Đề tài Hoạt động thiết kế và dàn dựng chương trình trực tiếp trên hệ VOV1 – Đài Tiếng nói Việt Nam

i sự kiện. Đây có thể coi là đặc điểm quan trọng nhất, vì vậy yếu tố "ngay bây giờ, lúc này..." trở nên quan trọng hơn bất cứ yếu tố nào khác như "vừa mới đây, đã...". Đó là những yếu tố rút ngắn khoảng cách thời gian giữa sự kiện - các phóng viên - công chúng. Đây cũng là đặc điểm nổ bật để phân biệt giữa chương trình phát thanh trực tiếp với các chương trình được "đọc thẳng" hoặc các chương trình được dàn dựng trước tại studio rồi phát băng. Cái cốt lõi nhất của chương trình phát thanh trực tiếp có thể được coi là phóng viên, cộng tác viên - người đưa tin, đang có mặt tại hiện trường hoặc là người trong cuộc đang có mặt trực tiếp tại studio. Tiếng nói của người trong cuộc hoặc người đang có mặt gtrực tiếp tại hiện trường sẽ làm tăng độ tin cậy của thông tin và chúng ta có thể nhận thấy điều này trong các chương trình tường thuật trực tiếp các sự kiện quan trọng hoặc sự kiện có tính hấp dẫn đặc biệt như các buổi tường thuật phiên trả lời chất vấn của Quốc hội, ngày kỷ niệm Quốc khánh, các giải đấu thể thao hay sự kiện văn hoá - xã hội đang thu hút sự quan tâm của công chúng.... Dù là sự kiện nào thì người nghe cũng dễ dàng nhận thấy đó là những thông tin được chuyển thẳng từ nơi đang diễn ra sự kiện qua làn sóng phát thanh và có thể cảm nhận không khí sôi động của sự kiện. Có thể lấy ví dụ: Trong buổi tường thuật trực tiếp phiên trả lời chất vấn của các đại biểu Quốc hội với các thành viên Chính phủ (kỳ họp cuối cùng - Quốc hội khoá 11) về khung giá đất và vấn giá đền bù, giải toả đất đai cho các công trình trọng điểm của đất nước, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Tấn Dũng khẳng định: Đất đai là một trong những vấn đề cán bộ lãnh đạo còn nhiều vướng mắc. Đất đai phải có giá đó chính là hàng hóa, nhưng là hàng hóa đặc biệt vì biết bao hi sinh xương máu mới giành được, “một tấc non sông, một dòng máu đỏ”.... Nếu chỉ đơn giản là làm tin và trích dẫn lời Thủ tướng, người nghe (hoặc xem) tin đó sẽ không thể ấn tượng bằng được nghe chính Thủ tướng nói điều đó. Và trên thực tế, ý kiến phản hồi về Đài Tiếng nói Việt Nam cho thấy: Thính giả rất thích cách đặt vấn đề của Thủ tướng như vậy. Chỉ có hiểu đất đai sâu nặng như thế mới tìm ra cách giải quyết thấu lý đạt tình, tính biện chứng giữa người sử dụng với chủ sở hữu là nhà nước mới có cơ sở.  Dưới đây là thống kê về tình hình thính giả, để bổ sung cho những nhận định về tính hiệu quả và hấp dẫn của Hệ Thời sự - Chính trị Tổng hợp mà các Bản tin tổng hợp và các Chương trình Thời sự là phần cốt lõi. Bảng 1- Tình hình đối tượng nghe đài Nghề nghiệp Tỷ lệ (%) Nông dân 17,9 % Công nhân 7,0 % Cán bộ công chức 21,4 % Học sinh sinh viên 30,4 % Nghỉ hưu 8,0 % Nghề tự do 8,6 % Đối tượng khác 6,7 % Bảng 2 - Trình độ học vấn người nghe đài Trình độ Tỷ lệ (%) Tiểu học 4,2% Trung học cơ sở 15,8% Phổ thông trung học 27,5% Trung cấp 15,2% Cao đẳng 7,2% Đại học 29,3% Trên đại học 0,9% Bảng 3 - Giới tính Giới tính Tỷ lệ (%) Nam 60,6% Nữ 39,4% Bảng 4 - Tần suất nghe Đài Tấn suất nghe Tỷ lệ (%) Nghe hàng ngày 32,4% Nghe vài lần một tuần 25,1% Không nghe, hoặc ít nghe 14,5% 2.2. Hoạt động thiết kế chi tiết chương trình thời sự trực tiếp trên Hệ Thời sự Chính trị Tổng hợp (VOV1) - Đài Tiếng nói Việt Nam thời gian qua. a. Bố trí nhân sự Hiện nay, việc bố trí nhân sự thực hiện các chương trình Thời sự của Ban Thời sự được chia theo các ca theo từng múi thời gian trong 1 ngày với chức năng sản xuất các sản phẩm lên sóng theo từng khoảng thời gian đó. - Ca ngày: Gồm các biên tập viên biên tập, dàn dựng chương trình Thời sự 12 giờ; chương trình Thời sự 18 giờ và các bản tin Tổng hợp 9 giờ và 15 giờ. - Ca tối: Gồm các biên tập viên biên tập, dàn dựng chương trình Thời sự 21 giờ 30 và bản tin Tổng hợp 23 giờ. - Ca đêm: Gồm các biên tập viên biên tập, dàn dựng chương trình Thời sự 6 giờ sáng (hôm sau) và bản tin tổng hợp 5 giờ 05 sáng (hôm sau) Như vậy, trong 1 ngày, bộ phận sản xuất Bản tin và Chương trình Thời sự (thuộc biên chế Phòng chương trình - Ban Thời sự) cần ít nhất 5 biên tập viên trực tiếp tham gia sản xuất và quá trình sản xuất diễn ra liên tục suốt ngày đêm với tổng thời lượng 155 phút phát sóng (của các chương trình Thời sự trực tiếp và các bản tin Tổng hợp trực tiếp). Phối hợp làm việc trực tiếp với các biên tập viên là các phát thanh viên do Phòng phát thanh viên - Ban thư ký Biên tập bố trí và các kỹ thuật viên do Trung tâm âm thanh bố trí. b. Nguyên liệu đầu vào Nguyên liệu đầu vào của các Bản tin là tin, nguyên liệu đầu vào của các Chương trình Thời sự là tin, bài (các thể loại) và các chuyên mục. - Nguồn tin trong nước và thế giới lấy từ Trung tâm tin, các cơ quan thường trú của Đài Tiếng nói Việt Nam ở trong nước và nước ngoài; tin khai thác từ mạng Internet, từ thông tấn xã Việt Nam; tin do các phóng viên của Ban Thời sự, các Ban biên tập trong khác và các cộng tác viên từ các nơi gửi về. Biên tập viên thực hiện chương trình có trách nhiệm bố trí bài, chuyên mục được thực hiện theo chỉ đạo của các cấp lãnh đạo và căn cứ vào thời lượng các sản phẩm này để biên tập phần tin cho phù hợp tổng thời lượng chương trình. Trong quá trình thực hiện các chương trình Thời sự trực tiếp, sự phối hợp giữa các thành viên trong kíp làm việc có tầm quan trọng đặc biệt với một nguyên tắc, ý thức kỷ luật cao nhất. Qua khảo sát thực tế, có thể thấy vai trò của các thành viên trong một kíp làm việc để thực hiện một chương trình Thời sự trực tiếp như sau: Đạo diễn - Là người chịu trách nhiệm chính, tổ chức thực hiện chương trình - Đề xuất các đề tài, kế hoạch tuyên truyền, phân công trách nhiệm cụ thể cho từng thành viên trong nhóm. - Duyệt tin bài và chương trình. Có mặt tại phòng thu và phòng phát sóng trực tiếp để chỉ đạo chương trình, cùng với người dẫn chương trình xử lý các sự cố. Biên tập chương trình - Trên cơ sở các tin, bài và ý đồ tuyên truyền, biên tập viên phải sắp xếp các tin bài vào từng phần, từng chuyên mục cụ thể. BTV sẽ cắt gọt những phần quá dài dòng hoặc đề nghị phóng viên viết bổ sung thêm những thông tin khác. Đảm bảo phần nội dung của chương trình phù hợp với thời lượng Kỹ thuật viên - Đảm bảo về mặt âm lượng đều và tốt - Thực hiện các thao tác kỹ thuật theo ý đồ đạo diễn - Nhanh nhạy phối hợp xử lý các tình huống bất ngờ có thể xảy ra Phát thanh viên - Là người sử dụng giọng đọc của mình để thể hiện các tin,bài đã được duyệt trên sóng. Phát thanh viên cũng phải tuân thủ ý đồ của đạo diễn trong chương trình phát sóng và phối hợp tốt với người dẫn chương trình, kỹ thuật viên Người dẫn chương trình - Dẫn chương trình là khâu cuối cùng trong dây chuyền sản xuất chương trình phát thanh, do đó Người dẫn chương đóng vai trò dẫn dắt, liên kết các phần khác nhau thành một tổng thể hoàn chỉnh khi phát sóng đồng thời họ là người hướng dẫn bạn nghe đài nghe các nội dung chương trình Mục đích của việc dẫn chương trình: + Tăng tính hấp dẫn cho chương trình + Tạo sự liên kết chặt chẽ trong một chương trình và các chương trình phát thanh khác nhau. + Tạo sự sinh động trong 1 chương trình. + Tạo bản sắc riêng cho từng chương trình hoặc cụm chương trình. Các hình thức dẫn chương trình + Dẫn chương trình tin tức (Thời sự) + Dẫn cụm chương trình, hệ phát thanh. + Dẫn cầu phát thanh. + Dẫn chương trình phát thanh đặc biệt (như chương trình đón năm mới, chương trình kỷ niệm các ngày lễ lớn, sự kiện chính trị quan trọng) trong đó có nhiều cầu phát thanh, nhiều tin bài, phỏng vấn, phóng sự khác nhau. + Dẫn toạ đàm trực tiếp (từ 2 khách mời trở lên) Yêu cầu với người dẫn chương trình + Có bản lĩnh chính trị vững vàng, kiến thức sâu rộng, am hiểu nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội. + Ngôn từ phong phú, khả năng ứng khẩu nhanh. + Có giọng nói truyền cảm , biết cách xử lý văn bản. + Có sức khoẻ tốt. - Hiểu biết về tâm lý, thói quen của các đối tác trong kíp làm việc. Công việc của người dẫn chương trình Là khâu cuối cùng trong dây chuyền sản xuất phát thanh nên người dẫn phải đảm nhận những công việc sau: + Chịu sự chỉ đạo trực tiếp của người đạo diễn chương trình (thông thường là người lãnh đạo) về tuyên truyền trong từng ngày, từng thời gian cụ thể, bám sát "thời tiết" chính trị - xã hội của đất nước và quốc tế. Trong quá trình thực hiện chương trình phải thường xuyên trao đổi với lãnh đạo về việc dẫn dắt theo hướng nào, như thế nào cho đạt hiệu quả. + Tiếp nhận các sản phẩm: tin, bài, chương trình, phỏng vấn, nội dung toạ đàm.... để viết lời dẫn. + Bàn bạc, thống nhất với đạo diễn, kỹ thuật viên về sử dụng âm nhạc, tiếng động nền. Hiện nay, ở Ban Thời sự Đài Tiếng nói Việt Nam, người dẫn chương trình đảm đương luôn nhiệm vụ là biên tập chương trình. Vì vậy tạo lợi thế cho người dẫn trong việc viết lời dẫn, ráp nối các nội dung bởi họ hiểu rõ và biên tập theo ý đồ của mình. Tuy vậy do cùng làm cả hai công việc nên nhiều lúc tin bài về quá nhiều, liên tục phải xử lý khiến người dẫn ít có thời gian trau chuốt lời dẫn. Khi viết lời dẫn, nguyên tắc là phải sử dụng những câu ngắn gọn, dễ hiểu, ngôn từ phải đại chúng. Độ dài của lời dẫn thường vào khoảng 25 đến 30 giây (tức là khoảng 80 đến 90 từ). Tránh tình trạng viết lời dẫn quá dài, đôi khi dài bằng độ dài của tin. Lời dẫn có vai trò gợi mở vấn đề, tạo ra sự chú ý của thính giả với các nội dung. Nói một cách nôm na, người dẫn như chủ nhà giới thiệu với thính giả là những người chưa biết ở bên trong nhà có gì, những cái hay, cái đẹp của căn nhà mình.. Người dẫn cũng có trách nhiệm phối hợp với đạo diễn chỉ huy và kiểm soát tình hình trong phòng thu. Xử lý các tình huống xảy ra như các trục trặc, các tình huống mới phát sinh. Đặc biệt chú ý tới kiểm soát thời gian của chương trình để không để kết thúc sớm quá (non chương trình) hoặc kết thúc quá muộn (già chương trình). Đây chính là việc rất quan trọng bởi liên quan trực tiếp tới việc xử lý tin, bài: cần phải cắt ngắn hay phải bổ sung thêm cho phù hợp với tình hình thực tế. Một số lưu ý với người dẫn : + Người dẫn phải có mặt tại phòng phát thanh trực tiếp hoặc phòng thu trước giờ phát sóng ít nhất 15 phút; Kiểm tra, lập danh sách các băng âm thanh trong chương trình và xác nhận chất lượng, số lượng các băng âm thanh. + Làm trực tiếp phải có các phương án dự phòng trong trường hợp có trục trặc xảy ra. + Thông báo cho Kỹ thuật viên và Phát thanh viên về diễn tiến của chương trình. + Phối hợp với kỹ thuật kiểm tra micrô, tín hiệu điện thoại ( nếu làm cầu phát thanh), bố trí chỗ ngồi cho khách mời.... + Bảo đảm sự có mặt tham gia của khách mời (nếu có) vào phút cuối và thống nhất lại với khách mời các tình huống, câu hỏi có thể phát sinh. Hiện nay, ở một số Đài Phát thanh - Truyền hình địa phương và cả ở một số Ban Biên tập của Đài Tiếng nói Việt Nam hiện nay, người làm chương trình phát thanh đảm đương một lúc nhiều việc: Phóng viên, Biên tập viên, Kỹ thuật viên, Phát thanh viên.... Điều này giúp người làm chương trình chủ động và kiểm soát được tình hình dễ dàng nhưng nhưng cái không có lợi là sẽ có rất ít thời gian để làm tốt một khâu nào đó trong sản xuất chương trình. 2.3. Công tác dàn dựng và sản xuất chương trình thời sự trực tiếp trên hệ VOV1 - Đài Tiếng nói Việt Nam Ngay từ năm 1946, trong điều kiện còn tất nhiều khó khăn, Đài Tiếng nói Việt Nam đã tường thuật trực tiếp thành công Lễ đón Chủ tịch Hồ Chí Minh đi dự Hội nghị Fontainebleau trở về (21/10/1946) tại Hải Phòng và trên suốt tuyến đường Người về Hà Nội. Từ hàng chục năm nay, các buổi tường thuật bóng đá của Đài Tiếng nói Việt Nam đã được hàng triệu thính giả yêu thể thao chờ đón..... Có thể nói, Phát thanh trực tiếp đã được sử dụng trên làn sóng Tiếng nói Việt Nam từ rất sớm và đang tiếp tục phát triển - dù không ít chương trình vẫn nặng về "đọc văn bản" trực tiếp. Trong thời gian gần đây, các chương trình Thời sự của Đài Tiếng nói Việt Nam cũng nhận được nhiều phản hồi tích cực từ phía thính giả trong và ngoài nước, đồng thời với nhiều đóng góp ý kiến để nâng cao hơn nữa chất lượng các chương trình và hiệu quả tuyên truyền qua sóng phát thanh. Việc thực hiện các chương trình phát thanh trực tiếp nói chung và chương trình Thời sự trực tiếp nói riêng và quyết tâm đổi mới nội dung, hình thức thể hiện chương trình đã tạo ra một bước chuyển trong tác phong làm việc của đội ngũ phóng viên, biên tập viên và những người dẫn chương trình trên sóng phát thanh Đài Tiếng nói Việt Nam, từng bước đáp ứng yêu cầu của bạn yêu Đài trong cả nước và trên khắp thế giới. a. Xét trên khía cạnh chủ quan. - Tính đến thời điểm này, đội ngũ biên tập viên/dẫn chương trình và cả đạo diễn chương trình của Đài Tiếng nói Việt Nam nói riêng và ngành phát thanh cả nước nói chung vẫn chưa thực sự chuyên nghiệp. Vẫn chưa có những người dẫn chương trình nổi tiếng, chuyên dẫn các chương trình phát thanh trực tiếp mà chủ yếu vẫn sử dụng biên tập viên kiêm nhiệm để dẫn các chương trình phát thanh. Điều này có thể thuận lợi trong giai đoạn hiện nay do các biên tập viên có thể chủ động hoàn toàn với chương trình của mình nhưng có lẽ, sẽ không còn còn là ưu điểm khi ngành phát thanh hướng tới mục tiêu chuyên môn hoá cao, nhằm đạt hiệu quả lao động tốt nhất. b. Về các yếu tố khách quan. - Trên thực tế, thính giả là một trong những nhân tố quan trọng tạo nên tính hấp dẫn của các chương trình phát thanh trực tiếp. Thính giả vừa là người thụ hưởng, vừa đóng góp cho chương trình. Nhưng trên thực tế, lượng thính giả hội đủ các yếu tố cần thiết để tham gia và có những đóng góp có giá trị cho các chương trình phát thanh của Đài Tiếng nói Việt Nam vẫn còn quá ít. Khảo sát cho thấy, thính giả tham gia nhiều nhất vào các chương trình phát thanh trực tiếp mang tính giải trí (tập trung vào các chương trình trên hệ VOV 3 - Hệ Tin tức - Ca nhạc - Quảng cáo). Trên hệ VOV 1 - Hệ Thời sự - Chính trị, chỉ có một vài chương trình trực tiếp thu hút được sự quan tâm và tham gia của thính giả, nhưng cũng chỉ là những chương trình mang tính "Magazin" (như chương trình Bạn hãy nói với chúng tôi, chương trình ca nhạc theo thư yêu cầu, chương trình Diễn đàn tuổi trẻ… và một vài chương trình khác). Riêng đối với chương trình Thời sự, mặc dù được thực hiện trực tiếp toàn bộ nhưng hầu như không có sự tham gia của thính giả. - Hệ thống thiết bị đang được sử dụng ở Ban Thời sự, Đài Tiếng nói Việt Nam nói riêng và cả ngành phát thanh nước ta nói chung vẫn chưa đáp ứng được tất cả yêu cầu để có một chương trình phát thanh trực tiếp hấp dẫn và an toàn. Đường truyền chất lượng cao (tín hiệu vệ tinh) vẫn phải thuê của nước ngoài với giá đắt, mạng điện thoại băng thông hẹp và không ổn định…. cũng là những yếu tố hạn chế sự sáng tạo và khả năng chuyên môn của đạo diễn và người dẫn chương trình. 2.4. Bước đầu đánh giá hiệu quả hoạt động thiết kế và dàn dựng chương trình thời sự trực tiếp hệ VOV1 - Đài TNVN Khoảng 10 năm trở lại đây, việc ứng dụng công nghệ phát thanh trực tiếp đã và đang góp phần tích cực vào nâng cao chất lượng thông tin trên làn sóng Đài Tiếng nóiViệt Nam. Công nghệ mới này đang tỏ rõ sức hấp dẫn của nó với công chúng và cuốn hút cán bộ, phóng viên, biên tập viên Đài Tiếng nói Việt Nam vào một phong cách lamg việc mới. Không chỉ riêng với đài Tiếng nói Việt Nam mà đối với tất cả các đài phát thanh, chương trình phát thanh trực tiếp hấp dẫn hơn nhiều các chương trình phát thanh ghi âm, bởi chương trình phát thanh trực tiếp tạo cho người nghe cảm giác đang được nghe những thông tin mới nhất, được trực tiếp trò chuyện với những người làm chương trình. + Phát thanh trực tiếp sử dụng kỹ thuật tiên tiến làm cho chất lượng âm thanh hiệu quả nhất. + Phát thanh trực tiếp sử dụng kỹ thuật biên tập hiện đại, vì vậy thông tin đến với thính giả thường ngắn gọn, đi thẳng vào vấn đề. + Phát thanh trực tiếp huy động sức mạnh tập thể cao nhất trong kíp làm chương trình, do vậy làm tăng chất lượng chương trình. Từ thực tế công việc, và khảo sát, chúng tôi thấy chương trình phát thanh trực tiếp của Ban Thời sự Đài Tiếng nói Việt Nam đã thể hiện được: a. Thông tin được thực hiện diễn ra đồng thời với sự kiện. Các chương trình phát thanh trực tiếp của Ban Thời sự Đài Tiếng nói Việt Nam đã thực hiện được điều này thông qua hình thức cầu phát thanh trực tiếp, phỏng vấn qua điện thoại, phản ánh qua điện thoại... Đặc trưng này được thể hiện rõ nhất qua hình thức kết hợp giữa phát thanh trực tiếp trong studio và phát thanh trực tiếp tại hiện trường. Khi có một sự kiện xảy ra ở một nơi nào đó, Ban Thời sự Đài Tiếng nói Việt Nam đã cử phóng viên đến tận hiện trường, hoặc liên hệ với các cộng tác viên tại địa phương, hoặc với một người có trách nhiệm nào đó tại địa phương để khai thác thông tin thông qua cầu phát thanh trực tiếp, điện thoại trực tiếp hoặc phỏng vấn trực tiếp. Ví dụ: Các chương trình phát thanh tường thuật trực tiếp các sự kiện Thời sự, chính trị lớn của đất nước: Kỷ niệm lần thứ 100 ngày sinh Cố Tổng Bí thư Lê Duẩn; Phiên khai mạc, bế mạc các kỳ họp Quốc hội; Tường thuật trực tiếp lễ mít tinh kỷ niệm chủ tịch Hồ Chí Minh tại Tuyên Quang; Phản ánh trực tiếp của phóng viên từ hiện trường cơn lốc xoáy gây nhiều thiệt hại tại tỉnh Quảng Nam.... Như vậy, thông qua phát thanh trực tiếp, người nghe như được tham dự vào các sự kiện đang diễn ra ở những nơi rất xa và như vậy, phát thanh trực tiếp đã rút ngắn không gian, thời gian và khoảng cách, tạo ra sự gần gũi, trung thực của thông tin. b. Thông tin có tính chất hai chiều giao lưu, trao đổi với thính giả. Nếu như trong các chương trình phát thanh thu sẵn, thính giả nghe chương trình một cách thụ động, thì khi thực hiện phát thanh trực tiếp thính giả nghe chương trình một cách chủ động hơn. Tính chủ động được thể hiện ở chỗ: Người làm chương trình có thể đáp ứng yêu cầu tức thì của người nghe. Với các phương tiện kỹ thuật đơn giản là điện thoại, dù ở bất cứ đâu người nghe có thể gọi điện tới phòng phát thanh trực tiếp, yêu cầu người đang thực hiện chương trình đáp ứng nhu cầu của mình. Chính điều này tạo ra luồng thông tin hai chiều giúp người làm chương trình không chỉ đáp ứng được tức thì yêu cầu của người nghe mà còn nắm được nhu cầu của người nghe để điều chỉnh thông tin hoặc điều chỉnh chương trình. Thông qua đây, người làm chương trình cũng biết được vấn đề mình đang trình bày, đang thực hiện thu hút được sự chú ý của thính giả như thế nào? Ví dụ: Trong chương trình Thời sự chiều ngày 04/9/2005, đạo diễn đã mời thính giả quan tâm đến vấn đề sách giáo khoa cho học sinh tham gia chương trình bằng cách đạt câu hỏi cho đại diện Ban soạn thảo sách giao khoa lớp 1 (Bộ Giáo dục và Đào tạo). Khi thiết kế chương trình này, đạo diễn và biên tập viên chương trình muốn tạo ra một diễn đàn trước thời điểm năm học mới bắt đầu để đại diện Ban soạn thảo sách giao khoa giải đáp thêm những vấn đề thính giả quan tâm. Qua đối thoại trực tiếp giữa thính giả và khách mời, thông tin được chuyển trực tiếp đến thính giả và nếu người nghe chưa thoả mãn, có thể đặt câu hỏi tiếp theo.... Với cách làm chương trình như thế, độ tin cậy của thông tin với thính giả rất cao. Trên Hệ Thời sự - Chính trị Tổng hợp của Đài Tiếng nói Việt Nam hiện nay, chương trình thể hiện rõ nhất thông tin hai chiều này là các chương trình "Khách mời trực tiếp" do các Ban Kinh tế, Thời sự và Văn hoá - xã hội đảm trách. Trong chương trình này, thình giả có thể trực tiếp tham gia vào chương trình thông qua số máy điện thoại được quảng bá trước và được thông báo trong phần dẫn chương trình. Có chương trình phát thanh trực tiếp, những câu hỏi của thính giả đã gợi mở để BTV chuyển chủ đề của cuộc tọa đàm trực tiếp, tạo cho chương trình phát thanh những sắc thái mới.…. Sự trao đổi, giao lưu hai chiều đã giúp cho thính giả đến với phát thanh nhiều hơn, và họ cảm thấy được trân trọng mỗi khi được đáp ứng những thông tin theo nhu cầu của họ. c. Chương trình phát thanh trực tiếp sinh động và hấp dẫn. Qua phân tích các ví dụ ở trên, chúng ta thấy được phần nào sự hấp dẫn, sinh động của chương trình phát thanh trực tiếp. Chương trình phát thanh trực tiếp thường có tiết tấu nhanh, có nhiều tiếng động, đặc biệt là tiếng động của phóng viên, tiếng động từ hiện trường... Sự tranh luận giữa người dẫn chương trình và các vị khách, lời nói của thính giả qua điện thoại... đã tạo cho chương trình phát thanh trực tiếp không khí sôi động, cuốn hút thính giả. d. Khả năng cập nhật tin tức hầu như không có giới hạn. Khi thực hiện phát thanh trực tiếp, khả năng cập nhật tin tức trong các chương trình và các bản tin là hầu như không có giới hạn. Có thể lấy một ví dụ điển hình: Hơn 22 giờ ngày 26/12/2006 Trung tâm cảnh báo sóng thần Việt Nam đưa ra lời cảnh báo sóng thần có thể ảnh hưởng đến các tỉnh miền Trung nước ta, mặc dù lúc đó đã kết thúc chương trình Thời sự đêm và Hệ Thời sự Chính trị Tổng hợp đang phát chương trình ca nhạc, biên tập viên trực vẫn yêu cầu dừng chương trình ca nhạc để đọc trực tiếp bản tin cảnh báo sóng thần, sau đó mời thính giả nghe tiếp chương trình thường lệ. Thực tế cho thấy, với hệ thống thiết bị kỹ thuật số như Đài Tiếng nói Việt Nam đang sử dụng, bất cứ khi nào có tin quan trọng đều có thể tạm dừng chương trình đang phát để đưa thông tin mới mà không ảnh hưởng đến kết cấu khung chương trình và thời gian báo giờ thường lệ. Tóm lại: Với việc thực hiện các chương trình phát thanh trực tiếp với những đặc thù của nó, tác phong làm việc của cơ chế tập trung, quan liêu, bao cấp một thời đang từng bước được đẩy lùi để thay vào đó là là phong cách làm phát thanh hiện đại. Mặc dù vẫn còn khá nhiều vấn đề nảy sinh nhưng với quyết tâm vừa làm, vừa rút kinh nghiệm, đội ngũ cán bộ, phóng viên biên tập viên Đài Tiếng nói Việt Nam đã có những bước trưởng thành nhiều mặt trong chuyên môn nghiệp vụ, đồng thời từng bước khắc phục những nhược điểm, hạn chế để ngày càng nâng cao hơn nữa chất lượng các chương trình phát thanh Một cuộc khảo sát mới được tổ chức về chất lượng, sự hấp dẫn của chương trình Thời sự của Đài Tiếng nói Việt Nam đối với các cán bộ quản lý báo chí, các chuyên gia đào tạo báo chí và các sinh viên báo chí cho kết quả như sau: Đánh giá về chất lượng nội dung chương trình Thời sự dưới góc độ thính giả HAY KHÔNG HAY THÔNG TIN CŨ TIN DÀI TIN ĐỦ Ý LỄ TÂN NHIỀU TRÌNH BÀY KÉM 56,8% 8,5% 34,7% 86,7% 58,9% 77% 13,3% Đánh giá về chất lượng nội dung chương trình Thời sự dưới góc độ chuyên gia ĐỐI TƯỢNG GIẢI QUYẾT V.ĐỀ CHƯA GIẢI QUYẾT V.ĐỀ C.TRÌNH HAY C.TRÌNH CHƯA HAY Quản lý báo chí 51,2% 48,8% 76,9% 23,1% Các nhà đào tạo 61% 49% 59,8% 41,2% Sinh viên báo chí 43,7% 56,3% 76,1% 23,9% Một số nhận xét của các chuyên gia trong lĩnh vực văn hoá thông tin và ngành báo chí về các chương trình Thời sự hiện nay trên sóng Đài Tiếng nói Việt Nam. - Phó GS. Tiến sỹ Tạ Ngọc Tấn - Giám đốc Học viện Báo chí và Tuyên truyền: "Các chương trình Thời sự của Đài Tiếng nói Việt Nam đã có tính phát hiện vấn đề, nhưng cần thường xuyên hơn, hấp dẫn hơn. Chương trình sử dụng những bài bình luận ngắn khiến tăng độ hấp dẫn; số lượng tin nhiều nhưng còn thiếu tin bình; cần lưu ý các thể loại bài có tác dụng định hướng nhận thức nhiều hơn". - Phó GS. Tiến sỹ Đào Duy Quát - Phó Ban tư tưởng Văn hoá Trung ương: "Chương trình đã có sự đổi mới; độ dài của tin hợp lý hơn; có những cụm tin ngắn, tin vắn làm tăng nhịp điệu của chương trình; Các bài bình luận ngắn hoặc phỏng vấn nhanh tốt, đáp ứng yêu cầu thời sự". - ThS. Báo chí Vũ Thuý Bình - Học viện Báo chí và Tuyên truyền: "Tôi thích cách kết cấu bản tin khái quát được các vấn đề bức xúc trong ngày. Các Chương trình Thời sự có tính phát hiện vấn đề, các thể loại báo chí được sử dụng cân đối, phong phú, nhiều cán bộ nghiên cứu thích nghe vì họ không có nhiều thời gian xem tivi. Tuy nhiên độ dài của tin còn chưa phù hợp, một số tin lễ tân ngoại giao còn chung chung. - Nhà báo Vũ Đình Hương - Quyền trưởng khoa Báo chí - Học Viện Báo chí tuyên truyền: "Giảm độ dài các tin lễ tân, tăng tin vắn và bình luận ngắn; Kết cấu bản tin hợp lý, logic, dễ hiểu; tỷ lệ tin bài phù hợp; đã có nhiều cải tiến trong thực hiện các phỏng vấn ngắn, bình luận ngắn, cập nhật được những vấn đề nóng hổi có ý nghĩa với cuộc sống. Tính chiến đấu được quan tâm thể hiện qua các bài đấu tranh dư luận và bình luận quốc tế gần đây. Một số trường hợp tin lễ tân, tin ngoại giao, hoạt động của lãnh đạo... còn dài; tiếng động gửi qua điện thoại xấu, không hấp dẫn người nghe..." - Tiến sỹ Đỗ Quí Doãn - Thứ trưởng Bộ Văn hoá Thông tin: "Chương trình có cải tiến, dễ nghe hơn. Tin nhiều, đa dạng, phong phú. Phải tăng thời lượng cho các bình luận về những vấn đề nóng bỏng. Thêm nhiều phóng sự đời sống hơn". Chương 3: MỘT SỐ VẤN ĐỀ TRONG HOẠT ĐỘNG THIẾT KẾ VÀ DÀN DỰNG CHƯƠNG TRÌNH TRỰC TIẾP TRÊN HỆ VOV1 – ĐÀI TNVN 3.1. Tư duy tổ chức sản xuất, biên tập và đạo diễn chương trình phát thanh. a. Chuẩn bị đề cương kịch bản. Đây là việc làm bắt buộc. Đề cương càng chi tiết, càng cụ thể thì quá trình triển khai chương trình trực tiếp càng thuận lợi, hạn chế được sai sót và các tình huống bất ngờ. Một trong những đặc điểm của phát thanh trực tiếp là "công chúng tiếp nhận thông tin đồng thời với sự kiện xảy ra". Điều này cũng có nghĩa là người thực hiện chương trình cũng như công chúng không thể lường hết những sự việc, những tình huống có thể xảy ra. Chính vì thế, việc có một đề cương kịch bản chi tiết sẽ giúp người dẫn chương trình và toàn bộ kíp làm việc có một "cái sườn" để hướng chương trình theo một chủ đề đã định. Tuy nhiên, việc quá trung thành với kịch bản đôi khi cũng bị phản tác dụng bởi trên thực tế, nhiều chương trình phát thanh trực tiếp của Đài Tiếng nói Việt Nam, trong đó có không ít chương trình Thời sự, người dẫn chương trình quá trung thành với kịch bản định trước nên nhiều khi chương trình khô cứng, phụ thuộc vào kịch bản và ý đồ của người viết kịch bản chứ không phụ thuộc vào diễn tiến sự việc. Do đó, một nguyên tắc đặc biệt quan trọng của kịch bản là "tính mở". Muốn làm được điều này, tác giả kịch bản, đạo diễn và người dẫn chương trình phải có sự nghiên cứu kỹ lưỡng tính, tìm hiểu để có kiến thức sâu rộng và tường tận về vấn đề được đề cập, có sự nhất trí cao về ý tưởng trong chương trình phát thanh trực tiếp, đặc biệt là đối với các chương trình chuyên đề. Trong kịch bản, tác giả cũng cần nghiên cứu, dự tính các tình huống có thể xảy ra - đây cũng là yêu cầu đặt ra trong quá trình thực hiện chương trình phát thanh trực tiếp đối với đạo diễn và dân chương trình. Làm tốt công tác chuẩn bị, khi triển khai thực hiện dù sự kiện diễn ra có đúng như dự tính hay có những phát sinh thì việc xử lý trên sóng mới hạn chế được sai sót hoặc lâm vào thế bị động. Trong khi tổ chức thực hiện chương trình, đạo diễn có thể cắt bỏ những phần kịch bản không cần thiết và thêm vào những phần mới nảy sinh. Đây cũng là điều bình thường vì chính sự kiện diễn ra ngoài dự đoán lại có tác dụng gây bất ngờ, nếu được xử lý một cách thích hợp sẽ làm cho chương trình hấp dẫn hơn. - Khách mời: Trên thực tế, khách mời (nếu có) là một trong những yếu tố cần được đặc biệt chú trọng khi thực hiện chương trình trực tiếp. Không nên quan niệm đơn giản về khách mời. Một nguyên tắc cần được chú trọng khi quyết định mời khách là: Mời ai? Tại sao lại là người này mà không phải là người khác? Mời mấy khách là đủ?... Những điều này rất quan trọng vì khi đã xác định được khách mời thì đây sẽ là yếu tố cấu thành nên kịch bản. Thông thường, khách mời phòng thu là những chuyên gia trong một lĩnh vực cụ thể, hoặc những người nổi tiếng, được thính giả mến mộ được mời đến để phát biểu ý kiến, trả lời phỏng vấn hoặc tranh luận về một vấn đề cụ thể trong chương trình phát thanh trực tiếp. Qua kinh nghiệm thực tế, không nên mời quá nhiều khách mời trong một chương trình và phải cân nhắc thật kỹ trước khi quyết định mời đích danh một ai đó đáp ứng được yêu cầu phục vụ chương trình. Trong khả năng có thể, cũng cần cân đối cơ cấu khách mời (nam/nữ, chuyên gia/đối tượng khác) để tránh sự nhàm chán trong một chương trình. Một vấn đề cần được đặt ra là không phải khách mời nào cũng giữ được bình tĩnh và sự tự tin khi tham gia vào một chương trình trực tiếp. Do vậy, phải biết cách chuẩn bị tâm lý cho khách, tạo sự thân mật, gần gũi để giảm sự căng thẳng cho khách thì mới có thể khai thác được những thông tin có giá trị. Cũng nên chuẩn bị tâm lý và nội dung vấn đề được đề cập bằng cách giữ liên lạc thường xuyên với khách mời để đến phút cuối cùng, vẫn bảo đảm được sự tham gia của khách mời vào chương trình. - Phẩm chất và năng lực của người làm chương trình: Để có một chương trình phát thanh trực tiếp, đòi hỏi sự góp sức của cả một tập thể. Ở đây, chúng ra lưu ý về các đối tượng: Đạo diễn chương trình, người dẫn chương trình, các phóng viên hiện trường và kỹ thuật viên. Cần khẳng định một điều: "Chương trình phát thanh trực tiếp là sản phẩm tập thể nhưng mang dấu ấn cá nhân rõ nét". Mỗi thành viên tham gia vào chương trình có một vị trí, nhiệm vụ cụ thể và có những ảnh hưởng nhấn định đến một chương trình phát thanh trực tiếp. Ở từng vị trí công việc đều có thể mang dấu ấn của sự sáng tạo, phong cách riêng của mỗi thành viên. Một yêucầu đặt ra đối với mỗi thành viên là phải có bản lĩnh, lập trường, sự nhạy cảm chính trị, khả năng chuyên môn và tinh thần trách nhiệm đối với phần việc của mình. 3.2. Tri thức nghề làm báo phát thanh a. Quan điểm chính trị. Điều quan trọng hàng đầu của người làm báo trong giai đoạn hiện nay là luôn chú ý nâng cao phẩm chất chính trị, lập trường tư tưởng. Dưới tác động của toàn cầu hoá, nền kinh tế thị trường và sự cạnh tranh mạnh mẽ giữa các loại hình phương tiện thông tin đại chúng, trước những âm mưu thủ đoạn ngày cành tinh vi của các thế lực phản động... mỗi nhà báo nếu không có lập trường, quan điểm vững vàng, thiếu nhạy cảm về chính trị sẽ không thêểlàm tốt nhiệm vụ của mình. Mỗi nhà báo nói chung và những người làm phát thanh nói riêng cần tỉnh táo nhìn nhận vấn đề với một lập trường tư tưởng, chính trịi vững vàng thì mới có thể hoàn thành được nhiệm vụ tuyên truyền có hiệu quả chủ trương, đường lối và chính sách của Đảng, Nhà nước. nền kinh tế thị trường có những điểm tích cực của nó nhưng bên cạnh đó, cũng bộc lộ nhiều mặt trái, tác động mạnh mẽ đến hệ thống thông tin đại chúng, dẫn đến những mâu thuẫn nhất định về chức năng báo chí. Chẳng hạn: Khi báo chí được coi là hàng hoá đặc biệt, đương nhiên sẽ phải chịu sự chi phối của quy luật giá trị, quy luật cung cầu, cạnh tranh.... rất dễ dẫn đến mâu thuẫn giữa chức năng định hướng tư tưởng, chức năng giáo dục nếu nhà báo không vững vàng tư tưởng, quan điểm chính trị. Vì vậy trên thực tế, không ít nhà báo, thậm chí cả cơ quan báo chí đã có khuynh hướng thương mại, thậm chí đi ngược lại với tôn chỉ mục đích để chạy theo thị hiếu tầm thường của một bộ phận công chúng. Chính vì vậy, nâng cao phẩm chất, lập trường chính trị, tư tưởng là đòi hỏi cấp thiết hiện nay đối với những người làm việc trong ngành báo chí nói chung và báo phát thanh nói riêng. Một nhà báo có khả năng chuyên môn trung bình, nghiệp vụ không có gì nổi bật nhưng bản lĩnh chính trị, tư tưởng vững vàng thì hiệu quả tuyên truyền không cao nhưng không gây hại cho xã hội. Trái lại, một nhà báo giỏi về nghiệp vụ nhưng bản lĩnh chính trị yếu thì sẽ cực kỳ nguy hại, có thể trở thành những "kẻ phá hoại có nghề", đi ngược lại đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước và vô tình trở thành kẻ tiếp tay cho âm mưu "diễn biến hoà bình" của các thể lực thù địch. Phóng viên, biên tập viên tham gia vào chương trình phát tranh trực tiếp là những người có chuyên môn nghiệp vụ cao, tấtcả những thông tin mà họ chuyển đi sẽ ngay lập tức đến với nhiều triệu thính giả trên kháp thế giới. Vì thế, việc học tập, rèn luyện tư tưởng, phẩm chất chính trị phải là việc làm thường xuyên của một nhà báo nói chung và nhà báo phát thanh nói riêng. b. Nghiệp vụ phát thanh. Để lên được một chương trình phát thanh trực tiếp thì không thể thiếu được nguyên liệu. Đó là tin, bài, phỏng vấn, chuyên mục, tọa đàm, phỏng vấn trực tiếp, tường thuật trực tiếp, cầu phát thanh, tạp chí phát thanh... + Tin: tin phát thanh cũng có đầy đủ các yếu tố như tin báo chí khác. Nó trả lời các câu hỏi: ai? ở đâu? cái gì? tại sao? khi nào? như thế nào?... Do đó, tin cũng là yếu tố tạo ra sức hấp dẫn cho chương trình bởi tin luôn đem đến cho người nghe những điều mới mẻ, đang hoặc sắp diễn ra. Khi viết tin phải ý thức được sự kiện mình định phát sóng liên quan thế nào, tác động thế nào tới tâm lý của thính giả. Tuy nhiên, do đặc điểm phát thanh là người nghe chỉ tiếp nhận thông tin 1 lần bằng thính giác nên tin phát thanh có thể lược bớt những thông tin không quan trọng mà chỉ gói gọn những gì cần thiết nhất, được người nghe quan tâm nhất và được thể hiện bằng ngôn ngữ phát thanh. Tin viết càng ngắn gọn, dễ hiểu càng tốt. Theo các tài liệu chuyên ngành báo chí, khi viết tin cho đài phát thanh nên viết theo lô-gic, dùng các câu ngắn ở thời hiện tại, dùng thế chủ động, hạn chế dùng từ nhiều nghĩa, bóng bẩy và phiên âm rõ ràng tên nước ngoài. Bên cạnh đó, không nên nói những gì không cần, không viết tắt, không dùng những từ sáo rỗng hay biệt ngữ và đặc biêt là không gửi tin khi chưa thử đọc thành tiếng. + Bản tin: Trên cơ sở các tin tức sẵn có, người làm chương trình phải sắp xếp lại thành một bản tin Thời sự. Việc sắp xếp này theo một trật tự tương đối là các tin chính trị/ tin kinh tế/ tin văn hóa - xã hội/ tin thời tiết. Tuy nhiên không phải lúc nào cũng tuân theo trật tự này mà có thể những tin mới, những sự kiện mới tác động tới nhiều người phải được đặt lên phần đầu bản tin. Cần có giới thiệu tin chính (có thể đọc trên nền nhạc nhưng cần hết sức thận trọng trong chọn nhạc nền và mixer); giữa các nhóm tin có thể dùng nhạc cắt hoặc lôgô quảng bá để tạo ra sự thay đổi nhịp điệu của bản tin. Cuối cùng, trước khi kết thúc cần có phần tóm lược những tin chính đã phát. + Bài, phóng sự: được phát triển từ một chủ đề, một ý tưởng của phóng viên hoặc theo sự chỉ đạo, gợi ý của Ban Biên tập. Phải chuẩn bị tốt tư liệu, tìm hiểu vấn đề và chọn nhân vật định phỏng vấn phù hợp. Cũng giống như tin, khi viết bài hoặc phóng sự vẫn phải dùng văn phong giản dị, dễ hiểu nhưng rất chú trọng khai thác chi tiết và sử dụng những từ ngữ hình tượng hơn. Đối với các phóng sự dùng cho bản tin Thời sự thường bị hạn chế về mặt thời gian. Nhưng với những phóng sự cho chuyên mục, chuyên đề thì có thể viết dài hơn, thậm chí có thể tới 15 phút hoặc hơn nữa. Khi viết phóng sự cũng phải kết hợp tốt các yếu tố của ngôn ngữ phát thanh: lời; tiếng động, âm nhạc. Chú trọng phát triển phóng sự ngắn dùng cho thời sự và cả chuyên mục. + Phỏng vấn: Có hai loại phỏng vấn. Thứ nhất: Phỏng vấn để lấy thông tin. Thực chất là người phóng viên chưa biết nhiều về sự việc đang diễn ra nên phải hỏi những thông tin cần thiết phục vụ cho viết tin, bài. Thứ hai: Phỏng vấn với tư cách là 1 thể loại báo chí. Ở hình thức này thì người phỏng vấn phải biết và hiểu kỹ về vấn đề mình định hỏi. Để có 1 cuộc phỏng vấn tốt trước hết phải xác định vấn đề gì sẽ được giải quyết trong cuộc phỏng vấn này. Tiếp đó phải chọn đúng nhân vật để phỏng vấn; tìm hiểu thêm những thông tin về tính cách, tiểu sử người này cũng như về vấn đề định đề cập. Trên cơ sở đó dự kiến đặt ra những câu hỏi, những tình huống có thể xảy ra. Trước khi phỏng vấn, cần hẹn lại khách mời một lần nữa về thời gian, địa điểm, đồng thời kiểm tra kỹ máy móc cần thiết phục vụ cuộc phỏng vấn. Phỏng vấn có tính thuyết phục cao vì chính người có trách nhiệm hoặc người có liên quan trực tiếp lý giải. Người nghe có thể cảm nhận được mức độ chân thật, chính xác của những thông tin mà người được phỏng vấn đưa ra. Có nhiều hình thức phỏng vấn như phỏng vấn ghi âm trước; phỏng vấn trực tiếp tại phòng thu; phỏng vấn trực tiếp qua điện thoại (hoặc qua Internet); phỏng vấn trực tiếp tại hiện trường. Để tạo dựng được không khí của buổi phỏng vấn tốt thì người phóng viên phải xây dựng được mối quan hệ bình đẳng, thân mật với khách mời. Về nguyên tắc không được đưa câu hỏi trước nhưng phóng viên vẫn có thể trao đổi một số nội dung của cuộc phỏng vấn để biết thêm những thông tin mới. Đối với khách mời lần đầu tiên trả lời trực tiếp tại studio thì nhiệm vụ của phóng viên là phải trấn an và tạo cho họ một tâm lý rằng đây cũng chỉ là một cuộc nói chuyện bình thường, đồng thời phải hướng dẫn họ những thao tác ở phòng phát thanh trực tiếp để tạo sự phối hợp nhịp nhàng. Phóng viên phải làm chủ cuộc phỏng vấn, dẫn dắt nội dung phỏng vấn. Tránh dùng những câu hỏi để nhận được câu trả lời có hoặc không mà nên dùng những câu hỏi: ai? ở đâu? cái gì? như thế nào? tại sao?... Phải biết tấn công người được phỏng vấn trong trường hợp họ cố tình né tránh không trả lời vào thẳng vấn đề. Quan trọng nhất khi làm phỏng vấn chính là biết lắng nghe. Lắng nghe sẽ giúp đặt ra những câu hỏi sát hơn với diễn biến cuộc phỏng vấn. Trong một số trường hợp, có thể bỏ câu hỏi đã chuẩn bị sẵn và nếu nghe được một nội dung mới thì có thể hỏi kỹ hơn. Lắng nghe cũng giúp phóng viên kiểm soát được nội dung và thời gian của cuộc phỏng vấn. Đây thực sự là thách thức với các phóng viên ở cơ sở, bởi lẽ khi được phỏng vấn, nhiều vị lãnh đạo địa phương có thói quen nói dài và lan man. Tâm lý của phóng viên là ngại chen lời để cắt vì nghĩ rằng đó là việc không được phép làm. Nhưng trên thực tế, phóng viên là người kiểm soát cuộc phỏng vấn nên phải có đủ tự tin để cắt khi thích hợp và phải luôn nghĩ tới thính giả, nghĩ tới chủ đề của cuộc phỏng vấn. Biết trước vị khách hay nói dài thì trước khi phỏng vấn, đặc biệt là phỏng vấn trực tiếp phải thông báo cho người đó biết thời lượng trả lời và cũng nói luôn là sẽ cắt nếu quá dài. Như vậy có thể sẽ tránh được sự phật ý của khách mời. Đây là việc khó, đòi hỏi bản lĩnh của người phóng viên Chú ý đảm bảo âm lượng và chất lượng âm thanh của cuộc phỏng vấn. Trường hợp thu hỏng thì cần đề nghị làm lại nếu có thể để bảo đảm chất lượng sản phẩm phát thanh. + Tọa đàm: Là hình thức mời một số những người có thẩm quyền, trách nhiệm cùng bàn về một sự kiện, một vấn đề nào đó đang được xã hội quan tâm. Tương tự như phỏng vấn, có hai hình thức ghi âm trước và làm toạ đàm trực tiếp. Dù theo hình thức nào thì cũng phải xác định được chủ đề của cuộc tọa đàm; chọn và mời khách thích hợp; xây dựng kịch bản. Thực tế cho thấy chọn những chủ đề gần gũi với cuộc sống, phạm vi không rộng và thời sự sẽ được người nghe thích thú quan tâm theo dõi. Về công tác chuẩn bị và nguyên tắc cũng giống như phỏng vấn nhưng cái khó hơn của tọa đàm chính là người dẫn chương trình phải điều phối các vấn đề, các ý kiến sao cho hợp lý, bổ sung cho nhau và phải tạo được những tình huống "kịch tính" thông qua câu hỏi. Người dẫn phải lái cuộc tọa đàm theo đúng ý đồ đặt ra, xử lý nhanh nhạy, chính xác những tình huống trong tọa đàm. Nếu là tọa đàm trực tiếp thì phải kiểm soát tốt thời gian để đảm bảo những nội dung chính sẽ được đặt ra bàn luận. Kết thúc tọa đàm nên tóm lược lại những vấn đề đã trao đổi và một vài kết quả đã được các vị khách mời thông báo; cũng có thể tạo ra một kết cục mở với lời hứa hẹn sẽ trở lại vấn đề này trong một vài chương trình tới Trong quá trình thực hiện tọa đàm nên có các phóng sự ngắn xen kẽ hoặc băng ghi âm ý kiến của những người khác để tất cả cùng thảo luận. Khi tọa đàm nên bố trí ngồi theo bàn hình chữ nhật hoặc hình bầu dục càng tốt. Người dẫn chương trình nên ngồi ở 1 đầu bàn có thể vừa nhìn thấy đạo diễn, kỹ thuật viên vừa thấy tất cả các vị khách mời. Điều này rất quan trọng giúp người dẫn kiểm soát được tình hình phòng thu và nắm bắt được tâm lý khách mời thông qua việc quan sát khuôn mặt, cử chỉ. + Tạp chí phát thanh và chuyên mục: Thường thì tạp chí phát thanh có tính định kỳ còn chuyên mục thì có thể không nhưng cả hai thể loại này đều tập trung vào một lĩnh vực nào đó và dành cho một nhóm đối tượng nhất định. Những tạp chí hoặc chuyên mục về thể thao, sách, phim truyện, tìm hiểu về âm nhạc, du lịch, người tốt việc tốt, kinh tế, quốc tế, ca nhạc theo yêu cầu. Đối với các Đài Phát thanh - Truyền hình địa phương và Hệ thống truyền thanh cơ sở thì ngoài những chuyên mục này, những chuyên mục như khuyến nông, khuyến lâm, giới thiệu gương làm ăn giỏi... là 1 phần không thể thiếu. + Tường thuật trực tiếp: Tường thuật trực tiếp thường được sử dụng để phản ánh những sự kiện chính trị quan trọng, những hoạt động văn hóa thể thao lớn của cộng đồng. Tường thuật trực tiếp sử dụng kỹ thuật để truyền dẫn trực tiếp những diễn biến tại hiện trường về studio. Tường thuật trực tiếp thường gắn liền với yếu tố rủi ro vì vậy chuẩn bị càng kỹ lưỡng, càng chi tiết càng tốt, phối hợp giữa các khâu đạo diễn, kỹ thuật, dẫn chương trình càng chặt chẽ càng hiệu quả. Trước tiên là về kỹ thuật bảo đảm thông tin liên tục, thông suốt. Hiện nay để an toàn, chúng ta có thể thuê đường dây điện thoại nóng hoặc cáp quang để truyền tín hiệu về. Có một phương thức khác hiện đại hơn là phát tín hiệu vệ tinh nhưng tốn kém. Thứ hai là phải chuẩn bị kỹ về nội dung. Nếu có cơ hội được xem trước kịch bản hoặc buổi tổng diễn tập trước khi buổi lễ chính thức diễn ra thì người được giao đi tường thuật phải có mặt. Trên cơ sở đó, kịch bản của buổi tường thuật được hình thành tốt hơn, dự kiến được những tình huống có thể xảy ra, đảm bảo sóng liên tục. Do tường thuật qua sóng phát thanh, thính giả không tận mắt xem được như truyền hình mà nghe bằng tai nên người tường thuật phải mô tả rõ ràng, mạch lạc nhưng cũng rất chi tiết về màu sắc, không khí, con người tham dự sự kiện. Cái khó nhất trong tường thuật trực tiếp là phải kết hợp được 3 yếu tố: thuật, tả và bình. Cùng với việc dẫn dắt người nghe theo diễn biến, người làm tường thuật cần phải nhấn mạnh ý nghĩa của từng sự việc đã và đang diễn ra. 3.3. Khả năng kiểm soát tình huống trong phát thanh trực tiếp - một số kinh nghiệm thực tiễn Một biên tập viên/người dẫn chương trình - dù nắm rất vững nghiệp vụ cũng rất khó có thể khẳng định không bao giờ mắc sai sót hay lúng túng khi gặp phải các tình huống bất ngờ trong khi thực hiện các chương trình trực tiếp - đặc biệt là đối với chương trình Thời sự - một trong những chương trình không được phép để xảy ra sai sót về mặt chính trị. Chính vị vậy, khảo sát thực tế cho thấy khi làm phát thanh trực tiếp, một nguyên tắc "bất thành văn" mà các biên tập viên/người dẫn chương trình luôn tuân thủ tuyệt đối là "Chỉ nói những gì mình biết chắc chắn" và "Sót - còn tốt hơn là sai". Ví dụ: Khi "đột nhiên" không nhớ chính xác tên của Chủ tịch Phi-đen Ca-xtrô, chỉ cần nói là Chủ tịch Cuba. Hay khi không thể kiểm tra được các file âm thanh trên bảng phát sóng của máy tính, hãy chú ý lắng nghe và mạnh dạn bỏ đi những file mà mình không chắc chắn về nội dung hay chất lượng âm thanh. Trong một chương trình khách mời trực tiếp, người dẫn chương trình thường nhận được khá nhiều câu hỏi của thính giả quan tâm và phải lựa chọn để đáp ứng những câu hỏi phù hợp với nội dung khách mời có thể trả lời được. Những câu hỏi trùng nhau có thể biên tập nhanh thành một câu hỏi chung. Những câu hỏi không đúng với chủ đề của chương trình, cần xử lỹ tình huống bằng cách nhanh chóng cảm ơn thính giả và hẹn đáp ứng trong một chương trình khác... Ví dụ, trong chương trình tọa đàm về vấn đề đổi mới tuyển sinh đại học năm ngoái. Rất nhiều thính giả gọi điện đến để hỏi đồng chí Bành Tiến Long, vụ trưởng vụ đại học về những điểm mới trong tuyển sinh, nhưng có một thính giả nói qua điện thoại (điện thoại được nối trực tiếp trên sóng) rất gay gắt về vấn đề đào tạo tại chức hiện nay. Đồng chí Bành Tiến Long cũng có ý có thể trả lời, nhưng thực tế thời gian chương trình là có hạn, mà nhiều câu hỏi khác về vấn đề tuyển sinh chưa được làm sáng tỏ. Để bảo đảm thời gian và nội dung chương trình, biên tập viên đưa ra phương án xử lý khéo léo: Thính giả Nguyễn Văn A thân mến, tôi xin nhắc lại đây là chương trình trả lời về những vấn đề liên quan tới công tác tuyển sinh, vì vậy câu hỏi về đổi mới đào tạo tại chức rất hay của bạn vừa hỏi chúng tôi xin hẹn một chương trình khác với nôi dung này... Còn bây giờ, xin được trả lời câu hỏi của bạn....." - Không bao giờ nói hết tất cả mọi thứ trong lời dẫn bởi như vậy thính giả sẽ không cần nghe tiếp phần nội dung cụ thể hơn trong tin, phản ánh hay trong phóng sự. Cái khó của người dẫn khi viết lời dẫn là phải tạo sự tò mò cho thính giả để họ tiếp tục nghe, phải đặt mình trong vai trò là người nghe để từ đó xác định người nghe muốn nghe gì, quan tâm đến vấn đề gì khi họ nghe vấn đề sắp được đề cập. - Không bao giờ nói nhiều hơn những gì mình biết. Chỉ nên nói những gì mình biết chắc chắn còn nếu không biết rõ thì không nên nói vì có thể đưa tới những thông tin không chính xác cho thính giả. Cho dù vội và phải nói không có văn bản thì cũng nên gạch đầu dòng ra một tờ giấy một số ý, một số từ quan trọng định dùng trong khi dẫn trực tiếp. - Ghi tất cả những công việc định làm ra một tờ giấy của riêng người dẫn sẽ giúp kiểm soát tốt tình hình. 3.4. Một số đề xuất về mô hình thiết kế và dàn dựng chương trình thời sự trực tiếp hệ VOV1 - Đài Tiếng nói Việt Nam trong tương lai Quy trình sản xuất mới các Chương trình Thời sự liên quan chặt chẽ đến công tác cải tiến, bố trí nhân lực trên cơ sở hiện có, cũng như cải tiến quy chế và sự phối hợp giữa các đơn vị liên quan trong Ban Thời sự và Đài Tiếng nói Việt Nam. Vì vậy, xin nêu ra mộ số đề xuất về mô hình thiết kế các Chương trình Thời sự trực tiếp trên hệ VOV1 - Đài Tiếng nói Việt Nam. a. Có chức danh "phụ trách nội dung" Chức danh này phải là một lãnh đạo cấp Ban, để có tư cách pháp nhân, chịu trách nhiệm toàn bộ nội dung của chương trình. Chỉ đạo những thông tin quan trọng cần phải thực hiện trong chương trình dưới những thể tài báo chí tương xứng với tầm quan trọng của sự kiện; xác định thời lượng của thông tin; chịu trách nhiệm về mọi sai sót của nội dung chương trình. b. Chức danh "đạo diễn chương trình" Chức danh này do cán bộ lãnh đạo cấp phòng đảm nhiệm, có nhiệm vụ chỉ đạo việc xây dựng cơ cấu chương trình hợp lý, tổ chức thực hiện sản xuất chương trình; định hướng công đoạn xử lý các nguồn thông tin trong Đài, trên các phương tiện truyền thông khác và đặt tin, bài theo yêu cầu tuyên truyền của chương trình; kiểm soát tiến độ thực hiện chương trình sản phẩm, chỉ đạo cụ thể việc xử lý các nguồn thông tin trong các Bản tin. Đạo diễn cũng có trách nhiệm trực tiếp xử lý các thông tin mới và chỉ đạo nhóm thực hiện chương trình kịp thời cập nhật các nguồn tin mới hoặc điều chỉnh thông tin ngay khi chương trình đang phát sóng. c. Tổ chức giao ban, trao đổi theo nhiều cấp. - Giao ban lãnh đạo: Nhận xét nội dung tuyên truyền của ngày hôm trước, rút kinh nghiệm các công việc đã làm; Thông tin ý kiến chỉ đạo tuyên truyền của lãnh đạo Đài và các cơ quan chức năng để cụ thể hoá định hướng tuyên truyền trong các chương trình Thời sự. - Hội ý nhóm các biên tập viên thực hiện chương trình trong ngày: Thông báo các sự kiện quan trọng, tiến độ thông tin; thống nhất yêu cầu cụ thể về chủ đề tuyên truyền của các chương trình trong ngày. KẾT LUẬN Phát thanh theo phương pháp hiện đại là một trong những thế mạnh của phát thanh ngày nay. Hiện nay, ngoài Đài Tiếng nói Việt Nam đã có hơn 30 đài phát thanh địa phương thực hiện các chương trình phát thanh trực tiếp. Nhiều Đài địa phương đạt hiệu quả cao khi thực hiện phát thanh trực tiếp như Đài Tiếng nói Nhân dân thành phố Hồ Chí Minh, Đài Phát thanh và Truyền hình Nha Trang, Cần Thơ, Đài Phát thanh và Truyền hình các tỉnh Yên Bái, Ninh Bình... Qua việc nghiên cứu thực trạng sản xuất các Chương trình Thời sự hiện nay trên sóng Hệ Thời sự Chính trị Tổng hợp của Đài Tiếng nói Việt Nam, nghiên cứu những quan điểm khác nhau về hình thành qui trình sản xuất chương trình, chúng tôi mạnh dạn nêu ra những điểm bất cập của qui trình sản xuất chương trình hiện nay và một vài đề xuất một qui trình sản xuất mới cho các chương trình Thời sự theo hướng tích hợp các qui trình kỹ thuật, phương thức phát thanh hiện đại. Tuy nhiên, trong quá trình khảo sát, do thời gian có hạn và hầu như không có tài liệu, công trình nghiên cứu cơ bản về vấn đề này nên chúng tôi chỉ cố gắng trình bày rõ ràng về yêu cầu cần xây dựng một qui trình sản xuất chương trình Thời sự đáp ứng nhiệm vụ thông tin tuyên truyền hiện nay trên Hệ Thời sự - Chính trị Tổng hợp của Đài Tiếng nói Việt Nam nhằm thu hút hơn nữa sự quan tâm và theo dõi của thính giả. Trong số các đề xuất kiến nghị, có những biện pháp có thể thực hiện được ngay dựa trên cơ sở bố trí lại nhân lực, phương thức tổ chức sản xuất, giao trách nhiệm cụ thể cho từng cá nhân.... Những kiến nghị đề xuất này cũng không làm thay đổi lớn về nhân sự, về bộ máy tổ chức và chi phí sản xuất, nhưng lại tạo ra tính hấp dẫn, tính chiến đấu, định huớng cao cho chương trình. Phần thay đổi lớn nhất chính là phương thức quản lý và tổ chức sản xuất các chương trình Thời sự được phát sóng trực tiếp. Nếu như sự ra đời của Hệ Thời sự - Chính trị Tổng hợp với tiêu chí "Tin tức cập nhật 24 giờ trong ngày" đã làm thay đổi cơ bản phương thức thông tin tuyên truyền của Đài Tiếng nói Việt Nam theo hướng phát thanh hiện đại, việc cải tiến, nâng cao chất lượng các chương trình Thời sự trực tiếp sẽ làm cho thông tin tuyên truyền trên làn sóng Đài Tiếng nói Việt Nam nhanh hơn, sâu sắc hơn, sinh động hơn và mang tính định hướng, chiến đấu cao. Để làm được điều này, các phóng viên, biên tập viên của Ban Thời sự Đài Tiếng nói Việt Nam cần tiếp tục cố gắng rất nhiều trong việc trau dồi, học hỏi kinh nghiệm của các chuyên gia nước ngoài; tổ chức các buổi sinh hoạt nghiệp vụ và thể nghiệm qua các chương trình phát thanh trực tiếp. Phát thanh trực tiếp không còn mới với thế giới, nhưng mới chỉ phát triển ở Việt Nam trong 10 năm trở lại đây. Do đó, chắc chắn sẽ còn rất nhiều kinh nghiệm cần được đúc rút, cần được trao đổi nhằm góp phần nâng cao vị thế của Đài Tiếng nói Việt Nam trong hệ thống các phương tiện thông tin đại chúng, xứng đáng là một trong những kênh thông tin tuyên truyền quan trọng của Đảng, Nhà nước, Chính phủ và là diễn đàn của nhân dân. Trong khuôn khổ tiểu luận này, chúng tôi chỉ trình bày những hiểu biết và kết quả khảo sát ban đầu của mình, vì vậy không thể tránh khỏi thiếu xót. Rất mong được thầy giáo và các bạn góp ý. MỤC LỤC