Đề tài Hình tượng không gian-thời gian trong trong Chí Phèo (Nam Cao)

A. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thuở còn học phổ thông dù chỉ đọc được vẻn vẹn hai truyện ngắn Chí Phèo, Lão Hạc của Nam Cao in trong các sách giáo khoa nhưng tôi rất thích. Tôi thường đọc đi đọc lại nhiều lần những tác phẩm đó mà không biết chán. Ngòi bút của Nam Cao dường như lạnh lùng vô cảm khi gọi nhân vật của mình là hắn, y, lão, thị nhưng thể hiện tâm trạng, nỗi lòng nhân vật thì sâu sắc, đầy vẻ cảm thông, thấu hiểu. Đọc văn Nam Cao, tôi như bị ám ảnh bởi dư vị đắng cay, chua xót về những kiếp người đau khổ, bế tắc, bất lực như Chí Phèo hay Lão Hạc. Có điều kiện tiếp xúc với nhiều tác phẩm của Nam Cao, tôi càng cảm phục tài năng của ông hơn, mới biết được sự nhìn nhận cảm tính bấy lâu nay của mình là đúng. Bởi các nhà nghiên cứu đã nhìn nhận Nam Cao là một “nhà văn hiện thực phê phán xuất sắc nhất”, một “người kết thúc vẻ vang trào lưu văn học hiện thực” (Phong Lê). Thế nhưng cuộc đời của Nam Cao lại gặp nhiều trắc trở, éo le khi phải sống trong những năm tháng đen tối của chế độ thực dân nửa phong kiến, ông luôn phải chống chọi với cái đói, cái nợ áo cơm mà không sao thoát ra được. Tài văn của Nam Cao không được đánh giá đúng, công nhận, nhiều tác phẩm ông viết ra bị Nhà xuất bản bấy giờ từ chối, rẻ rúng. Nhưng trong cái xã hội bóp nghẹt sự sống con người đó, người trí thức “trung thực vô ngần”(lời Tô Hoài) ấy luôn nghiêm khắc tự đấu tranh bản thân để vượt mình, cố thoát khỏi lối sống tầm thường, nhỏ nhen, khao khát hướng tới “tâm hồn trong sạch và mơ tới những cảnh sống, những con người thật đẹp” (Nhật kí Nam Cao, ghi ngày 31-8-1950).  Nam Cao đã ra đi khi tuổi đời còn rất trẻ, cái tuổi ba mươi sáu(1915-1951) đang ở độ “chín” về tư tưởng và tài năng, ra đi khi đang ấp ủ viết một cuốn tiểu thuyết lớn về quê hương mình. Sự ra đi của ông đã để lại nhiều khoảng trống cho nền văn học hiện thực Việt Nam và là nỗi mất mát lớn của người đọc. Xuất phát từ tấm lòng trân trọng, ngưỡng mộ tài năng đó của nhà văn, tôi lựa chọn đề tài “hình tượng không gian-thời gian trong trong Chí Phèo” (Nam Cao) để có dịp tìm hiểu kĩ hơn về nghệ thuật tác phẩm của một nhà văn hiện thực đầy xuất sắc và đây cũng là cơ hội để tôi trao dồi, củng cố kiến thức tiện cho việc học tập, làm việc và nghiên cứu sau này. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Với đề tài này, tôi sẽ nghiên cứu tác phẩm “ Chí Phèo”, trong đó sẽ đi sâu vào khía cạnh “ hình tượng không gian - thời gian trong tác phẩm Chí Phèo”. Để từ đó chúng ta có thể thấy được giá trị độc đáo của tác phẩm. 2.2. Phạm vi nghiên cứu. Để thực hiện đề tài này em sẽ nghiên cứu tác phẩm Chí Phèo của Nam Cao qua đó thấy được những giá trị nghệ thuật độc đáo, đặc biệt tôi sẽ đi sâu nghiên cứu, phân tích hình tượng không gian - thời gian trong tác phẩm Chí Phèo. 3. Phương pháp nghiên cứu Trong đề tài này tôi sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau. Tùy vào từng phần, từng chương mà vận dụng linh hoạt, như các phương pháp mà tôi sử dụng: tìm kiếm, tổng hợp, phân tích và tiến hành soạn thảo. 4. Cấu trúc đề tài. Ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục và tài liệu tham khảo thì đề tài của tôi có phần nội dung chính gồm các phần như sau: Chương: I. Những vấn đề chung. Chương: II: Hình tượng không gian và thời gian trong truyện ngắn Chí Phèo của Nam Cao 5. Lịch sử nghiên cứu vấn đề: “Không gian và thời gian là hai bề của sự vật, là kích thước của sự sống. Nghệ thuật biểu hiện sự sống, tái hiện sự sống làm sao không dựng cái khung không gian và thời gian lên được để chứa đựng vật, để cho sự vật có chỗ sống, sinh sôi, nảy nở”(Huy Cận). Vì vậy, vấn đề thời gian và không gian nghệ thuật trong tác phẩm văn chương đã được nhiều nhà nghiên cứu trong nước và trên thế giới quan tâm, đề cập đến. Mặc dù chưa có cách lí giải, trình bày thống nhất nhưng các nhà lí luận cũng đã đưa ra được hướng nghiên cứu hết sức cần thiết giúp cho người đọc nâng cao năng lực chiếm lĩnh các giá trị văn học. Ở đây, người viết xin điểm lại một số vấn đề của các nhà nghiên cứu Việt Nam về “hình tượng không gian - thời gian trong trong Chí Phèo” - “Vấn đề loại hình và thi pháp” của Trần Đăng Suyền trong Chủ nghĩa hiện thực của Nam Cao có đề cập đến “không gian và thời gian nghệ thuật” trong các tác phẩm của Nam Cao. - “Thời gian và không gian trong truyện ngắn của Nam Cao”, “Nam Cao – Nhà văn hiện thực xuất sắc” của Phương Ngân. Tuy nhiên tác giả vẫn chưa đi sâu nghiên cứu vào vấn đề. - Nhân dịp kỉ niệm 50 năm mất nhà văn Nam Cao, trong Tạp chí Văn học số II – 2001 có bài viết về Thi Pháp truyện ngắn Nam Cao của Phan Văn Tường. - Tạp chí Nghiên cứu văn học số 4/2005 đã so sánh hai nhà văn Trekhor và nhà văn Nam Cao về thi pháp truyện, tạp chí đã đưa ra so sánh về “kết cấu thời gian trong truyện ngắn Trekhor và Nam Cao”. Với thời lượng nhỏ của một bài tiểu luận và kiến thức còn hạn chế của bản thân, trên cơ sở kế thừa những thành quả của các công trình nghiên cứu trước đó, hy vọng đề tài này mang đến một cái nhìn cụ thể về “không gian và thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn “Chí Phèo” của Nam Cao”. B. PHẦN NỘI DUNG I. Những vấn đề chung. 1. Vài nét khái quát về Nam Cao và tác phẩm “Chí Phèo” 1.1. Cuộc đời và sự nghiệp Nam Cao (1915- 1951) tên thật Trần Hữu Tri, Quê ông tại làng Đại Hoàng, tổng Cao Đà, huyện Nam Sang, tỉnh Hà Nam - nay là xã Hòa Hậu, huyện Lý Nhân, Hà Nam. Ông đã ghép hai chữ của tên tổng và huyện làm bút danh: Nam Cao. Ông là một đại diện xuất sắc nhất của trào lưu văn học hiện thực phê phán trước 1945, Nam Cao cũng là một trong những cây bút tiêu biểu nhất của chặng đường nền văn học mới sau cách mạng. Ông có nhiều tác phẩm đã xuất bản: Đôi lứa xứng đôi (truyện ngắn, 1941); Nửa đêm (truyện ngắn, 1944); Cười (truyện ngắn, 1946); ở rừng (nhật ký, 1948); Truyện biên giới (1951); Đôi mắt (truyện ngắn, 1954); Sống mòn (truyện dài, 1956, 1970); Chí Phèo (truyện ngắn, 1957); Truyện ngắn Nam Cao (truyện ngắn, 1960)…1.2. Tác phẩm Chí Phèo Chí Phèo – thiên truyện ngắn hiện thực xuất sắc của Nam Cao, ra mắt người đọc từ tháng 2 năm 1941, đã có sức tố cáo bộ mặt vô nhân tính của xã hội và phản ánh bế tắc cùng cực của người nông dân. Trong tác phẩm, nhà văn đã mở ra cuộc đời đầy bi kịch của một Chí Phèo – thù hận với tất cả: cuộc đời – xã hội – con người và ngay cả bạn thân. Một Chí Phèo triền miên trong những cơn say, mất cả lương tri, trên hành trình thời gian dài đẵng đẵng của một kiếp sống không ra sống, trong không gian tăm tối ngột ngạt của xã hội Việt Nam đêm trước cách mạng. Nhà văn đã dẫn dắt người đọc vào một cuộc đời đau khổ và kết thúc trong cái vòng luẩn quẩn bế tắc. Giá trị con người được đề cao trong truyện của Nam Cao, nhất là trong truyện ngắn nổi danh Chí Phèo mà trước đây ít người được biết. Có người nói Nam Cao nổi tiếng nhờ truyện Chí Phèo . Đúng, nhưng thiếu, Chí Phèo là tuyệt đỉnh văn chương của Nam Cao, và các truyện khác của ông cũng là những tác phẩm rất có giá trị trong văn chương Việt Nam. 2. Lý luận chung về không gian nghệ thuật và thời gian nghệ thuật 2.1. Khái niệm về không gian nghệ thuật Trong cuốn Từ điển tiếng Việt, Hoàng Phê đã cắt nghĩa, lí giải về không gian như sau: “Không gian là khoảng không bao la trùm lên tất cả sự vật hiện tượng xung quanh đời sống con người”. Vậy, không gian nghệ thuật là gì? Đã có rất nhiều khái niệm được đưa ra xung quanh vấn đề này. Theo như Lê Bá Hán trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học: “Không gian nghệ thuật là hình thức bên trong của hình tượng nghệ thuật thể hiện tính chỉnh thể của nó”, con theo Trần Đình Sử, ông cho rằng: “không gian nghệ thuật là hình thức tồn tại cùng thế giới nghệ thuật”.Ông còn khẳng định một cách hết sức chắc chắn:“không có hình tượng nghệ thuật nào không có không gian, không có một nhân vật nào không nào không có một nền cảnh nào đó”, và “không gian nghệ thuật là sản phẩm sáng tạo của nghệ sĩ nhằm biểu hiện con người và thể hiện một quan niệm nhất định về cuộc sống”. Như vậy, nếu hiểu một cách logic nhất thì không gian nghệ thuật là phương thức tồn tại và triển khai của thế giới nghệ thuật. Không gian nghệ thuật trở thành phương tiện chiếm lĩnh đời sống, “mang ý nghĩa biểu tượng nghệ thuật”. Và sự miêu tả, trần thuật bên trong tác phẩm văn học bao giờ cũng xuất phát từ một điểm nhìn, ta xác định được vị trí của chủ thể trong không - thời gian, thể hiện ở phương hướng nhìn, diễn ra trong một trường nhìn nhất định. Căn cứ vào điểm nhìn mà xác định được vị trí của chủ thể trong không - thời gian, thể hiện ở phương hướng nhìn, khoảng cách nhìn, ở đặc điểm của khách thể được nhìn. Điểm nhìn không gian được thể hiện qua các từ chỉ phương vị, để tạo thành “viễn cảnh nghệ thuật”. Tóm lại, không gian nghệ thuật là hình thức tồn tại của hình tượng nghệ thuật. Không gian nghệ không những cho thấy cấu trúc nội tại của tác phẩm văn học, các ngôn ngữ tượng trưng, mà còn cho thấy những quan niệm về thế giới, chiều sâu cảm thụ của tác giả hay một giai đoạn văn học. Nó cung cấp cơ sở khách quan để khám phá tính độc đáo cũng như nghiên cứu loại hình của các hình tượng nghệ thuật. Vì vậy không thể tách hình tượng ra khỏi không gian mà nó tồn tại. Không gian nghệ thuật có nhiều hình thức : không gian hạn định, không gian không hạn định, không gian tâm tưởng, … 2.2. Khái niệm thời gian nghệ thuật Thời gian nghệ thuật là phạm trù của hình thức ngệ thuật. Thế giới tồn tại và xác định trong không gian và thời gian. Thời gian nghệ thuật và không gian nghệ thuật không tách rời nhau nhưng trong một tác phẩm nhà văn có thể chú ý sử dụng cả hai hoặc chỉ một trong hai. Thời gian khách quan vật chất có các tính chất sau:  - Có độ dài, có hướng vận động, có nhịp điệu.  - Có ba thời : Quá khứ, hiện tại, tương lai và vận đọng một chiều. Thời gian được tái tạo lại trong tác phẩm (nên gọi là thời gian nghệ thuật) luôn luôn mang quan niệm, cảm xúc và ý nghĩa nhân sinh có tính chủ quan. Vậy thời gian nghệ thuật là một hình tượng được sáng tạo trong tác phẩm nghệ thuật. Thời gian nghệ thuật có thể tự do đảo ngươc, rong ruổi ngược xuôi, co giãn, đồng hiện (chồng chất hai thời gian khác nhau)… Cũng như không gian nghệ thuật, sự miêu tả, trần thuật trong nghệ thuật bao giờ cũng xuất phát từ một điểm nhìn nhất định trong thời gian. Khác với thời gian khách quan, thời gian nghệ thuật có thể đảo ngược, quay về quá khứ, có thể bay vượt đến tương lai xa xôi, có thể dồn nén một khoảng thời gian dài trong chốc lát, lại có thể kéo dài cái chốc lát thành vô tận. Nó được đo bằng nhiều thước đo khác nhau, bằng sự lặp lại đều đặn của các hiện tượng đời sống được ý thức: sự sống, cái chết, gặp gỡ, chia tay, mùa này, mùa khác…tạo nên nhịp điệu trong tác phẩm. II. Hình tượng không gian và thời gian trong truyện ngắn Chí Phèo của Nam Cao 1. Hình tượng không gian Không gian trong các sáng tác của Nam Cao hầu hết là vùng nông thôn, những căn nhà nơi thôn dã, những con đường làng. Trong những mối liên hệ của thời gian và không gian, làng quê, ngôi nhà, con đường hóa ra là cơ bản và quan trọng nhất. Tất cả những mối quan hệ còn lại, hoặc là bị chúng cuốn hút, hoặc là trở thành thứ yếu trong thế giới nghệ thuật của nhà văn. 1.1. Không gian làng Vũ Đại: Không gian làng Vũ Đại là một không gian rộng lớn, bao trùm toàn bộ tác phẩm. Nếu như không gian thành thị bó thít con người, dồn nén họ trong cái ngột ngạt, trong những bi kịch đau đớn thì không gian nông thôn lại nhấn chìm con người trong sự đơn điệu, lãng quên. Làng Vũ Đại - một cái làng đầu tỉnh cuối huyện, vừa hẻo lánh vừa xơ xác, một mảnh đất “quần ngư tranh thực”. Làng Vũ Đại mang cái vẻ vắng lặng, hoang vu của một vùng quê xơ xác, chất chứa nhiều bất hạnh và đắng cay.Trong cái không gian tù hãm bị vây bọc bởi những lũy tre xanh, biết bao số phận dã bị vùi dập. Đó là không gian đóng kín, chật hẹp với những luật lệ, hủ tục khắt khe đã vùi dập và tước đoạt đi quyền làm người của một con người – Chí Phèo. Không gian làng Vũ Đại - thể hiện một cách nhìn mới mẻ và sâu sắc của nhà văn trước thực trạng làng xã nông thôn Việt Nam trước năm 1945. Chí Phèo lớn lên ở làng Vũ Đại, cũng từ đó mà vào tù, đến khi ra tù cũng trở về làng Vũ Đại. Đây không phải là một sự sắp xếp vô ý, ngẫu nhiên mà là một dụng ý nghệ thuật đầy ý nghĩa của tác giả.Trong tiềm thức, chí Phèo vẫn biết rằng làng Vũ Đại là một ngôi làng đầy những mưu toan, bức thế nhưng hắn vẫn trở về. Phải chăng hắn trở về là để tìm lại những gì hắn đã làm mất, hay nói đúng hơn là hắn muốn lấy lại những thứ mà người ta cướp đi của hắn. Không gian làng Vũ Đại- nơi ngự trị của những bè cánh, âm mưu toan tính bóc lột dân nghèo của bọn cường hào ác bá, nơi “xa phủ, xa tỉnh”, nơi con người lao động bị bóc lột cùng kiệt đến độ phải bỏ làng mà đi hoặc “è cổ nuôi bọn lý hào”. Nơi ấy nhan nhản những bộ mặt hiểm ác như bà Kiến, đội Tảo, tư Đạm, bát Tùng... kẻ nào cũng đã từng đục khoét, ức hiếp dân nghèo. Không gian làng Vũ Đại ngày ấy, từ lúc Chí Phèo đi tù về, lúc nào cũng vang lên tiếng chửi rủa, diễn ra những cảnh gây gổ, rạch mặt ăn vạ... cả làng ngập ngụa trong đen tối của những âm mưu, mòn mỏi trong đói nghèo và những định kiến, hắt hủi, ghẻ lạnh, khinh bỉ. Chí Phèo đi tù về, những tưởng sẽ có bàn tay thân thiện của ai đó chìa ra đẻ kéo lại cuộc đời bất hạnh, nhưng không. Đã quá quen với những số phận của Năm Thọ, Binh Chức cho nên Chí Phèo đã dần trượt dài, không thể cứu vãn được trên con đường một kẻ lưu manh trở thành quỷ dữ “phá tan bao cơ nghiệp, đập nát bao cảnh yên vui, đạp đổ bao hạnh phúc, làm chảy máu và nước mắt của bao người lương thiện”. Trong cái không gian ấy, dù đã đôi lần cố gắng vùng lên đòi làm người lương thiện, nhưng lần nào Chí Phèo cũng bị thất bại. “Tất cả dân làng đều sợ hắn và tránh mặt mỗi lần hắn qua”, người làng đã loại hắn ra khỏi cộng đồng “ngay cả cái thẻ có biên tên tuổi hắn cũng không có, trong sổ người ta vẫn khai hắn vào hạng dân lưu tán, lâu năm không về làng”. Nhưng cũng trong không gian ấy, bằng chính cái nhìn nhân đạo sâu sắc, nhà văn cũng đã nhìn ra tấm lòng vàng. Tuy sinh ra không cha không mẹ, vứt trần truồng bên cái lò gạch cũ bỏ không, nhưng Chí Phèo vẫn lớn lên được nhờ anh thả ống lươn, người đàn bà góa mù, bác phó cối, dù rằng họ đối xử với Chí không phải lúc nào cũng tốt, cũng nhân hậu. 1.2. Không gian con đường Không trực tiếp miêu tả nhưng thông qua mỗi hành động của Chí Phèo đã giúp ta thấy rõ hình ảnh đó. Con đường đã chứng kiến bao cảnh tréo ngoe, bao nhiêu cuộc đời đã đi qua con đường ấy. Không gian con đường chính là không gian ánh sáng. Không giống cái không gian u tối, ảm đạm của phố huyện trong truyện ngắn Thạch Lam, hầu hết các hoạt động, các sự kiện liên quan đến cuộc đời Chí Phèo đều diễn ra dưới ánh sáng. Nhưng điều đáng nói là những xấu xa, bất công vẫn cứ diễn ra, trước ánh sáng tự nhiên và được mọi người chứng kiến. Nó đã thành một lẽ thường, một điều tất yếu. Không gian con đường xuyên suốt từ đầu đến cuối tác phẩm, tạo nên một kết cấu đóng cho câu chuyện Chí Phèo.nếu như đầu tác phẩm, con đường đã mở ra cuộc đời bi kịch của Chí Phèo – cuộc đời triền miên trong những cơn say thì đến cuối tác phẩm con đường đã dẫn Chí vào một kết cục bi thảm: “trời nắng lắm, nên đường vắng. Hắn cứ đi, cứ chửi, cứ dọa giết “nó” và cứ đi… Đến ngõ cụt nhà cụ Bá. Hắn xông đi vào” 1.3. Không gian nhà ở Chính không gian nhà ở là không gian trung tâm trong sáng tác của Nam Cao, đã giúp ông khai thác triệt để cái hàng ngày của đời sống. Không gian nghệ thuật của ông được mở ra trước hết và chủ yếu ở cái không gian đời tư này. Nhân vât của Nam Cao dù ở đâu, làm gì, cuối cùng cũng trở về với ngôi nhà, với căn phòng riêng của mình. Nếu làng Vũ Đại là xã hội phong kiến thu nhỏ thì nhà Bá Kiến là nơi tập trung của quyền lực, tiền bạc và luật pháp. Diễn biến tâm trạng, quá trình lưu manh hóa của Chí thay đổi dần sau mỗi lần đến nhà Bá Kiến. “Năm sào vườn ở bãi sông” chính là không gian sống riêng tư, cá nhân của Chí Phèo. Ở không gian ấy, Chí Phèo có một túp lều chứ không còn ở “cái miếu con ở bờ sông, vì vốn từ trước đến nay không có nhà”. Tính chất riêng tư, căn phòng của không gian sống ấy càng rõ hơn khi “trước kia, cả xóm vẫn dùng cái ngõ ấy để ra sông tắm giăt hay kín nước. Nhưng từ khi hắn đến , người ta thôi dần, tìm một lối khác. Không gian sống của Chí Phèo nằm cạnh bờ sông, nơi con nước trong lành , nơi duy trì nguồn sống của con người, nơi có ánh trăng vàng rực rỡ, ấm áp, có tiếng chim hót ríu rít, có tiếng nói cười vui vẻ của những người đi chợ về. Ở đấy, vào “những đêm trăng như đêm nay, cái vườn phẳng ngổn ngang những bóng chuối. Những tàu chuối nằm ngửa, ưỡn cong cong lên hứng lấy trăng rời rợi như là ướt nước, thỉnh thoảng bị gió lay giãy lên đành đạch như là hứng tình”. Không gian ấy là không gian đòi sống, tự tình của vạn vật, huống chi nữa là người. Theo Trần Đăng Suyền thì “đời sống thật của các nhân vật hiện lên cụ thể, chân thật, sinh động trong cái không gian riêng tư” Chính ở không gian riêng ấy, Chí Phèo mới thực sự đối mặt với chiều sâu nội tâm của bản thân và sống nguyên vẹn với phần lương thiện của chính mình, với cái bản tính thường ngày bị che lấp bởi rượu, tiếng chửi và những âm mưu... Chí về nhà để ngủ. “Ai có thể ác khi ngủ”, nên Thị Nở thấy Chí hiền khô. Thị luôn ngạc nhiên vì sao người làng lại ghê sợ và xa lánh một người hiền khô như hắn. Có lần, Thị Nở xin rượu để bóp chân, “hắn mải ngủ càu nhàu bảo thị rằng : ở xó nhà ấy, muốn rót bao nhiêu thì cứ rót, để yên cho hắn ngủ”. Mà rượu đối với Chí là phương tiện trợ giúp hắn gây ác, lấy bao nhiêu thì lấy, phải chăng như giúp Chí bớt đi cái ác, và để hắn yên lành trong giấc ngủ hiền lương? Trong không gian yêu thương, tình người ấy, Chí Phèo và Thị Nở đã có thể sống hạnh phúc năm ngày trọn vẹn. Bao tâm tính người trở về với Chí một cách dồn dập. Chí khóc, Chí cười, thấy lòng mình thành trẻ con, muốn làm nũng với Thị Nở như với người mẹ hiền. Và Thị Nở không còn xấu xí đến ma chê quỷ hờn nữa mà thành một người đàn bà có duyên trong mắt Chí. Hai con người xấu số tìm thấy mảnh đời hạnh phúc của mình. Vượt ra khỏi không gian ấy, tình yêu của hai con người khốn khổ không thể sống sót bởi những định kiến ác nghiệt của dân làng, vuợt ra khỏi không gian ấy, Chí Phèo lại hiện nguyên hình là con thú dữ. 1.4. Không gian cái lò gạch cũ Trong truyện ngắn “Chí Phèo”, những yếu tố, những chi tiết tạo nên không gian nghệ thuật đều có chức năng khơi gợi thế giới bên trong, đánh thức những miền tâm lí sâu thẳm, phong phú, đầy bí ẩn. Không gian cái lò gạch cũ xuất hiện trong truyện chính là không gian tâm tưởng. Hình ảnh “cái lò gạch cũ bỏ không, xa nhà cửa và vắng người qua lại” hiện lên chỉ ở trong tiềm thức ở đầu và cuối tác phẩm. Cái lò gạch, nơi xuất hiện cuộc đời Chí Phèo chỉ hiện lên trong trí nhớ của người dân quê làng Vũ Đại, khi người ta xác định cuộc đời Chí. Một không gian bất thường cho sự xuất hiện của một đời người, một kiếp người. Hình ảnh cái lò gạch cũ lại hiện ra ở phần kết thúc, trong tâm tưởng của Thị Nở “nói dại, nếu mình chửa, bây giờ hắn chết rồi thì làm ăn thế nào? Đột nhiên thị thấy hiện ra một cái lò gạch cũ bỏ không, xa nhà cửa và vắng người qua lại” . Suy nghĩ của Thị Nở vẽ ra một tương lai gần, có thể một Chí Phèo con lại ra đời và tán bi kịch mang tên Chí Phèo lại tiếp diễn. Không gian cái lò gạch cũ chứa đựng ý nghĩa về triết lí nhân sinh sâu sắc: nếu không thay đổi thực tại, sẽ lại tiếp tục những bi kịch quẩn quanh không lối thoát của con người, chừng nào còn chế độ bất công, vô nhân đạo thì chừng ấy còn tồn tại hiện tượng Chí Phèo. Ám ảnh một nỗi buồn nhân sinh, cái lò gạch cũ là chứng tích của bao số phận bất hạnh, như bản cáo trạng về một xã hội thù địch với những khát vọng làm người lương thiện, không thừa nhận tình yêu vượt qua khuôn phép. Không gian này chỉ hiện lên mờ nhạt nhưng lại có ý nghĩa sâu xa. Không tự dưng mà trước “Chí Phèo” Nam Cao lại đặt tên truyện là “Cái lò gạch cũ”. Hình ảnh ấy chỉ xuất hiện hai lần nhưng lại ám ảnh cả tác phẩm, đe lại nỗi lo sợ, đau xót mơ hồ cho một thực tại phũ phàng của làng quê Việt Nam trong đêm trước Cách mạng. Cái lò gạch cũ là chứng tích của bao số phận bất hạnh, như là bản cáo trạng về một xã hội thù địch với những khát vọng làm người lương thiện, không thừa nhận tình người tình yêu vượt qua khuôn phép. 1.5. Không gian con đường cuộc đời Cuộc đời Chí Phèo là con đường đầy những biến cố, như một con dốc đứng. Lúc nhỏ đến khi trở thành một anh canh điền khỏe mạnh, cuộc đời Chí tựa đang leo dốc. Chí cũng có ước mơ, giản dị nhưng đầy ý nghĩa, đó là ước mơ về một gia đình hạnh phúc. Chí cũng biết nhục khi bị một người đàn bà bắt bóp chân, giả làm ngơ trước sự trơ trẽn của người đàn bà có quyền lực hơn mình.Không gian trừu tượng này dường như rộng ra, trong tâm tưởng của Chí. Sự bất công, áp bức của chế độ cũ đã đẩy Chí Phèo xuống vực thẳm. Chí vào tù chỉ bởi sự ghen tuông của Bá Kiến. Từ đây, con đường cuộc đời Chí Phèo như bị thu hẹp dần. Khi ra tù, cuộc đời Chí lại bị nhấn chìm bởi bàn tay đầy quyền lực của cụ Bá, Chí không thể ngóc đầu dậy khỏi vũng bùn tội lỗi. Lúc nhận ra đã đến bên kia dốc của cuộc đời, nhận thấy cuộc đời mình nhuộm sẫm một màu xám xịt, Chí ước ao được làm người lương thiện. Chí muốn dựa vào Thị Nở để bám lại vào nơi Chí đã từng trượt chân. Thế nhưng cuộc đời nghiệt ngã lại thu hẹp dần con đường đời của Chí. Chí đã chết bên ngưỡng cửa trở về với cuộc đời. Trong làng Vũ Đại không chỉ có một mình Chí Phèo bị xô đẩy vào con đường tội lỗi. Cuộc đời thê thảm của những Năm Thọ, Binh Chức, Chí Phèo nối tiếp nhau hiện ra trong tác phẩm như những hiện tuợng đầy ám ảnh về một sự thật tàn nhẫn “tre già măng mọc”. Và hình ảnh cái lò gạch cũ hiện ra, tạo nên án tượng rất mạnh, rất sâu về kiểu kết cấu vòng tròn đã góp phần cùng với điển hình Chí Phèo khái quát lên một hiện tượng xã hội nổi bật ở nông thôn Việt Nam trước Cách mạng: những người nông dân nghèo, lương thiện, do bị áp bức bóc lột nặng nè bị đẩy vào con đường lưu manh hóa. 2. Hình tượng thời gian 2.1. Thời gian hiện thực hàng ngày Đối với Chí, thời gian không chỉ tàn phá nhân hình mà còn hủy hoại cả nhân tính “bây giờ thì hắn đã thành người không tuổi rồi. ba mươi tám hay ba mươi chín? Bốn mươi hay ngoài bốn mươi? Cái mặt hắn không trẻ cũng không già: nó không phải là mặt người; nó là mặt một con vật lạ, nhìn mặt những con vật có bao giờ biết tuổi?”.Những trận say vô tận, những việc “ức hiếp, đâm chém., mưu hại người ta giao cho hắn làm” là “chính cuộc đời hắn, cuộc đời mà hắn cũng chả biết là đã dài bao nhiêu năm rồi”. Hắn đã mất ý thức về thời gian. Sau cái đêm gặp Thị Nở, ý niệm thời gian đã trở về với Chí, còn trước đó hắn đã hoàn toàn mất ý thức về thời gian, về bản thân, “chưa bao giờ hắn tỉnh... để nhớ rằng có hắn ở đời”. Chí nhận ra cái hiện tại thường ngày qua ánh nắng và mặt trời ấm áp, tiếng chim hót, tiếng cười nói của người đi chợ, tiếng anh thuyền chài gõ mái đuổi cá. Quá khứ, tương lai dồn dập hiện về trong suy nghĩ hiện tại của hắn, nhưng quan trọng hơn hết, Chí nghĩ về cái hiện tại, về bát cháo hành của Thị Nở, về việc “Thị Nở sẽ mở đường cho hắn” trở về với lương thiện, về cái nguyện vọng “hay mình sang ở với tớ một nhà cho vui”, hay về cái ước mong đơn giản “giá cứ thế này mãi thì thích nhỉ”. Sống sâu sắc ở hiện tại, Chí đã cảm nhận hết ý nghĩa của cuộc sống luơng thiện. Hắn rát bỏng trong khát khao “thèm lương thiện”, “muốn làm hòa với mọi người” hắn muốn mọi người “lại nhận hắn vào cái xã hội bằng phẳng, thân thiện của những người lương thiện” 2.2. Thời gian hồi tưởng Trong thế giới nghệ thuật của Nam Cao, hồi tưởng hiện ra từ từ, không cố ý, ngỡ như vô tình, thậm chí ngay cả khi nhà văn chủ tâm đi vào thế giới hồi tưởng của nhân vật. Nó không tồn tại một cách độc lập mà trong mối liên hệ thường xuyên, chặt chẽ với hệ thống thời gian nghệ thuật. Thời gian hồi tưởng thường là thời gian đã mất, có thể nói đây là nhân vật vô hình xuyên suốt câu chuyện. Nhận thấy thời gian trôi đi một cách tàn nhẫn, Chí Phèo suy ngẫm về thời gian với sự xúc động nuối tiếc, với tình cảm cay đắng không gì bù đắp nổi “hình như đã có môt thời gian hắn đã ước ao có một gia đình nho nhỏ. Chồng cuốc mướn cày thuê, vợ dệt vải. Chúng bỏ lại một con lợn nhỏ nuôi để làm vốn liếng. Khá giả thì mua dăm ba sao ruộng làm”. Đây là lần đầu tiên trong chuỗi ngày bi kịch, Chí tỉnh để nghĩ về qua khứ, để nhớ lại ước mơ của mình. 2.3. Thời gian tương lai Hiện tại tối tăm, ảm đạo, còn tương lai cũng nhuốm màu xám xịt, khủng khiếp hơn: “Chí Phèo hình như đã trông thấy trước tuổi già của hắn, đói rét và ốm đau, và cô độc, cái này còn đáng sợ hơn đói rét và ốm đau”. Không dừng lại sau hành động nhân vật đâm chết kẻ thù và tự hủy chính mình, Nam Cao đã dành khúc vĩ thanh để nói lên thái độ của mọi người sau hai cái chết bất ngờ. Cuộc sống vẫn tiếp diễn, những phe cánh cường hào hí hửng vì loại được đối thủ mạnh mà không tốn công đổ sức. Cũng có nghĩa là làng Vũ Đại vẫn như xưa, vẫn cái cảnh đám cường hào chức dịch "hè nhau bóc lột con em đến tận xương tủy và nhè từng chỗ hở của nhau để trị". Một màu xám ảm đạm vẫn bao trùm lên cuộc sống, nó khiến những người lương thiện phải lo âu "tre già măng mọc, thằng ấy chết, còn thằng khác…". Và như vậy, cái chết của Chí Phèo - Bá Kiến thật vô nghĩa. 2.4. Thời gian hiện tại, quá khứ, tương lai đan xen Cốt truyện được đặt trong khung thời gian hiện tại, trong đó có sự đảo chiều, quay ngược thời gian kể chuyện. Phần mở đầu và kết thúc tác phẩm thuộc thời gian hiện tại, tức là gắn với những gì diễn ra trước mắt, tuơng ứng với những gì người kể quan sát được. Phần giữa có sự đảo chiều thời gian, đó là quay ngược về quá khứ, kể về gốc gác, lai lịch của Chí. Thời gian hiện tại, quá khứ, tương lai xen kẽ gắn với việc thay đổi điểm nhìn trần thuật đã tạo nên tiếng nói đa âm trong câu chuyện. Có nhiều đoạn ta thấy thời gian quá khứ hội tụ trong hiện tại và hiện tại dường như gợi lại hình ảnh quá khứ “Hắn húp một húp và nhận ra những người suốt đời không ăn cháo hành không biết rằng cháo hành ăn rát ngon… Đời hắn chưa bao giờ được săn sóc bởi một bàn tay đàn bà. Hắn nhớ đến bà Ba, con quỷ cái hay bắt hắn bóp chân… Hồi ấy hắn hai mươi”. Ở đây, quá khứ - hiện tại soi sáng cho nhau tạo nên sự cộng hưởng về mặt cảm xúc và gây ấn tượng cho người đọc. Tỉnh dậy sau cơn say, hắn mơ hồ nhận ra thực tại xung quanh hắn, nghe “những tiếng quen thuộc… hôm nay hắn mới nghe thấy”. Rồi hắn nhớ lại quá khứ, nghĩ về thực tại đã trải qua một trận ốm, hắn nghĩ đến tương lai :“ Chí Phèo hình như đã trông thấy được tuổi già của hắn, đói rét , ốm đau và cô độc, cái này đáng sợ hơn là đói rét , ốm đau”. Từ một không gian vui vẻ của buổi sớm đã vẻ nên một không gian tương lai. Ở đoạn văn này là sự cấu thành của cả không gian quá khứ - hiện tại - tương lai tạo nên một không gian đa chiều trong tác phẩm phù hợp với tâm lý nhân vật. KẾT LUẬN Không gian, thời gian nghệ thuật trong tác phẩm với tư cách là thành tố quan trọng của thi pháp, không những góp phần giúp Nam Cao xây dựng thành công hình tượng Chí Phèo mà còn giúp ông chuyển tải thế giới hiện thực vào trong những sáng tác văn chương, đồng thời gửi gắm những thông điệp tư tưởng, tình cảm thương yêu nhà văn với cuộc đời, với con người. Là một nghệ sĩ bậc thầy, Nam Cao đã sử dụng linh hoạt các yếu tố của thời gian và không gian trong quá trình sáng tạo tác phẩm của mình. Từ không gian trung tâm là nhà ở, căn buồng, không gian nghệ thuật của Nam Cao còn vươn tới cái không gian khác kể cả không gian tâm tưởng. Cùng với việc đổi thay không gian, thời gian nghệ thuật cũng được mở ra nhiều chiều nhờ những hồi tưởng, ước mơ và suy tưởng của nhân vật. Những nhân vật của Nam Cao từ thời hiện đại có thể quay về quá khứ hoặc hướng tới tương lai, thậm chí có khi xáo trộn cả không gian với thời gian. Điều đó làm cho tác phẩm của Nam Cao mới thoạt nhìn bề ngoài tưởng như rất phóng túng, tuỳ tiện, nhưng thực ra lại rất chặt chẽ. Một kết cấu lôgic, một nội dung hiện thực sâu sắc xen lẫn với tình cảm nhân đạo bao la của Nam Cao có lẽ là những yếu tố quyết định sức sống vĩnh cửu cho các tác phẩm của nhà văn. Tài liệu tham khảo 1. Nguyễn Văn Hạnh, Nam Cao và khát vọng về cuộc sống lương thiện xứng đáng, trong Nghĩ tiếp về Nam Cao, Nxb Hội nhà văn Việt Nam, Hà Nội 1992. 2. Phạm Quang Long, Một đặc điểm thi pháp truyện ngắn Nam Cao, tạp chí Văn học số 2.1994 3. Trần Ðăng Suyền, Vấn đề loại hình và thi pháp trong Chủ nghĩa hiện thực của Nam Cao, NXB Khoa học và xã hội, Hà Nội 2004. 4, Sách Giáo khoa Ngữ văn lớp 11, Chí Phèo, NXB Giáo dục, 2007