Đề án Lý luận hình thái kinh tế xã hội với sự nghiệp cách mạng Việt Nam hiện nay

Mở đầu. Lý luận hình thái kinh tế - xã hội là lý luận cơ bản và giữ một vị trí hết sức quan trọg của chủ nghĩa duy vật lịch sử do C.Mác xây dựng. Lý luận hình thái kinh tế - xã hội đã được thừa nhận là lý luận khoa học và là phương pháp luận cơ bản trong việc nghiên cứu lĩnh vực xã hội. Nhờ có lý luận hình thái kinh tế xã hội, lần đầu tiên trong lịch sử loài người, C.Mác đã chỉ rõ nguồn gốc, động lực bên trong, nội tại của sự phát triển xã hội, chỉ rõ bản chất của từng chế độ xã hội. Lý luận đó giúp nghiên cứu một cách đúng đắn và khoa học sự vận động lịch sử nói chung của xã hội loài người. Song, ngày nay, đứng trước sự sụp đổ của các nước xã hội chủ nghĩa Đông Âu, lý luận đó đang bị phê phán từ nhiều phía. Sự phê phán đó không phải từ phía kẻ thù của chủ nghĩa Mác mà còn cả một số người đã từng đi theo chủ nghĩa Mác. Họ cho rằng lý luận hình thái kinh tế - xã hội của chủ nghĩa Mác đã lỗi thời trong điều kiện hiện nay, phải thay thế nó bằng một lý luận khác, chẳng hạn như lý luận về các nền văn minh. Chính vì vậy, làm rõ thực chất lý luận hình thái kinh tế - xã hội, giá trị khoa học và tính thời đại của nó đang là một đòi hỏi cấp thiết. Hiện nay, Việt Nam đang tiến hành công cuộc xây dựng đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Công cuộc đó đang đặt ra hàng loạt vấn đề đòi hỏi các nhà khoa học trên các lĩnh vực khác nhau phải tập trung nghiên cứu giải quyết. Trên cơ sở làm rõ giá trị khoa học của lý luận hình thái kinh tế - xã hội, việc vận dụng lý luận đó vào Việt Nam; vạch ra những mối liên hệ hợp quy luật và đề ra các giải pháp nhằm đảm bảo thực hiện thắng lợi công cuộc xây dựng đất nước Việt Nam thành một nước giàu mạnh, xã hội công bằng dân chủ, văn minh cũng là một nhiệm vụ thực tiễn đang đặt ra. Để góp phần làm rõ hơn lý luận về hình thái kinh tế - xã hội với những giá trị khoa học của nó, tôi xin đưa ra đề án : “ Lý luận hình thái kinh tế xã hội với sự nghiệp cách mạng Việt Nam hiện nay “. Tuy nhiên , do kinh nghiệm nghiên cứu chưa nhiều nên tôi không thể tránh khói những thiếu sót. Tôi xin chân thành cảm ơn thầy giáo LÊ NGỌC THÔNG đã hướng dẫn tôi hoàn thành đề án này. Chương 1:Cơ sở lý luận 1.Quan niệm duy vật về lịch sử và học thuyết hình thái kinh tế - xã hội Trước khi có chủ nghĩa Mác, chủ nghĩa duy tâm đã giữ vị trí thống trị trong việc giải thích lịch sử. Không những các nhà triết học duy tâm mà ngay cả những nhà tư tưởng tiên tiến trước Mác cũng đứng trên lập trường duy tâm để giải thích các hiện tượng lịch sử xã hội. Người ta xuất phát từ một sự thật là, trong giới tự nhiên, thì lực lượng tự nhiên hoạt động tự động, không có ý thức; còn xã hội, nhân tố hoạt động là con người có lý tính, có ý thức và ý chí. Căn cứ vào sự thật ấy, người ta đi đến kết luận sai lầm rằng : Trong giới tự nhiên, thì tính quy luật, tính tất nhiên thống trị. Sự thay đổi của ngày đêm, sự thay đổi của bốn mùa, sự biến hoá của khí hậu và những hiện tượng không phụ thuộc vào ý chí và ý thức của người ta, còn những sự kiện lịch sử thì do hoạt động tự giác và ý chí của người ta, trước hết là của những nhân vật lịch sử, những lãnh tụ, anh hùng quyết định; ý chí của người ta có thể thay đổi tiến trình lịch sử. Chính vì vậy, đáng lẽ phải lấy sự phát triển của các điều kiện vật chất của xã hội để giải thích lịch sử, động lực lịch sử, bản chất của con người; giải thích tự nhiên xã hội, quan điểm chính trị, chế độ chính trị…người ta lại đi từ ý thức con người, từ những tư tưởng lý luận về chính trị, về triết học, pháp luật…để giải thích toàn bộ lịch sử xã hội. Nguyên nhân giải thích của sự duy tâm về lịch sử chính là ở chỗ các nhà triết học trước kia đã coi ý thức xã hội để ra và quyết định tồn tại xã hội. Quan điểm này có những thiếu sót căn bản như sau : Không vạch ra được bản chất của các hiện tượng xã hội, nguyên nhân vật chất của những hiện tượng ấy. Không tìm ra những quy luật phổ biến chi phối sự vận động và phát triển của xã hội. Không thấy vai trò quyết định của quần chúng nhân dân trong lịch sử. Khác với các nhà triết học trước đây, khi nghiên cứu xã hội. C.MÁC đã lấy con người làm xuất phát điểm cho học thuyết của mình. Con người mà C.MÁC nghiên cứu không phải con người trừu tượng, con người biệt lập, cố định mà là con người hiện đang sống và hoạt động, trước hết là hoạt động sản xuất, tái sản xuất ra đời sống hiện thực của mình. Đó là con người cụ thể, con người của tự nhiên xã hội.Bắt đầu từ việc nghiên cứu con người trong đời sống xã hội, ông nhận thấy “ …Con người cần phải ăn, uống, ở và mặc, trước khi có thể lo đến việc làm chính trị, khoa học, nghệ thuật, tôn giáo…”.Muốn vậy, con người phải sản xuất ra của cải vật chất thỏa mãn nhu cầu của chính mình. Sản xuất vật chất là một điều kiện cơ bản của mọi xã hội, là hành động lịch sử mà hiện nay cũng như hàng trăm năm trước đây con người vẫn phải tiến hành từng ngày, từng giờ, cốt để duy trì cuộc sống của con người. Tuy nhiên sản xuất của cải vật chất chỉ là yếu tố nền tảng của hoạt động sản xuất của con người. Để tồn tại và phát triển, con người không ngừng hoạt động để sản xuất, tái sản xuất ra : bản chất con người, các quan hệ xã hội và năng lực tinh thần, trí tuệ. C.MÁC chỉ rõ, trên cơ sở vật chất sản xuất vật chất, trên cơ sở tồn tại xã hội, con người đã sản sinh ra ý thức như đạo đức, tôn giáo, hệ tư tưởng cũng như các hình thái ý thức khác. C.MÁC và ĂNG-GHEN đã nghiên cứu bản chất, gốc rễ của vấn đề, đồng thời không hạ thấp vai trò của cá nhân trong lịch sử, không xem thường vai trò, tác dụng của ý thức, ý chí, động cơ thúc đẩy họ. Nhưng các ông cũng lưu ý rằng bản thân ý thức chúng không phải là những nguyên nhân xuất phát, mà là những nguyên nhân phát sinh của quá trình lịch sử, bản thân chúng cuối cùng cũng cần được giải thích từ những điều kiện vật chất của đời sống. Xã hội loài người là một hệ thống phức tạp về bản chất và cấu trúc. Việc nghiên cứu vạch ra những quy luật chung nhất của toàn bộ xã hội chỉ có thể được thực hiện trên cơ sở một hệ thống những phạm trù cho triết học duy vật về lịch sử vạch ra để giải thích xã hội: HTKT sản xuất vật chất và quan hệ sản xuất cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng, giai cấp và quan hệ giai cấp, dân tộc và quan hệ dân tộc, cách mạng xã hội, nhà nước và pháp luật, hình thái ý thức xã hội, văn hóa, cá nhân, và xã hội… Như vậy, chủ nghĩa duy vật về lịch sử là lý luận và phương pháp dễ nhận thức xã hội. Nó vừa cung cấp trí thức, vừa cung cấp phương pháp hoạt động nhằm tìm kiếm tri thức mới cho các khoa học xã hội cụ thể. Nó giúp chúng ta xác định đúng vị trí của mỗi hiện tượng xã họi, xuất phát từ cách giải quyết đúng đắn vấn đề cơ bản của triết học trong lĩnh vực xã hội, thấy được sự tác động biện chứng giữa tính quy luật và tính ngẫu nhiên trong lịch sử, giữa nhân tố khách quan , nhân tố chủ quan, giữa hiện tượng kinh tế và hiện tượng chính trị…Nó đem lại quan hệ về sự thống nhất trong toàn bộ tính đa dạng phong phú của đời sống xã hội. Việc áp dụng triệt để chủ nghĩa duy vật biện chứng vào việc xem xét các hiện tượng xã hội, theo Lê-nin, đã khắc phục được những khuyết điểm căn bản của các lý luận lịch sử trước đây. Cũng từ đây, mọi hiện tượng xã hội, cũng như bản thân phát triển của xã hội loài người được nghiên cứu trên một cơ sở lý luận khoa học. Thực chất của quan niệm duy vật lịch sử có thể tóm tắt như sau:Tồn tại một xã hội quyết định ý thức xã hội, phương thức sản xuất vật chất quyết định các quá trình sinh hoạt xã hội, chính trị và tinh thần nói chung. Trong sản xuất, con người có những quan hệ nhất định gọi là quan hệ sản xuất. quan hệ sản xuất phải phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Các lực lượng sản xuất phát triển đến một mức độ nhất định sẽ mâu thuẫn gay gắt với quan hệ sản xuất đã có. Từ chỗ là hình thức phát triển lực lượng sản xuất, các quan hệ ấy lại kìm hãm sự phát triển của chúng, khi đó sẽ xảy ra cách mạng xã hội thay thế xã hội này bằng một xã hội khác. Toàn bộ quan hệ sản xuất hợp thành cơ câấu kinh tế của xã hội hay cơ sở hạ tầng, trên đó xây dựng một kiến trúc thượng tầng. Khi cơ sở hạ tầng thay đổi thì kiến trúc thượng tầng cũng thay đổi ít nhiều nhanh chóng.Sự phát triển của xã hội là sự thay thế hình thái kinh tế - xã hội thấp bằng hình thái kinh tế - xã hội cao hơn.Trong những kết luận trên cần nhấn mạnh thêm rằng, ý thức xã hội, kiến trúc thượng tầng thuộc vào xã hội, vào cơ sở hạ tầng, song chúng có tính độc lập tương đối và có tác động trở lại đối với tồn tại xã hội và cơ sở hạ tầng. Trong quan niệm duy vật về lịch sử thì học thuyết về hình thái kinh tế - xã hội có mộ vị trí đặc biệt.Nó chỉ ra con đường phát triển có tính quy luật của xã hội loài người. Sự phát triển của xã hội loài người là sự thay thế những hình thái kinh tế - xã hội cao ơn. Sự phát triển ấy không phải diễn ra một cách tùy tiện mà diễn ra theo các quy luật khách quan, theo con đường lịch sử tự nhiên. 2.Các yếu tố cơ bản cấu thành một hình thái kinh tế - xã hội. Sản xuất vật chất là cơ sở của đời sống xã hội, quyết định sự tồn tại và phát triển của xã hội, cho lên xuất phát từ những con người hiện thực, trước hết phải xuất phát từ sản xuất để đi tới các mặt khác của xã hội, tìm ra các quy luật vận động phát triển khách quan của xã hội. C.MÁC đã phát hiện ra trong sản xuất có hai mặt không thể tách rời nhau. Một mặt là quan hệ giữa người với tự ên, mặt khác là quan hệ giữa người với người.Quan hệ giữa người với tự nhiên đó là lực lượng sản xuất,. Trình độ của lực lượng sản xuất biểu hiện trình độ chinh phục tự nhiên của loài người. Lực lượng sản xuất bao gồm: - Người lao động với những kinh nghiệm sản xuất, thói quen lao động, biết sử dụng tư liệu sản xuất để tạo ra của cải vật chất. - Tư liệu sản xuất do xã hội tạo ra,trước hết là công cụ lao động. Công cụ lao động có đối tượng lao động và tư liệu lao động. Trong tư liệu lao động có công cụ lao động và những tư liệu lao động khác cần thiết cho việc vận chuyển, bảo quản sản phẩm… Đối tượng lao động bao gồm bộ phận của giới tự nhiên được đưa vào sản xuất. Ví dụ : đất canh tác, nguồn nước…Con người không chỉ tìm trg giới tự nhiên những đối tượng có sẵn mà còn sáng tạo ra bản than đối tượng lao động. Sự phát triển của sản xuất có lien quan tới việc đưa những đối tượng ngày càng mới hơn vào quá trình sản xuất.Điều đó hoàn toàn có tính quy luật bởi những vật liệu mới mở rộng khả năng sản xuất của con người. Tư liệu lao động là vật hay là phức hợp vật thể mà con người đặt giữa mình với đối tượng lao động, chúng dẫn chuyền tác động của con người với đối tượng lao động. Đối tượng lao động và tư liệu lao động là những yếu tố vật chất của quá trình lao động sản xuất hợp thành tư liệu sản xuất mới. Trong tư liệu lao động, công cụ lao động là hệ thống xương cốt, bắp thịt của sản xuất và là tiêu chí quan trọng nhất, trong quan hệ xã hội và tự nhiên. Cùng với sự cải tiến và hoàn thiện công cụ lao động thì kinh nghiệm sản xuất của loài người cũng được phát triển và phong phú them, những ngành sản xuất mới xuất hiện, sự phân công lao động phát triển. Trình độ phát triển tư liệu sản xuất mà chủ yếu là công cụ lao động là thước đo trình độ chinh phục tự nhiên của loài người, là cơ sở xác định trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, là tiêu chuẩn để phân biệt sự khác nhau giữa các thời đại kinh tế . Theo C.MÁC:“ Những thời đại kinh tế khác nhau không phải ở chỗ chúng sản xuất bằng cách nào”. Đối với mỗ thế hệ, những tư liệu lao động do thế hệ trước để lại, trở thành điểm xuất phát của sự phát triển tương lai. Nhưng những tư liệu lao động chỉ trở thành lực lượng tích cực cải biến đối tượng lao động khi chúng kết hợp với lao động sống. Tư liệu lao động dù có ý nghĩa lớn lao đến đâu, nhưng nếu tách khỏi người lao động thì cũng không phát huy được tác dụng, không thể trở thành lực lượng sản xuất của xã hội. Con người không chỉ đơn thuần chị sự quy định khách quan của điều kiện lịch sử mà nó còn là chủ thể tích cực tác dụng cải tạo điều kiện sống. Họ không chỉ sử dụng những công cụ lao động hiện tại có mà còn sáng chế ra những công cụ lao động mới. Năng xuất lao động là thước đo trình độ phát triển của lực lượng lao động sản xuất, đồng thời xét đến cùng, nó là nhân tố quan trọng nhất cho sự thắng lợi của một trật tự xã hội mới. Mặt thứ hai của quá trình sản xuất là mối quan hệ giữa người với người gọi là quan hệ sản xuất.Quan hệ sản xuát là mối quan hệ cơ bản của một hình thái kinh tế - xã hội. Mỗi kiểu quan hệ sản xuất tiêu biểu cho một hình thái kinh tế - xã hội nhất định. Quan hệ sản xuất bao gồm những mặt cơ bản sau đây. -Quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất. -Quan hệ quản lý và phân công lao động. -Quan hệ phân phối sản xuất lao động. Ba mặt nói trên có quan hệ hữ cơ với nhau, không tách rời nhau, trong đó quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất có ý nghĩa quyết định đối với tất cả những quan hệ khác. Bản chất của bất kỳ quan hệ sản xuất nào cũng đều phụ thuộc vào vấn đề những tư liệu sản xuất chủ yếu trong xã hội được giải quyết như thế nào. Mỗi quan hệ sản xuất có một chế độ quản lý sản xuất riêng. Chế độ sở hữu về tư liệu sản xuất như thế nào thì chế độ quản lý sản xuất cũng như vậy. Trong chế độ chiếm hữu tư nhân thì người chiếm hữu tư liệu sản xuất trở thành người quản lý sản xuất, còn người lao động không có tư liệu sản xuất trở thành người bị quản lý. Còn trong chế độ quản lý xã hội thì người lao động được đặt vào trong các mối quan hệ sở hữu và quản lý một cách trực tiếp đồng thời có cơ chế bảo đảm hiệu quả quyền lực của nhân dân. Trên cơ sở nghiên cứu, hai mặt của quá trình sản xuất, C.MÁC- ĂNG-GHEN đưa ra khái niệm mới là “Phương thức sản xuất”. Theo hai ông thì đó là “ một hình thức hoạt động nhất định của những cá nhân ấy, một hình thức nhất định của sự biểu hiện đời sống của họ, một phương thức sinh sống nhất định “. C.MÁC đã nêu phát hiện mới về mối quan hệ biện chứng giữa quan hệ sản xuất và sự phát triển của lực lượng sản xuất trong quá trình đi lên CNXH, lực lượng sản xuất quyết định “hình thức giao tiếp tới một giai đoạn nhất định, trong sự phát triển của chúng, các lực lượng sản xuất giữa mâu thuận với “hình thức giao tiếp” hiện tại. Mâu thuẫn này được giải quyết bằng một cuộc cách mạng xã hội. Về sau, “ hình thức giao tiếp” mới đến lượt nó lại không phù hợp với các lực lượng sản xuất đang phát triển, lại biến thành “xiềng xích” trói buộc lực lượng sản xuất và bằng con đường cách mạng xã hội,thay thế “hình thức giao tiếp” đã lỗi thời, lạc hậu. Lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất hợp thành những quan hệ vật chất của xã hội. Ngoài những quan hệ vật chất trong đời sống xã hội còn tồn tại các quan hệ tinh thần, tư tưởng. Do vậy, chúng ta cần phải nghiên cứu mỗi quan hệ vật chất trong đời sống xã hội còn tồn tại trong quan hệ tinh thần, tư tưởng, dẫn đến việc cần phải nghiên cứu mối quan hệ giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng. Cơ sở hạ tầng là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của một hình thái kinh tế - xã hội nhất định. Cơ sở hạ tầng của một xã hội cụ thể bao gồm những quan hệ sản xuất thống trị, quan hệ sản xuất tồn dư của xã hội trước và quan hệ sản xuất là mầm mống của xã hội sau. Những đặc trưng do tính chất của cơ sở hạ tầng là do quan hệ sản xuất thống trị quy định. Trong xã hội có giai cấp đối kháng, tính chất giai cấp của cơ sở hạ tầng là do kiểu quan hệ sản xuất thống trị quy định. Tính chất đối kháng giai cấp và sự xung đột giai cấp bắt nguồng từ ngay trong cơ sở hạ tầng. Kiến trúc thượng tầng bao gồm : - Những tư tưởng chính trị, pháp luật, triết học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật. - Những tổ chức và thể chế khác (nhà nước, chính đảng, giáo hội, các đoàn thể,…) Như vậy, kiến trúc thượng tầng là toàn bộ những tư tưởng xã hội, những thể chế tương từng và những quan hệ nội tại của chúng hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất định. Các yếu tố kiến trúc thượng tầng tác động qua lại lẫn nhau và đều nảy sinh trên cơ sở hạ tầng. Trong đó các tổ chức chính trị, pháp luật có liên hệ trực tiếp với cơ sở hạ tầng, còn các yếu tố khác chỉ có quan hệ gián tiếp với nó. Trong xã hội có đối kháng giai cấp, cơ sở hạ tầng tồn tại những quan hệ đối kháng thì kiến trúc thượng tầng cũng mang tính chất đối kháng. Phản ánh tính chất đối kháng của cơ sở hạ tầng biểu hiện ở sự xung độ và cuộc đấu tranh tư tưởng của các giai cấp đối kháng. Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng biểu hiện vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng, thể hiện trước hết ở chỗ quan hệ sản xuất nào thống trị thì tạo ra kiến trúc thượng tầng tương ứng; giai cấp nào chiếm địa vị thống trị về tinh thần thì cũng chiếm địa vị thống trị trong đời sống xã hội. Mâu thuẫn trong lĩnh vực kinh tế quyết định tính chất mâu thuẫn trong vấn đề tư tưởng. Cuộc sống đấu tranh trong lĩnh vực chính trị, tư tưởng là biểu hiện của những mâu thuẫn đối kháng trong lĩnh vực kinh tế, và gây ra những biến đổi ở cơ sở hạ tầng. Sự biến đổi đó diễn ra trong hình thái cũng như di chuyển từ hình thái kinh tế xã hội này sang hình thái kinh tế xã hội khác. Trong xã hội có đối kháng giai cấp, sự biến đổi đó diễn ra theo cuộc đấu tranh giai cấp gay go phức tạp giữa giai cấp thống trị và giai cấp bị trị. Khi cách mạng xã hội xảy ra thì cơ sở hạ tầng cũ được thay thế bằng cơ sở hạ tầng mới, giai cấp thống trị cũng được xóa bỏ và cũng được thay thế bằng giai cấp thống trị mới, bộ máy nhà nước được hình thành thay thế bộ máy nhà nước cũ. Cơ sở hạ tầng cũ mất đi thì kiến trúc thượng tầng của nó với tư cách là một chỉnh thể thống trị cũng mất theo. Song cũng có những nhân tố riêng lẻ của kiến trúc thượng tầng ấy còn tồn tại rất dai dẳng sau khi cơ sở kinh tế sinh ra nó bị tiêu diệt. Cũng có những yếu tố nào đó của kiến trúc thượng tầng cũ được giai cấp cầm quyền mới duy trì lại, xây dựng kiến trúc thượng tầng mới. Như vậy, sự hình thành và phát triển của kiến trúc thượng tầng do cơ sở hạ tầng quyết định, đồng thời nó còn có quan hệ kế thừa đối với các yếu tố của kiến trúc thượng tầng của xã hội cũ. Tính quyết định cảu cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng diễn ra rất phức tạp trong quá trình chuyển từ một hình thái kinh tế - xã hội này sang một hình thái kinh tế - xã hội khác. Mặt khác, kiến trúc thượng tầng luôn là lực lượng tác động mạnh mẽ trên toàn bộ các mặt của đời sống xã hội, và tác động tích cực lại cơ sở hạ tầng sinh ra nó. Điều đó thể hiện ở chức năng xã hội của kiến trúc thượng tầng là bảo về và duy trì, củng cố và phát triển cơ sở hạ tầng sinh ra nó, đấu tranh xóa bỏ cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng cũ. Kiến trúc thượng tầng có tác dụng to lớn đối với cơ sở hạ tầng khi nó tác động cùng chiều với quy luật vận động của cơ sở hạ tầng, trái lại khi nó tác động ngược lại với quy luật kinh tế khách quan, nó sẽ cản trở sự phát triển của cơ sở hạ tầng. Những tác dụng kìm hãm sự phát triển của tiến bộ xã hội của nó chỉ là tạm thời, sớm muộn sẽ bị cách mạng khuất phục. Quá nhấn mạnh hoặc thổi phồng vai trò của kiến trcs thượng tầng hoặc phủ nhận tất yếu của kinh tế xã hội, sẽ không tránh khỏi rơi vào chủ nghĩa duy tâm khách quan, và không thể nhận thức đúng đắn sự phát triển của lịch sử. Tóm lại, khi xem xét xã hội với tư cách là một chỉnh thể toàn vẹn có, có cấu trúc phức tạp, C.MÁC và ĂNG-GHEN đề cập đến ba yếu tố cơ bản của nó là lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng. Mỗi mặt đó có vai trò nhất định và tác động đến mặt khác tạo lên sự vận động của cơ thể xã hội. Mối quan hệ giữa các nhân tố trên đây được phản ánh vào khái niệm học thuyết hình thái kinh tế - xã hội của chủ nghĩa duy vật lịch sử. Hình thái kinh tế - xã hội là một phạm trù của chủ nghĩa duy vật lịch sử dùng để chỉ xã hội ở từng giai đoạn phát triển lịch sử nhất định, với những quan hệ sản xuất của nó thích ứng với lực lượng sản xuất ở trình độ nhất định và với một kiến trúc thượng tầng được xây dựng trên những quan hệ sản xuất đó. Lý luận hình thái kinh tế - xã hội của chủ nghĩa duy vật lịch sử chỉ rõ kết cấu cơ bản và phổ biến của xã hội, bao gồm lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, kiến trúc thượng tầng, chỉ rõ cơ chế vận động xã hội chính là sự hoạt động của quy luật về sự phù hợp của các quan hệ sản xuất với tính chất, trình độ của lực lượng sản xuất, quy luật cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng, và các quy luật khác. Chính do sự tác động qua lại của các quy luật khách quan đó mà nguồn gốc sâu xa của lịch sử là sự phát triển của lực lượng sản xuất làm cho hình thái kinh tế - xã hội được thay thế bằng hình thái kinh tế - xã hội cao hơn. Sự thay thế hình thái kinh tế - xã hội diễn ra như một quá trình tự nhiên. 3.Sự phát triển của hình thái kinh tế - xã hội.là một quá trình phát triển lịch sử tự nhiên Lịch sử phát triển của xã hội đã trải qua nhiều giai đoạn nối tiếp nhau từ thấp đến cao. Tương ứng với mỗi giai đoạn là một hình thái kinh tế - xã hội. Sự vận động thay thế nhau của các hình thái kinh tế - xã hội trong lịch sử đều do tác động của quy luật khách quan, đó là quá trình lịch sử tự nhiên của xã hội. Quá trình phát triển lịch sử tự nhiên của xã hội có nguồn gốc sâu xa ở sự phát triển của lực lượng sản xuất.Những lực lượng sản xuất được tao ra bằng năng lực thực tiễn của con người, tuy nhiên không phải con người làm theo ý muốn chủ quan. Bản thân năng lực thực tiễn của con người cũng bị quy định bởi nhiều điều kiện khách quan nhất định. Từ lực lượng sản xuất đã có trong một hình thái kinh tế - xã hội trước đó, lực lượng sản xuất mới được hình thành. Chính tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất đã quy định một cách khách quan tính chất và trình độ của quan hệ sản xuất. Do đó, xét đến cùng, lực lượng sản xuất quyết định quá trình vận động và phát triển của hình thái kinh tế - xã hội như một quá trình lịch sử tự nhiên. Trong các quy luật khách quan chi phối sự vận động phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội thì quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất có vai trò quyết định nhất. lực lượng sản xuất, một mặt của phương thức sản xuất, là yếu tố đảm bảo tính kế thừa trong sự phát triển đi lên của xã hội,quy định khuynh hướng phát triển từ thấp đến cao. quan hệ sản xuất là mặt thứ hai của phương thức sản xuất, biểu hiện tính gián đoạn trong sự phát triển của lịch sử. Những quan hệ sản xuất lỗi thời được xóa bỏ và được thay thế bằng những kiểu quan hệ sản xuất mới cao hơn và hình thái kinh tế - xã hội mới cao hơn ra đời. Như vậy, sự xuất hiện và phát triển của hình thái kinh tế - xã hội , sự chuyển biến từ hình thái thấp đến cao được giải thích trước hết bằng sự tác động của quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất. Quy luật đó là khuynh hướng tự tìm đường cho mình trong sự phát triển thay thế các hình thái kinh tế - xã hội. Nghiên cứu con đường tổng quát của sự phát triển lịch sử được quy định bởi các quy luật chung của sự vận động của nền sản xuất vật chất, chúng ta nhìn thấy logic của lịch sử thế giới. Vạch ra con đường tổng quát của lịch sử, điều đó không có nghĩa là giải thích được rõ rang sự phát triển xã hội trong mỗi thời điểm của quá trình lịch sử. Lịch sử cụ thể vô cùng phong phú, có hàng loạt những yếu tố làm cho quá trình lịch sử đa dạng và thường xuyên biến đổi, không thể xem xét trong qú trình lịch sử như một đường thẳng. Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật lịch sử, nhân tố quyết định quá trình lịch sử, xét đến cùng là nền sản xuất đời sống hiện thực. Nhưng nhân tố kinh tế không phải là nhân tố duy nhất quyết định các nhân tố khác nhau của kiến trúc thượng tầng. Nếu không tính đến sự tác động lẫn nhau của các nhân tố thì sẽ không thấy hàng loạt sự ngẫu nhiên mà tính tất yếu kinh tế xuyên qua để tự vạch ra đường đi cho mình. Vì vậy, để hiểu lịch sử cụ thể thì cần thiết phải tính đến tất cả các nhân tố bản chất có tham gia trong quá trình tác động lẫn nhau đó. Có nhiều nguyên nhân làm cho quá trình chung của lịch sử thế giới có tính đa dạng: điều kiện của môi trường địa lý có ảnh hưởng nhất định đến sự phát triển xã hội. Đặc biệt ở buổi ban đầu của sự phát triển xã hội, thì điều kiện của môi trường địa lý là một trong những nguyên nhân quy định quá trình phát triển không đồng đều của lịch sử thế giới, có dân tộc đi lên, có dân tộc trì trệ, lạc hậu. Cũng không thể không tính đến sự tác động của những yếu tố như : nhà nước, tính độc đáo của nền văn hóa, truyền thống của hệ tư tưởng và tâm lý xã hội.v.v..đối với tiến trình lịch sử. Điều quan trọng trong lịch sử là sự ảnh hưởng lẫn nhau giữa các dân tộc. Sự ảnh hưởng đó có thể diễn ra dưới những hình thức rất khác nhau, từ chiến tranh và cướp đoạt đến việc trao đổi hàng hóa và giao lưu văn hóa. Nó có thể được thực hiện trong tất cả các lĩnh vực của đời sống, từ kinh tế, khoa học – kỹ thuật đến hệ tư tưởng. Trong điều kiện của thời đại ngày nay, có những nước phát triển kỹ thuật rất nhanh chóng, nhờ nắm vững và sử dụng những thành tựu khoa học – kỹ thuật của các nước khác. Ảnh hưởng của ý thức hệ đã có một ý nghĩa lớn lao trong lịch sử. Không thể hiểu được tính độc đáo của các nước riêng biệt nếu không tính đến sự phát triển không đồng đều của sự phát triển lịch sử thế giới: một dân tộc này tiến lên phía trước, một số dân tộc khác lại ngừng trệ, một số nước do hàng loạt những nguyên nhân cụ thể lại bỏ qua hình thái kinh tế - xã hội nào đó. Điều đó chứng tỏ là sự kế tục hay thay thế các hình thái kinh tế - xã hội không giống nhau ở tất cả các dân tộc. Tuy nhiên, trong toàn bộ tính đa dạng của lịch sử các dân tộc khác nhau thì trong mỗi thời kỳ lịch sử cụ thể vẫn có khuynh hướng chủ đạo nhất định của sự phát triển xã hội. Để xác định đặc trưng của giai đoạn này hay giai đoạn khác của lịch sử thế giới phù hợp với khuynh hướng chủ đạo của nó, đó là khái niệm thời đại lịch sử. Khái niệm thời địa lịch sử có thể gắn liền với thời gian mà một hình thái kinh tế - xã hội nhất định thống gtrị. Thí dụ, khi chũng ta nói về thời đại xã hội chiếm hữu nô lệ hay thời đại phong kiến là gắn chúng vào thời gian mà những hình thái kinh tế - xã hội đó thống trị. Khái niệm thời đại cũng có thể gắn với những giai đoạn nhất định của một hình thái kinh tế - xã hội nhất định.Để vạch rõ được xu hướng của thời đại, theo Lê-nin, cần phải khẳng định xem giai cấp nào là trung tâm của thời đại, quy định nội dung chủ yếu của thời đại đó. Khác với khái niệm hình thái kinh tế - xã hội xác định đặc trưng của một bước phát triển nhất định của xã hội, khái niêm thời đại lịch sử thể hiện tính nhiều vẻ của các quá trình đang diễn ra trong một thời gian nhất định ở một giai đoạn lịch sử nhất định. Trong cùng một thời đại, ở cùng một bộ phận khác nhau của nhân loại cùng tồn tại những hình thái kinh tế - xã hội khác nhau, có những bộ phận, phong trào hoặc tiến lên phía trước, hoặc thoái lui, hoặc đi lệch theo một hướng nào đó. Cuối cùng, khái niệm thời đại gắn liền với sự quá độ từ một hình thái kinh tế - xã hội này sang một hình thái kinh tế - xã hội khác. Thí dụ, quá độ chủ nghĩa phong kiến sang chủ nghĩa tư bản được gọi là thời đại phục hưng, thời đại cách mạng tư sản. Tóm lại lịch sử là một thể thống nhất nhưng rất đa dạng và nhiều vẻ, chứa đựng trong các hình thái kinh tế – xã hội khác nhau. Nó vận động và phát triển từ thấp tới cao theo những nguyên nhân nội tại của nó, bởi tính lôgích khách quan tất yếu của lịch sử quy định. Mác nói: Tôi coi sự phát triển của những hình thái kinh tế – xã hội là một qua trình lịch sử-tự nhiên. Chương 2:Lý luận hình thái kinh tế xã hội với thực tiễn cách mạng Việt Nam. 1.Tất yếu khách quan của con đường đi lên chủ nghĩa xã hội. Việc vận dụng lý luận hình thái kinh tế - xã hội của chủ nghĩa Mác-Lênin vào việc đề ra chiến lược cho cách mạng Việt Nam tiến lên chủ nghĩa xã hội, đường lối cách mạng do chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng ta nêu ra là sự vận dụng sang tạo hình thái kinh tế - xã hội vào điều kiện ở Việt Nam. Đảng ta đã khẳng định rằng sau khi Việt Nam tiến hành cuộc cách mạng dân chủ, nhân dân sẽ tiến lên làm cuộc cách mạng XHCN. Đây là sự lựa chọn đúng hướng đi và xác định mục tiêu của sự phát triển. Chúng ta đều biết rằng, đối với Đảng ta, việc lựa chọn và xác định này đặt ra ngay từ năm 1930 và luôn đúng với mọi sự biến động trong thực tiễn phát triển của cách mạng Việt Nam, trong lịch sử đấu tranh cách mạng của Đảng và của dân tộc. Chính cương, sách lược vắn tắt do Nguyễn Ái Quốc khởi thảo và luận văn chính trị của Đảng năm 1930 đã ghi rõ “ Cách mạng Việt Nam sẽ đi theo con đường là tư sản dân quyền cách mạng để đi tới xã hội cộng sản” bỏ qua giai đoạn phát triển tư bản chủ nghĩa. Sự lựa chọn này là kết quả trực tiếp nảy sinh từ sự giác ngộ chủ nghĩa Mác-Lênin, chủ nghĩa xã hội khoa học ở lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sau một thập niên đi tìm đường cứu nước và đã tìm thấy chủ nghĩa Mác-Lênin, đã nhận thức rõ cách mạng Việt Nam sẽ đi theo con đường cách mạng Tháng Mười. “Đường kách mệnh” (1927) là tác phẩm lý luận maC.Mácit đầu tiên được xây dựng trên nền móng tư tưởng đó.Từ bước ngoặt năm 1920, khi Nguyễn Ái Quốc trở thành người cộng sản và cho đến những năm sau này, người đều nhất quán khẳng định , giải phóng giai cấp, giải phóng dân tộc chỉ có thể thực hiện được bằng con đường cách mạng vô sản, bằng công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội mới, xã hội cộng sản chủ nghĩa. Vào giữa những năm 80, kinh tế xã hội nước ta lâm vào một cuộc khủng hoảng trầm trọng, chế độ xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô và Đông Âu đang chao đảo. Nhưng cũng chính vào lúc ấy, Đảng ta đã quyết định đường lối đổi mới, chủ trương xây dựng và phát triển nền kinh tế nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước, theo định hướng xã hội chủ nghĩa, hội nhập và mở cửa với bên ngoài. Một lần nữa sự khẳng định của Đảng ta về con đường đi lên chủ nghĩa xã hội đã được thực tiễn xác nhận là đúng đắn. Có thể nói, những quyết sách của Đảng ta ở thời kỳ này thể hiện sự năng động về tư duy lý luận gắn liền với sự mẫn cảm về thực tiễn cùng bản lĩnh chính trị vững vàng. Đó là khả năng định tính tất yếu của sự đổi mới theo định hướng xã hội chủ nghĩa: Đổi mới để phát triển, để thoát khỏi tình trạng khủng hoảng, để vượt qua những kìm hãm của mô hình cũ – mô hình hành chính quan lieu bao cấp, để giải phóng và khai thác mọi tiềm năng phát triển của xã hội nhằm thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, văn minh. Đổi mới không phải là từ bỏ chủ nghĩa xã hội mà là khẳng định tính quy luật của con đường phát triển đó, làm cho công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội đúng với quy luật khách quan, phù hợp với hoàn cảnh, điều kiện thực tế của nước ta và xu thế, đặc điểm của thế giới hiện đại. Đổi mới là để xây dựng chủ nghĩa xã hội hiệu quả hơn, làm cho chủ nghĩa xã hội bộc lộ và khẳng định bản chất ưu việt của nó, từng bước định hình và phát triển trong thực tế, làm cho “ đời sống vật chất ngày càng tăng, đời sống tinh thần ngày càng tốt, xã hội ngày càng văn minh, tiến bộ” như chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhấn mạnh. Đi lên chủ nghĩa xã hội là tất yếu khách quan, và nó được thể hiện qua công cuộc đối mới của Đảng ta, đổi mới để xác lập một sự ổn định mới nhằm làm cho đất nước đạt tới sự phát triển bền vững. Điều đó có nghĩa là chúng ta phải xác định con đường xây dựng chủ nghĩa xã hội với sự năng động hơn nữa, tích cực hơn nữa, và phù hợp với tình hình thế giới hiện đại. Chế độ xã hội chủ nghĩa mà chúng ta đang xây dựng sẽ là chế độ tạo điều kiện tốt nhất những nguồn lực của chính mình, trong đó sức mạnh quyết định chính là yếu tố con người. Đó là mục tiêu quan trọng nhất của chủ nghĩa xã hội. 2.Vấn đề "bỏ qua" chủ nghĩa tư bản đi lên chủ nghĩa xã hội Như đã trình bày ở trên, từ hình thái kinh tế – xã hội này chuyển sang hình thái kinh tế – xã hội khác có một giai đoạn lịch sử “chuyển tiếp” với độ dài – ngắn khác nhau, kết cấu và hình thức biểu hiện khác nhau, đó là “thời kỳ quá độ”. Quá độ lên chủ nghĩa xã hội “bỏ qua” chế độ tư bản chủ nghĩa là phạm trù chỉ việc không trải qua một giai đoạn lịch sử, ứng với nó là hình thái kinh tế tư bản chủ nghĩa thống trị. Nhân loại đã chứng kiến nhiều nước, do điều kiện lịch sử của mình đã bỏ qua một, hai giai đoạn lịch sử nào đó với tính cách là hình thái kinh tế – xã hội tiến lên giai đoạn lịch sửcao hơn dưới hình thức này hay hình thức khác. Trong thời đại ngày nay, việc bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa của sự phát triển lịch sử là khả năng khách quan. Song, không phải cứ có điều kiện, hả năng khách quan thì bất cứ nước nào cũng biến thành hiện thực việc bỏ qua đó. Việc bỏ qua được hay không một giai đoạn lịch sử của sự phát triển đối với một nước còn phụ thuộc vào năng lực giải quyết phép biện chứng của điều kiện khác quan và nhân tố chủ quan ở mỗi nước đó quy định. Các nước thực hiện sự quá độ lên chủ nghĩa xã hội dưới những hình thức khác nhau là do trình độ xuất phát khác nhau. Có thể khái quát thành ba loại nước ứng với ba kiểu quá độ: Một là: những nước tư bản chủ nghĩa phát triển cao. Hai là: những nước trình độ phát triển tư bản chủ nghĩa ở mức trung bình. Ba là: những nước chưa trải qua giai đoạn tư bản chủ nghĩa của sự phát triển. Việt Nam thuộc loại nước thứ ba. Do toàn bộ những điều kiện khách quan và chủ quan quy định, Việt nam đi theo con đường xã hội chủ nghĩa là một tất yếu lịch sử. Để “nhận dạng” con đường đi lên đó, trước hết phải phân tích đầy đủ, chính xác điểm xuất phát từ đó Việt Nam quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội. Chỉ có như vậy, mới định hướng đúng và định hình trúng, tìm ra những hình thức, bước đi thích hợp. Ở Việt Nam, trình độ lực lượng sản xuất thấp dẫn đến năng lực tổ chức, quản lý thấp lại quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa nên phải nhận thức đầy đủvận dụng sáng tạo các quy luật khách quan, trong đó quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ của lực lượng sản xuất là quy luật cơ bản nhất để khai thác mọi tiềm lực (nội và ngoại lực), đẩy nền kinh tế Việt nam phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa với hiệu quả cao nhất. Cũng cần nói thêm rằng: cần khắc phục quan niệm “bỏ qua” chủ nghĩa tư bản một cách giản đơn. Phải khai thác, sử dụng tối đa chủ nghĩa tư bản là “khâu trung gian” để chuyển nền sản xuất nhỏ lên chủ nghĩa xã hội như LêNin đã chỉ ra. Chủ trương phát triển nền kinh tế nhiều thành phần với việc sử dụng những hình thức kinh tế trung gian – quá độ trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam mà Đại hội Đảng lần thứ VI đã vạch ra là đúng đắn. Đại hội VII và VIII của Đảng đã phát triển và cụ thể hóa chủ trương đó. Từ chủ trương đúng đến việc đưa nó vào cuộc sống là một khoảng cách dài. Độ dài ngắn của khoảng cách phụ thuộc vào nhân tố chủ quan, trước hết là năng lực, trình độ tổ chức quản lý kinh tế – xã hội của Đảng Cộng sản và Nhà nước Việt Nam. Chính đây là nhân tố quyết định thành công của sự nghiệp lựa chọn con đường đi lên chủ nghĩa xã hội trong điều kiện mới 3. Ý nghĩa của học thuyết hình thái kinh tế - xã hội và vấn đề xây dựng hình thái kinh tế - xã hội mới ở Việt Nam Ra đời đã hơn 150 năm, và ngày nay trước những biến đổi to lớn, sâu sắc của thời đại,các học thuyết hình thái kinh tế – xã hội vẫn còn nguyên giá trị khoa học và thời đại của nó. Nhân loại bắt đầu từ đâu? Vận động theo những quy luật nào? Kết cục đến đâu? Không phải là vấn đề mới mẻ. Nhân loại đặt ra rất sớm vấn đề này. Tuy nhiên, do trình độ kinh tế, kỹ thuật khác nhau, do điều kiện xã hội, lịch sử khác nhau và do những hạn chế chính trịvà chính kiến khác nhau nên phương pháp tiếp cận và giải quyết các vấn đề trên cũng khác nhau. Bằng phương pháp lịch sử – lôgích, C. Mác đã phân tích thực tiễn những nước tư bản phát triển cao, điển hình và từ đó phân tích thực tiễn toàn nhân loại để rút ra những quy luật chung nhất, cơ bản nhất của xã hội loài người. Mác vạch rõ, lịch sử loài người bắt đầu từ sản xuất ra của cải vật chất, vận động theo những quy luật khách quan của xã hội. Như thế, “điểm chọn” đầu tiên, cơ bản, với tính cách là điểm xuất phát khoa học để nghiên cứu lịch sử toàn nhân loại là lực lượng sản xuất. Ở đây, về phương pháp và ý tưởng, Mác đã vượt lên tất cả những nhà triết học, xã hội trước đó. Trong khi họ tìm kiếm xuất phát đểnghiên cứu xã hội loài người từ kiến trúc thượng tầng, từ chính trị, thì Mác đi từ sản xuất, lực lượng sản xuất. Mác đi từ tồn tại đến tư duy, từ kinh tế đến chính trị, từ sản xuất vật chất đến sản xuất tinh thần. Đó là phương pháp duy vật khoa học. Ngược lại, những nhà triết học trước Mác đã rơi vào quan niệm duy tâm về lịch sử. Không dừng lại ở đây, Mác tiếp tục phương pháp nghiên cứu khoa học của mình bằng cách tiếp cận yếu tố thứ hai, đó là quan hệ sản xuất. Trong tác phẩm Hệ tư tưởng Đức, Mác đã đưa ra quan hệ kép của con người trong sản xuất vật chất, đó là con người phải quan hệ với tự nhiên (lực lượng sản xuất) và quan hệ với nhau (quan hệ sản xuất). Trong điểm tiếp cận thứ hai này, Mác tập trung nghiên cứu, nhấn mạnh một quan hệ, đó là quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất, phân tích sâu sắc biện chứng giữa sở hữu và sử dụng và coi đó là cơ sở quan trọng nhất xác định cơ cấu xã hội và cơ cấu giai cấp trong một xã hội nhất định. Phương pháp, ý tưởng đó của Mác vẫn giữ nguyên giá trị khoa học trong xã hội hiện đại ngày nay. Việc tiếp cận với lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất của Mác là tiếp cận với hai điều kiện “cần”: điều kiện “cần” thứ nhất (lực lượng sản xuất), điều kiện “cần” thứ hai (quan hệ sản xuất). Tiếp cận với hai điều kiện này chỉ mới là tiếp cận với đời sống vật chất của xã hội trên đó vạch ra quy luật kinh tế – xã hội khách quan của một xã hội nhất định. còn đời sống chính trị, văn hóa, tinh thần nói chung của một xã hội thế nào thì chưa được đề cập. Mác tiếp cận yếu tố thứ ba (kiến trúc thượng tầng), đó là điều kiện “đủ”. Ở đây, Mác vạch ra quy luật vận động của kiến trúc thượng tầng của đời sống tinh thần và sự tác động của nó đối với đời sống vật chất của xã hội. Nghiên cứu một xã hội là để vạch ra quy luật vận động nội tại của nó. Xã hội là một chỉnh thể cấu thành từ nhiều yếu tố, mối quan hệ tạo nên một hệ thống, cấu trúc. Việc tiếp cận lịch sử của Mác đi từ lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất đến kiến trúc thượng tầng và quy luật vận động giữa chúng bằng lý luận hình thái kinh tế – xã hội có ý nghĩa lý luận và thực tiễn to lớn, là một học thuyết về xã hội có giá trị khoa học và thời đại không thể vượt qua. Quan điểm “quyết định luận kỹ thuật” mà thực chất là lý thuyết “kỹ trị”, coi kỹ thuật là yếu tố duy nhất quyết định sự biến đổi từ chế độ xã hội này sang chế dộ xã hội khác. Thuyết “hội tụ” cho rằng, do có sự tác động của cách mạng khoa học – kỹ thuật, chế độ tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa sẽ “gặp nhau” ở “xã hội công nghiệp thống nhất”. Và ngày nay, Anvin Tophlơ với cách tiếp cận các nền văn minh cho rằng, để nghiên cứu xã hội hiện đại (thập niên cuối thế kỷ XX sang thế ký XXI) phải sử dụng lý thuyết về ba nền văn minh: văn minh nông nghiệp, văn minh công nhiệp và văn minh tin học (ông nhấn mạnh nền văn minh tin học) thì mới hiểu được và giải quyết được những vấn đề đặt ra của một xã hội hiện đại. Ta không phủ nhận hoàn toàn cách tiếp cận bằng các nền văn minh, vì dù thế nào thì đó cũng là một cách tiếp cận. Vấn đề là ở chỗ, thực chất nó là thế nào? Đây là một phương pháp “nhào nặn” từ sự phát triển thêm của các quan điểm “kỹ trị”, quan điểm “công nghiệp thống nhất” (hội tụ) “hậu công nghiệp”… thành lý thuyết ba nền văn minh nhằm gián tiếp phủ nhận phương pháp tiếp cận lịch sử bằng lý luận hình thái kinh tế – xã hội của triết học Mác. Như đã nói ở trên, xã hội là một chỉnh thể, cấu thành từ những yếu tố rất cơ bản: lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng. Lý thuyết “các nền văn minh”đã tuyệt đối hóa yếu tố lực lượng sản xuất (lực lượng sản xuất tin học hóa) không tính đến quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng khi nhìn nhận, xem xét xu hướng vận động của một xã hội hiện đại. Lý thuyết này đã đem đồng nhất một yếu tố với một chỉnh thể được cấu thành từ nhiều yếu tố. Thực tế lịch sử thời cổ đại, trung cổ, cận đại và hiện đại đã và đang chứng minh rằng, quan hệ sản xuất bao giờ cũng là tiêu chuẩn khách quan để phân định sự khác nhau về chất của một xã hội này với một xã hội khác. Tất nhiên một quan hệ sản xuất bao giờ cũng được đặt trên trình độ của một lực lượng sản xuất nhất định. nhưng không thể có một “lôgích” là trình độ của lực lượng sản xuất quy định trình độ quan hệ sản xuất để “suy diễn” rằng: lực lượng sản xuất thay thế quan hệ sản xuất. Và cũng như thế họ lấy khoa học – kỹ thuật, lấy lực lượng sản xuất tin học hóa thay thế cả kiến trúc thượng tầng. Họ đưa ra một phương pháp “lôgích cực đoan – siêu hình” và hy vọng thay thế phép biện chứng về lịch sử của chủ nghĩa Mác – học thuyết hình thái kinh tế – xã hội. Điều này sẽ không xảy ra. Hình thái kinh tế – xã hội và thời đại lịch sử là những phạm trù khoa học có tính tương đồng khác biệt. Thời đại lịch sử cũng có thể trùng với hình thái kinh tế – xã hội nhất định. chẳng hạn như thời đại phong kiến, thời đại tư bản chủ nghĩa. Song thời đại lịch sử cũng có thể là một thời kỳ trong sự phát triển của một hình thái kinh tế – xã hội nhất định như: thời đại đế quốc chủ nghĩa trong hình thái tư bản chủ nghĩa, hoặc thời đại còn là một khái niệm dùng để chỉ một thời kỳ phát triển đặc trưng trong một lĩnh vực nhất định của đời sống xã hội như: thời đại đồ đá, đồ đồng, đồ sắt, phục hưng,… Khi nói tới thời đại ngày nay là thời đại quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa cộng sản có ý muốn nói rằng, nội dung cơ bản của thời đại là sự chuyển biến cách mạng từ chủnghĩa tư bản lên chủ nghĩa cộng sản (giai đoạn thấp là chủ nghĩa xã hội) với những con đường, hình thức, bước đi khác nhau phù hợp với điều kiện riêng của mỗi nước và đặc điểm, xu thế chung của thời đại. hình thái kinh tế – xã hội là cơ sở lý luận để chúng ta nghiên cứu mô hình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Nhận thức và vận dụng đúng những nguyên tắc này giúp ta tăng cường hệ thống chuyên chính vô sản, phát huy quyền làm chủ của nhân dân, củng cố và hoàn thiện nhà nước kiểu mới thích ứng với sự phát triển đa dạng của các thành phần kinh tế theo định hướng đi lên chủ nghĩa xã hội, tạo điều kiện giải phóng sức lao động, đẩy nhanh sự phát triển của lực lượng sản xuất, ứng dụng các thành tựu của cách mạng khoa học kỹ thuật vào sản xuất, kết hợp với tăng cường dân chủ nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng. Mô hình mà chúng ta xây dựng chính là quá trình kết hợp xây dựng đồng thời cả kiến trúc thượng tầng lẫn cơ sở hạ tầng mới, cả lực lượng sản xuất mới lẫn quan hệ sản xuất mới, phù hợp với đặc điểm riêng có của những điều kiện đặc thù ở Việt Nam. Tinh thần cơ bản trên đây được Đảng ta các định trong Văn kiện của Đại hội lần thứ VI và Đại hội lần thứ VII của Đảng. Tinh thần đó là: -Xây dựng nền kinh tế sản xuất hàng hóa nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường, có sự điều tiết của nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Vừa bảo đảm để mọi thành phần kinh tế phát triển và cạnh tranh lành mạnh, vừa tạo điều kiện để các thành phần kinh tế xã hội chủ nghĩa từng bước trở thành thành phần kinh tế chủ đạo trong nền kinh tế quốc dân. -Xây dựng hệ thống chính trị mới trên cơ sở lập trường của giai cấp công nhân, bảo đảm để chế độ mới thực sự là chế độ của dân, do dân, vì dân. -Thực hiện nguyên tắc đối ngoại “Việt Nam mong muốn là bạn bè của tất cả các nước trên thế giới” trên cơ sở bình đẳng hợp tác cùng có lợi. Tạo điều kiện để nước ta nhanh chóng hòa nhập vào nền văn minh nhân loại. Đồng thời tranh thủ được vốn và kỹ thuật nước ngoài tạo điều kiện hỗ trợ cho sự phát triển trong nước. -Tạo ra môi trường pháp lý thuận lợi cho mọi công dân phát huy được tốt nhất mọi khả năng của mình làm giàu cho bản thân và cho xã hội. Mọi hoạt động trên đây đều nhằm một mục tiêu duy nhất là tạo mọi điều kiện để nước ta sớm có một nền kinh tế hiện đại. Thực hiện dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. III.Kết luận Lý luận hình thái kinh tế xã hội là một trong những thành tựu khoa học vĩ đại mà C.Mac đã để lại cho nhân loại. Chính nhờ xuất phát từ con người hiện thực, C.Mac đã vạch ra sản xuất vật chất là cơ sở của đời sống xã hội. Xã hội là một hệ thống mà trong đó, quan hệ sản xuất phải phù hợp với trình độ phát triển nhất định của lực lượng sản xuất. Sự vận động và phát triển của xã hội là một quá trình lịch sử tự nhiên. Các hình thái kinh tế - xã hội thay thế nhau từ thấp đến cao thông qua cách mạng xã hội. Sự vận động phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội vừa bị chi phối bởi các quy luật chung, vừa bị tác động bởi các điều kiện lịch sử cụ thể của từng quốc gia, từng dân tộc. Mặc dù hiện nay, xã hội loài người có những đặc điểm khác với C.Mac, lý luận hình thái kinh tế - xã hội vẫn giữ nguyên giá trị. Nó là phương pháp luận thực sự khoa học để phân chia giai đoạn phát triển, xem xét mối quan hệ biện chứng giữa các mặt trong đời sống. Lý luận đó không tham vọng giải thích được tất cả các mặt của đời sống xã hội, song cung cấp một phương pháp tiếp cận khoa học. Cùng với sự phát triển của thực tiễn xã hội và khoa học, loài người ngày nay cũng tìm ra những phương pháp tiếp cận mới về xã hội, nhưng không phải vì thế mà lý luận hình thái kinh tế - xã hội trở lên lỗi thời. Bên cạnh việc khái quát lý luận hình thái kinh tế - xã hội, các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác-lênin đã vạch ra các quy luật phát sinh phát triển và diệt vong của nó. Từ đó, các ông đã đi đến dự đoán về sự ra đời của hình thái kinh tế - xã hội xã hội cộng sản chủ nghĩa mà giai đoạn thấp là chủ nghĩa xã hội Lý luận đó cũng cung cấp cho chúng ta một phương pháp thực sự khoa học để phân tích sự vận động và phát triển đầy đủ mâu thuẫn hiện nay của thế giới. Nó cho thấy: mặc dù chủ nghĩa xã hội bị khủng hoảng dẫn đến sự sụp đổ của Liên Xô và các nước Đông Âu, chủ nghĩa tư bản vẫn tiếp tục phát triển và đạt được nhiều thành tựu , nhưng tất yếu chủ nghĩa tư bản sẽ được thay thế bằng hình thái kinh tế - xã hội cao hơn. Lý luận hình thái kinh tế - xã hội cũng là phương pháp luận khoa học để phân tích công cuộc xây dựng đất nước hiện nay, luận chứng được tất yếu của định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Phân tích đúng nguyên nhân của tình hình khủng hoảng kinh tế xã hội và chỉ ra : Đổi mới theo định hướng của chủ nghĩa xã hội vừa phù hợp với xu hướng phát triển của thời đại, vừa phù hợp với các điều kiện thực tế của Việt Nam. Như vậy, có thể khẳng định rằng : Lý luận hình thái kinh tế - xã hội vẫn giữ nguyên giá trị khoa học và đúng thời đại của nó. Đây là phương pháp luận khoa học để phân tích thời đại cũng như công cuộc xây dựng đất nước hiện đại ở Việt Nam. Một lần nữa, tôi xin chân thành cảm ơn thầy giáo LÊ NGỌC THÔNG đã hướng dẫn tôi hoàn thành đề án này.