kim loại nặng trong đất, độ sạch của nƣớc tƣới và dƣ lƣợng vi sinh vật và thuốc bảo vệ thực vật do FAO và WHO quy định và đề xuất ứng dụng trên toàn thế giới. Nằm ở vị trí thấp nhất, RAT hoàn toàn có thể trở thành một tiêu chuẩn bắt buộc với tất cả ngƣời sản xuất rau ở Việt Nam trong tƣơng lai gần. Vấn đề nổi cộm nhất rút ra từ bảng quan sát này, là rau sản xuất theo kiểu truyền thống (tức rau thƣờng) chủ yếu do nông dân quy mô nhỏ sản xuất theo Bản cam kết sản xuất thực phẩm an toàn. Điều này tạo điều kiện cho các cơ sở sản xuất nhỏ lẻ không phải đăng ký và đƣợc cấp chứng nhận sau khi đánh giá đáp ứng các điều kiện đảm bảo ATTP. Nhƣng mặt trái là họ không chịu áp lực phải thay đổi điều kiện và phƣơng thức sản xuất, nhất là trong tình trạng công tác quản lý nhà nƣớc còn nhiều hạn chế do thiếu nhân lực, phƣơng tiện, kinh phí và thực hiện chƣa quyết liệt. Đối với quả, chè, lợn, gia cầm, thủy sản nuôi trồng và các sản phẩm khác đƣợc tiêu thụ trong nƣớc, hệ thống tiêu chuẩn, quy chuẩn và quy định quản lý cũng đƣợc thiết lập tƣơng tự nhƣ đối với rau. 78 Đối với thị trƣờng xuất khẩu, tùy thuộc vào từng thị trƣờng và từng sản phẩm, nông sản Việt Nam phải đáp ứng các tiêu chuẩn khác nhau. Nhƣ đối với rau quả tƣơi xuất khẩu vào Mỹ, Nhật, Úc, Newzealand bắt buộc phải có chứng nhận VietGAP, trong khi đó EU yêu cầu có GlobalGAP. Đối với cá, ngƣời tiêu dùng châu Âu yêu cầu sản phẩm đƣợc chứng nhận GlobalGAP và hiện nay đang đặc biệt quan tâm tiêu chuẩn dán nhãn ASC nhƣ các nƣớc Hà Lan, Đức, Thụy Sỹ,... Còn thị trƣờng Mỹ đang áp dụng BAP. Bên cạnh đó, cũng có nhiều thị trƣờng không yêu cầu sản phẩm phải đạt đƣợc chứng nhận nuôi trồng thủy sản bền vững nào nhƣ Đông Âu và châu Phi. Trong khi đó, cả 3 thị trƣờng nhập khẩu tôm lớn của Việt Nam là: Mỹ, Nhật và EU đều không quan tâm đến chứng nhận VietGAP, kể cả GlobalGAP, mà chỉ có đạt chứng nhận ASC, BAP hoặc con tôm không nhiễm kháng sinh, vi sinh vật hay các chất cấm khác thì họ mới chấp nhận mua. Đối với thị trƣờng Trung Quốc, có sự thay đổi lớn trong chính sách nhập khẩu trong năm 2019 thông qua siết chặt nhập khẩu tiểu ngạch, tăng cƣờng nhập khẩu chính ngạch (giảm thuế nhập khẩu rau quả Việt Nam từ 17% xuống còn 3-4%) nhằm kiểm soát chất lƣợng và dịch bệnh. Để xuất khẩu chính ngạch, 8 loại quả tƣơi của Việt Nam là dƣa hấu, thanh long, vải, chuối, nhãn, mít, xoài, chôm chôm phải đƣợc bao gói phù hợp và dán tem truy xuất nguồn gốc với các thông tin về vƣờn trồng, cơ sở đóng gói, thuộc danh sách do Bộ NN&PTNT thông báo chính thức với cơ quan hải quan Trung Quốc. Có thể thấy rằng, thị trƣờng Trung Quốc đã thay đổi, không còn dễ tính nhƣ trƣớc kia. Mặc dù chƣa đƣợc công nhận nhiều trên thị trƣờng thế giới nhƣng VietGAP vẫn có một vai trò nhất định trong sản xuất nông nghiệp của Việt Nam. Bởi vì VietGAP không chỉ là bộ tiêu chuẩn quốc gia dành riêng cho sản phẩm trong nƣớc, mà còn tiêu chuẩn để đánh giá cho các sản phẩm nông, thủy sản nƣớc ngoài muốn nhập khẩu vào Việt Nam. Lợi ích của VietGAP là giúp làm thay đổi tập quán, thói quen, cách thức quản lý sản xuất, xây dựng thƣơng hiệu sản phẩm và tạo thị trƣờng tiêu thụ ổn định cho ngƣời sản xuất; tạo nguồn nguyên liệu đảm bảo chất lƣợng cho công nghiệp chế biến; giảm bớt chi phí và thời gian cho việc kiểm tra mẫu nguyên liệu; khẳng định thƣơng hiệu của nông sản Việt Nam; giúp ngƣời tiêu dùng đƣợc sử dụng những sản phẩm có chất lƣợng đảm bảo ATTP và là bƣớc đệm để áp dụng các tiêu chuẩn cao hơn nhƣ GlobalGAP. 3. Yếu tố thúc đẩy và cản trở áp dụng VietGAP 3.1. Yếu tố thúc đẩy (1) Theo các kết quả khảo sát ngƣời tiêu dùng trong những năm qua, ATTP luôn là yếu tố đƣợc ngƣời tiêu dùng quan tâm nhiều nhất. Kết quả nghiên cứu của dự án “Cải thiện chuỗi giá trị thịt lợn để cho phép các hộ chăn nuôi nhỏ đáp ứng nhu cầu của ngƣời tiêu dùng (DURAS)” vào năm 2010 cho thấy an toàn vệ sinh thực phẩm là yếu tố quan trọng nhất khi mua thịt lợn (34% ngƣời lựa chọn), tiếp đến là giá (22%), thói quen (19%) và độ tƣơi (14%). Trong khi đó, rất ít ngƣời tiêu dùng quan tâm đến tỷ lệ mỡ (4%) và nguồn gốc thịt lợn (2%). Nhãn mác, đóng gói và giống lợn là ba yếu tố không có ảnh hƣởng đến quyết định mua thịt lợn của ngƣời tiêu dùng. Dữ liệu đƣợc thu thập từ một mẫu đại diện của 2.000 hộ tiêu dùng thành thị tại bốn thành phố của Việt Nam là thành phố Hồ Chí Minh, thành phố Hà Nội, thành phố Lào Cai và thành phố Sơn La từ tháng 12 năm 2016 đến tháng 3 năm 2017 cho kết quả đánh giá mức độ quan trọng nhất với sản phẩm là có "Chứng Nhận An Toàn", tiếp theo là "Sản phẩm hữu cơ" và "Sản phẩm VietGAP". Trung bình, 50% số ngƣời tiêu dùng đã mua sản phẩm có "Chứng Nhận An Toàn" và dƣới 30% trong số họ đã mua những sản phẩm có 79 chứng nhận "Hữu Cơ" và "VietGap". Theo kết quả điều tra bình chọn Hàng Việt Nam chất lƣợng cao năm 2018, 62% ngƣời tiêu dùng lo ngại việc sử dụng chất cấm; nguyên liệu; quy trình sản xuất không hợp vệ sinh; dƣ lƣợng hoá chất độc hại trong thực phẩm, nông sản tƣơi, bánh kẹo, đồ uống (cao hơn so với lo ngại về hàng giả hay tự ý thay đổi hạn sử dụng) và 71-87% ngƣời tiêu dùng chọn mua dựa trên yếu tố an toàn vệ sinh thực phẩm. Theo khảo sát của Nielsen, hai yếu tố: chọn mua sản phẩm có lợi cho sức khỏe và chọn mua sản phẩm hữu cơ, tự nhiên đƣợc ngƣời tiêu dùng ƣu tiên lựa chọn cao nhất (77%). Nhƣ vậy, xu hƣớng tiêu dùng trong nƣớc sẽ gắn liền với tiêu chí an toàn, đòi hỏi quy trình sản xuất đảm bảo trong những năm tới. (2) Các hiệp định thƣơng mại tự do nhƣ ATIGA, CPTPP,... tạo điều kiện cho nông sản của các nƣớc tham gia hiệp định đƣợc sản xuất với tiêu chuẩn cao hơn, có chất lƣợng tốt và giá thành thấp hơn (nhất là từ các nƣớc Asean) xuất khẩu vào thị trƣờng Việt Nam. Điều này đòi hỏi ngƣời sản xuất trong nƣớc phải thay đổi phƣơng thức sản xuất hƣớng đến áp dụng theo tiêu chuẩn, xây dựng thƣơng hiệu và nâng cao hiệu quả sản xuất. (3) Yêu cầu của thị trƣờng xuất khẩu ngày càng khắt khe (chất lƣợng ATTP, truy xuất nguồn gốc, kiểm dịch, môi trƣờng,) đòi hỏi sản xuất nông nghiệp của Việt Nam phải thay đổi để đáp ứng đƣợc những yêu cầu này. (4) Trên địa bàn các tỉnh thành đều có các mô hình sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP theo chuỗi có hiệu quả cao, thu hút đƣợc sự tham gia của Doanh nghiệp cũng nhƣ các tổ chức nông dân nhƣ HTX, THT, Hội nghề nghiệp. (5) Chính sách hỗ trợ của Nhà nƣớc theo Quyết định 01/2012/QĐ-TTg tạo điều kiện cho tổ chức, cá nhân, hộ gia đình sản xuất, sơ chế các loại sản phẩm nông lâm thủy sản an toàn áp dụng tiêu chuẩn VietGAP. (6) Yêu cầu về kiểm soát dịch bệnh trong nƣớc (nhƣ bệnh dịch tả lợn châu Phi) đòi hỏi ngƣời sản xuất trong nƣớc thực hiện tốt các biện pháp phòng, chống dịch nhƣ xây dựng những vùng chăn nuôi an toàn dịch bệnh áp dụng VietGHAP. (7) Sự phát triển của khoa học công nghệ, đặc biệt là công nghệ số và internet vạn vật (IoT) giúp tăng hiệu quả quản lý và truy xuất nguồn gốc trong tiêu chuẩn VietGAP. 3.2. Yếu tố cản trở (1) Tham gia vào sản xuất nông sản tại Việt Nam chủ yếu là nông dân sản xuất nhỏ, làm theo thói quen, có tâm lý ngại tuân thủ theo quy định, tiêu chuẩn; ngại áp dụng phƣơng pháp mới; ngại công khai, chia sẻ thông tin, báo cáo thực tế sản xuất của hộ mình. Đồng thời, họ vốn dĩ thiếu đủ thứ nhƣ thiếu tầm nhìn, thiếu tự tin, thiếu vốn, thiếu công nghệ, thiếu thị trƣờng, Vì vậy, nông dân thƣờng không tự nguyện, chủ động áp dụng VietGAP mà trông chờ vào hỗ trợ của các chƣơng trình, dự án, doanh nghiệp,... Khi hết tài trợ thì cũng là lúc ngừng gia hạn. (2) Việc hƣớng dẫn VietGAP nhƣ giải pháp quản lý ATTP một cách độc lập chủ yếu tập trung vào đào tạo ngƣời sản xuất, không đồng bộ với HACCP trong toàn chuỗi do vậy sản phẩm cuối cùng giao đến tay ngƣời tiêu dùng chƣa đảm bảo ATTP. Đặc biệt là ngƣời tiêu dùng chƣa tin tƣởng ở VietGAP và hệ thống chứng nhận VietGAP để sẵn sàng trả giá cao hơn. Nhƣ vậy VietGAP chƣa thực sự trở thành một nhu cầu của ngƣời tiêu dùng. 80 (3) Chứng nhận VietGAP không khả thi đối với nông dân sản xuất nhỏ, chi phí chứng nhận cao là các nguyên nhân triển khai khó khăn và không bền vững của VietGAP, trong khi số lƣợng hộ nông dân nhỏ tham gia HTX sản xuất an toàn đƣợc chứng nhận VietGAP đối còn hạn chế. Còn thiếu văn bản hƣớng dẫn giám sát, nghiên cứu phân tích rủi ro trên toàn chuỗi để xác định điểm kiểm soát tới hạn và phƣơng thức kiểm soát phù hợp phù hợp với tình hình sản xuất và kinh tế xã hội của các địa phƣơng. (5) Do việc phân công dàn trải và thiếu tập trung gây khó khăn cho việc đầu tƣ khoa học công nghệ và chuyên môn hóa về quản lý ATTP. Việc đánh giá nguy cơ chƣa có sự hợp tác với các đơn vị, các nhà khoa học, các viện trƣờng, các chuyên gia ATTP, công nghệ, dịch tễ. Hiện nay có nhiều dự án, xây dựng đƣợc nhiều mô hình quản lý ATTP, song trong một môi trƣờng thể chế không hoàn thiện, thiếu giám sát để phân biệt tốt xấu, các mô hình đều không bền vững. Lực lƣợng cán bộ chuyên trách quản lý chất lƣợng còn mỏng, ở nhiều đơn vị đang là nhiệm vụ kiêm nhiệm, đặc biệt phổ biến là cán bộ làm công tác ATTP ở Chi cục Thú y, Chi cục Bảo vệ thực vật. Chƣa có hệ thống tiêu chuẩn chức danh làm căn cứ tuyển dụng, đào tạo chuẩn hóa đội ngũ cán bộ trong lĩnh vực quản lý ATTP. Công tác đào tạo, bồi dƣỡng chuyên môn nghiệp vụ về ATTP hiện nay chƣa bài bản, chƣa tập trung. Chƣa có hệ thống đào tạo chuyên ngành về quản lý ATTP. (6) Chiến lƣợc đầu tƣ cho quản lý ATTP ở các địa phƣơng chƣa đồng bộ, liên quan đến nhận thức về ATTP. Đầu tƣ cho công tác truyền thông, nâng cao nhận thức của xã hội và công khai, minh bạch thông tin về ATTP còn thiếu và yếu. Chƣa thực hiện đƣợc phƣơng thức truy xuất nguồn gốc phù hợp với hộ nông dân nhỏ, do vậy hệ thống giám sát ATTP đang đƣợc xây dựng chƣa thể phát huy đƣợc hiệu quả. Việc truyền thông về tiếp cận quản lý ATTP và về hệ thống giám sát chƣa đƣợc thực hiện nên hạn chế khả năng tham gia giám sát thông qua minh bạch thông tin của các tác nhân xã hội chƣa đƣợc tốt. 4. Giải pháp đẩy mạnh áp dụng thực hành nông nghiệp tốt (GAP) Qua hơn 10 năm thực hiện, VietGAP cho thấy đây là hƣớng đi đúng đắn đối với sản xuất nông nghiệp bền vững, có lợi cho xã hội, cho nhà sản xuất, cho các DN chế biến xuất khẩu và cuối cùng quan trọng nhất là có lợi cho ngƣời tiêu dùng. VietGAP là cần thiết vì mỗi quốc gia cần có một tiêu chuẩn riêng của mình, để làm cơ sở pháp lý cho công tác quản lý chất lƣợng, an toàn vệ sinh thực phẩm và sản xuất bền vững. Để VietGAP đƣợc áp dụng rộng rãi, chúng tôi đề xuất các giải pháp sau: (1) Đối với thị trƣờng trong nƣớc, GAP là các tiêu chuẩn tự nguyện đối với ngƣời sản xuất, nhƣng cần trở thành một nhu cầu đối với ngƣời tiêu dùng sản phẩm an toàn, có nhƣ vậy mới hình thành cơ chế thị trƣờng đối với GAP, không phụ thuộc vào sự hỗ trợ của nhà nƣớc. Công tác truyền thông và đào tạo về GAP đối với hộ nông dân HTX, doanh nghiệp và cả ngƣời tiêu dùng là rất quan trọng. Bộ NN&PTNT phối hợp Hội bảo vệ ngƣời tiêu dùng Việt Nam và các đoàn thể tăng cƣờng công tác truyền thông, nâng cao nhận thức của xã hội về ATTP nói chung và VietGAP nói riêng, đặc biệt trong khuôn khổ Chƣơng trình NTM. (2) Cần thúc đẩy xây dựng và nhân rộng mô hình liên kết theo chuỗi giá trị áp dụng GAP với sự tham gia của DN và HTX/THT/Hội nghề nghiệp đại diện cho nông dân sản xuất nhỏ để đảm bảo Chuỗi thực phẩm an toàn. 81 (3) Tăng cƣờng công tác thanh tra, giám sát các đơn vị đã đƣợc chứng nhận cũng nhƣ toàn bộ quy trình chứng nhận VietGAP do tổ chức chứng nhận thực hiện và xử phạt tổ chức, cá nhân làm ăn gian dối, nhất là đối với các tổ chức, cá nhân tham giao vào các chuỗi giá trị sản phẩm để xuất khẩu bởi khi có một lô hàng nào bị đánh giá không đạt bởi nƣớc nhập khẩu thì tỷ lệ doanh nghiệp bị kiểm tra sẽ tăng lên tới 50%, thậm chí 100% (thay vì bình thƣờng chỉ là 5%). Điều này không chỉ gây thiệt hại cho các tác nhân tham gia vào chuỗi giá trị mà còn ảnh hƣởng đến uy tín của nông sản Việt Nam. (4) Bộ NN&PTNT và các bộ ngành thƣờng xuyên công khai, minh bạch thông tin về ATTP, VietGAP để ngƣời tiêu dùng tham gia vào hệ thống giám sát. (5) Nhà nƣớc cần tăng cƣờng tổ chức kiểm tra giám sát chặt chẽ từ sản xuất, lƣu thông phân phối trên thị trƣờng để tất cả tổ chức, cá nhân tham gia sản xuất rau và các nông sản khác đều phải đảm bảo tiêu chuẩn an toàn quy định của Nhà nƣớc, bất kể các chủ thể này là nông hộ nhỏ lẻ hay cơ sở kinh doanh. Song song với đó cần tăng cƣờng công tác dồn điền đổi thửa, xây dựng chính sách phát triển thị trƣờng đất nông nghiệp cho tích tụ ruộng đất và hỗ trợ phát triển các HTX/THT/Hội nghề nghiệp. Có nhƣ vậy, các văn bản quy định liên quan đến quy chuẩn, tiêu chuẩn sản xuất cũng nhƣ việc kiểm tra, giám sát chất lƣợng mới có thể đƣợc thực thi trên diện rộng. (6) Đàm phán với các nƣớc nhập khẩu và các tổ chức quốc tế để công nhận lẫn nhau một phần hoặc toàn bộ, làm căn cứ cho việc chỉnh sửa, bổ sung các nội dung của tiêu chuẩn VietGAP để đƣợc thừa nhận trên thị trƣờng quốc tế. (7) Cần bổ xung chỉ tiêu áp dụng theo tiêu chuẩn chất lƣợng của ngƣời tiêu dùng nhƣ GAP trong tiêu chí 17 về Môi trƣờng và ATTP trong các tiêu chí Nông thôn mới. Xã Nông thôn mới trong tƣơng lai phải là nơi mà các hộ nông dân có kỹ năng và nhận thức tốt về sản xuất thực phẩm an toàn theo GAP.