Đề tài Lập kế hoạch và thiết kế các phương pháp kiểm toán trong kiểm toán báo cáo tài chính ở Việt Nam

ng kiÓm to¸n” cña mét c«ng ty kiÓm to¸n cho r»ng kiÓm to¸n viªn ph¶i xem xÐt hÖ thèng kiÓm so¸t chÊt l­îng khi ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng chÊp nhËn kiÓm to¸n. §Ó ®­a ra quyÕt ®Þnh chÊp nhËn hay gi÷ mét kh¸ch hµng th× C«ng ty kiÓm to¸n ph¶i xem xÐt tÝnh ®éc lËp cña kiÓm to¸n viªn, kh¶ n¨ng phôc vô tèt kh¸ch hµng cña C«ng ty kiÓm to¸n vµ tÝnh liªm chÝnh cña Ban Gi¸m ®èc kh¸ch hµng. _ TÝnh liªm chÝnh cña Ban gi¸m ®èc c«ng ty kh¸ch hµng: Theo chuÈn mùc kiÓm to¸n ViÖt Nam sè 400 “ §¸nh gi¸ rñi ro vµ kiÓm so¸t néi bé ”, tÝnh liªm chÝnh cña Ban gi¸m ®èc lµ bé phËn cÊu thµnh then chèt cña m«i tr­êng kiÓm so¸t, ®©y lµ nÒn t¶ng cho tÊt c¶ c¸c bé phËn kh¸c cña hÖ thèng kiÓm so¸t néi bé. V× vËy, tÝnh liªm chÝnh cña Ban gi¸m ®èc rÊt quan träng ®èi víi quy tr×nh kiÓm to¸n bëi lÏ Ban gi¸m ®èc cã thÓ ph¶n ¸nh sai c¸c nghiÖp vô hoÆc giÊu diÕm c¸c th«ng tin dÉn tíi c¸c sai sãt träng yÕu trªn B¸o c¸o tµi chÝnh.Thªm vµo ®ã, ChuÈn mùc kiÓm to¸n ViÖt Nam sè 240 “Gian lËn vµ sai sãt” nhÊn m¹nh tÇm quan träng vÒ ®Æc thï cña Ban gi¸m ®èc vµ ¶nh h­ëng cña nã tíi m«i tr­êng kiÓm so¸t nh­ lµ nh©n tè rñi ro ban ®Çu cña viÖc b¸o c¸o gian lËn c¸c th«ng tin tµi chÝnh. NÕu Ban gi¸m ®èc thiÕu liªm chÝnh, kiÓm to¸n viªn kh«ng thÓ dùa vµo bÊt kú b¶n gi¶i tr×nh nµo cña Ban gi¸m ®èc còng nh­ kh«ng thÓ dùa vµo c¸c sæ kÕ to¸n. Thªm vµo ®ã Ban gi¸m ®èc lµ chñ thÓ cã tr¸ch nhiÖm chÝnh trong viÖc t¹o ra m«i tr­êng kiÓm so¸t v÷ng m¹nh. Nh÷ng nghi ng¹i vÒ tÝnh liªm chÝnh cña Ban gi¸m ®èc cã thÓ nghiªm träng ®Õn nçi kiÓm to¸n viªn kÕt luËn r»ng cuéc kiÓm to¸n kh«ng thÓ thùc hiÖn ®­îc. - Liªn l¹c víi kiÓm to¸n viªn tiÒn nhiÖm: §èi víi nh÷ng kh¸ch hµng tiÒm n¨ng: NÕu kh¸ch hµng nµy tr­íc ®©y ®· ®­îc kiÓm to¸n bëi mét c«ng ty kiÓm to¸n kh¸c th× kiÓm to¸n viªn míi( kiÓm to¸n viªn kÕ nhiÖm) ph¶i chñ ®éng liªn l¹c víi kiÓm to¸n viªn cò( kiÓm to¸n viªn tiÒn nhiÖm); v× ®©y lµ nguån th«ng tin ®Çu tiªn ®Ó ®¸nh gi¸ kh¸ch hµng. ChuÈn mùc kiÓm to¸n yªu cÇu kiÓm to¸n viªn kÕ nhiÖm ph¶i liªn l¹c víi kiÓm to¸n viªn tiÒn nhiÖm vÒ nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn viÖc kiÓm to¸n ®Ó quyÕt ®Þnh cã chÊp nhËn hîp ®ång kiÓm to¸n hay kh«ng? C¸c vÊn ®Ò nµy bao gåm: nh÷ng th«ng tin vÒ tÝnh liªm chÝnh cña Ban gi¸m ®èc víi kiÓm to¸n viªn tiÒn nhiÖm vÒ c¸c nguyªn t¾c kÕ to¸n hoÆc c¸c vÊn ®Ò quan träng kh¸c...vµ lÝ do thay ®æi kiÓm to¸n viªn cña kh¸ch hµng. Ngoµi ra, kiÓm to¸n viªn cã thÓ xem xÐt hå s¬ kiÓm to¸n cña kiÓm to¸n viªn tiÒn nhiÖm ®Ó hç trî cho kiÓm to¸n viªn kÕ tôc trong viÖc lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n. Tuy nhiªn, theo quy ®Þnh ë nhiÒu n­íc, viÖc thiÕt lËp mèi quan hÖ gi÷a kiÓm to¸n viªn kÕ tôc víi kiÓm to¸n viªn tiÒn nhiÖm ph¶i ®­îc sù chÊp nhËn cña ®¬n vÞ kh¸ch hµng.Vµ mÆc dï kh¸ch hµng ®· chÊp nhËn ®iÒu ®ã th× kiÓm to¸n viªn tiÒn nhiÖm vÉn cã thÓ h¹n chÕ hoÆc tõ chèi mèi quan hÖ nµy. §èi víi nh÷ng kh¸ch hµng mµ tr­íc ®©y ch­a tõng ®­îc C«ng ty kiÓm to¸n nµo kiÓm to¸n th× ®Ó cã th«ng tin vÒ kh¸ch hµng, kiÓm to¸n viªn cã thÓ thu thËp th«ng tin nµy th«ng qua viÖc nghiªn cøu s¸ch b¸o, t¹p chÝ chuyªn ngµnh, thÈm tra c¸c bªn cã liªn quan nh­ ng©n hµng, cè vÊn ph¸p lý, c¸c bªn cã mèi quan hÖ tµi chÝnh víi kh¸ch hµng... thËm chÝ cã thÓ thuª c¸c nhµ ®iÒu tra chuyªn nghiÖp ®Ó ®iÒu tra c¸c vÊn ®Ò cÇn thiÕt kh¸c. C¸ch thu thËp th«ng tin nµy còng cã thÓ ¸p dông trong tr­êng hîp kh¸ch hµng tr­íc ®©y ®· ®­îc kiÓm to¸n bëi mét c«ng ty kiÓm to¸n kh¸ch hµng tr­íc ®©y kh«ng ®ång ý cho kiÓm to¸n viªn míi tiÕp xóc víi kiÓm to¸n viªn tiÒn nhiÖm hoÆc tr­íc ®©y cã nh÷ng bÊt ®ång nghiªm träng gi÷a hai bªn nªn kiÓm to¸n viªn tiÒn nhiÖm kh«ng cung cÊp ®ñ c¸c th«ng tin cÇn thiÕt. §èi víi kh¸ch hµng cò, hµng n¨m kiÓm to¸n viªn ph¶i cËp nhËt c¸c th«ng tin vÒ kh¸ch hµng vµ ®¸nh gi¸ xem liÖu cã rñi ro nµo khiÕn kiÓm to¸n viªn ph¶i ngõng cung cÊp c¸c dÞch vô kiÓm to¸n cho hä hay kh«ng? KiÓm to¸n viªn cã thÓ ngõng cung cÊp dÞch vô kiÓm to¸n cho kh¸ch hµng trong tr­êng hîp hai bªn cã nh÷ng m©u thuÉn vÒ c¸c vÊn ®Ò nh­ : ph¹m vi thÝch hîp cña cuéc kiÓm to¸n, lo¹i b¸o c¸o kiÓm to¸n ph¶i ®­îc c«ng bè, tiÒn thï lao hoÆc hai bªn cã nh÷ng vô kiÖn tông hoÆc trong tr­êng hîp kiÓm to¸n viªn cho r»ng Ban gi¸m ®èc kh¸ch hµng thiÕu liªm chÝnh... Tõ nh÷ng th«ng tin thu ®­îc, kiÓm to¸n viªn cã thÓ c©n nh¾c ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng chÊp nhËn hay tiÕp tôc kiÓm to¸n cho kh¸ch hµng. §iÒu c©n nh¾c cuèi cïng nh­ng quan träng nhÊt cña kiÓm to¸n viªn khi ®¸nh gi¸ cã chÊp nhËn kh¸ch hµng hay kh«ng chÝnh lµ viÖc x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng cã thÓ kiÓm to¸n cña kh¸ch hµng. Kh¶ n¨ng cã thÓ kiÓm to¸n ®­îc x¸c ®Þnh theo mét vµi yÕu tè chi phèi. Ch¼ng h¹n tÝnh thËn träng nghÒ nghiÖp ®ßi hái kiÓm to¸n viªn ph¶i ®¸nh gi¸ tÝnh liªm chÝnh cña Ban gi¸m ®èc vµ hÖ thèng kÕ to¸n cña kh¸ch hµng .HÖ thèng kÕ to¸n cña kh¸ch hµng ph¶i cung cÊp ®Çy ®ñ b»ng chøng chøng minh cho c¸c nghiÖp vô ®· ph¸t sinh vµ ®¶m b¶o r»ng tÊt c¶ c¸c nghiÖp vô cÇn ®­îc ghi chÐp th× thùc tÕ còng ®· ®­îc ghi l¹i.Nh÷ng nghi ng¹i vÒ hÖ thèng kÕ to¸n cã thÓ lµm cho kiÓm to¸n viªn kÕt luËn r»ng khã cã thÓ cã b»ng chøng tin cËy vµ ®Çy ®ñ ®Ó lµm c¨n cø cho ý kiÕn cña kiÓm to¸n viªn vÒ c¸c B¸o c¸o tµi chÝnh. 1.2 . NhËn diÖn c¸c lý do kiÓm to¸n cña c«ng ty kh¸ch hµng. Thùc chÊt cña viÖc nhËn diÖn lý do kiÓm to¸n cña c«ng ty kh¸ch hµng lµ viÖc x¸c ®Þnh ng­êi sö dông B¸o c¸o tµi chÝnh vµ môc ®Ých sö dông cña hä. §Ó biÕt ®­îc ®iÒu ®ã, kiÓm to¸n viªn cã thÓ pháng vÊn trùc tiÕp Ban gi¸m ®èc kh¸ch hµng (®èi víi kh¸ch hµng míi) hoÆc dùa vµo kinh nghiÖm cña cuéc kiÓm to¸n ®· thùc hiÖn tr­íc ®ã (®èi víi kh¸ch hµng cò).Vµ trong suèt qu¸ tr×nh kiÓm to¸n sau nµy, kiÓm to¸n viªn sÏ thu thËp thªm th«ng tin ®Ó hiÓu biÕt thªm vÒ lý do kiÓm to¸n cña c«ng ty kh¸ch hµng. ViÖc sö dông B¸o c¸o tµi chÝnh vµ môc ®Ých sö dông cña hä lµ hai yÕu tè chÝnh ¶nh h­ëng ®Õn sè l­îng b»ng chøng ph¶i thu thËp vµ møc ®é chÝnh x¸c cña c¸c ý kiÕn mµ kiÓm to¸n viªn ®­a ra trong b¸o c¸o kiÓm to¸n.Cô thÓ, nÕu c¸c B¸o c¸o tµi chÝnh cÇn ®­îc sö dông réng r·i th× møc ®é trung thùc, hîp lý cña c¸c th«ng tin trªn B¸o c¸o tµi chÝnh ®­îc ®ßi hái cµng cao vµ do ®ã sè l­îng b»ng chøng kiÓm to¸n cÇn thu thËp còng nh­ quy m« vµ ®é phøc t¹p cña cuéc kiÓm to¸n sÏ cµng t¨ng lªn. §iÒu nµy ®ßi hái ph¶i cã mét sè l­îng vµ c¬ cÊu kiÓm to¸n viªn thÝch hîp ®Ó thùc hiÖn cuéc kiÓm to¸n. ë ViÖt Nam hiÖn nay, quy chÕ kiÓm to¸n ®éc lËp trong nÒn kinh tÕ quèc d©n chØ cã c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t­ n­íc ngoµi vµ c¸c hîp ®ång hîp t¸c kinh doanh víi n­íc ngoµi ph¶i kiÓm to¸n tr­íc khi c«ng khai B¸o c¸o tµi chÝnh vµ göi B¸o c¸o tµi chÝnh nµy tíi c¸c Bé, ngµnh chøc n¨ng, tæng côc thuÕ vµ c¸c cæ ®«ng…Tuy nhiªn trong thùc tÕ, do sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ, khi c¸c doanh nghiÖp Nhµ n­íc ®ang ®­îc cæ phÇn ho¸ réng r·i vµ thÞ tr­êng chøng kho¸n ph¸t triÓn th× sè l­îng c¸c kh¸ch hµng t×m ®Õn víi c«ng ty kiÓm to¸n ngµy cµng ®a d¹ng h¬n víi nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau. Do vËy, C«ng ty kiÓm to¸n cÇn ph¶i x¸c ®Þnh râ lý do kiÓm to¸n cña kh¸ch hµng vµ c¨n cø vµo t×nh h×nh ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh còng nh­ dùa trªn kh¶ n¨ng cña c«ng ty ®Ó ®­a ra quyÕt ®Þnh hîp lý trong viÖc ký kÕt hîp ®ång kiÓm to¸n còng nh­ thiÕt kÕ ph­¬ng ph¸p kiÓm to¸n. Nh­ vËy, th«ng qua viÖc nhËn diÖn ký kÕt do kiÓm to¸n cña kh¸ch hµng c«ng ty kiÓm to¸n cÇn ­íc l­îng quy m« phøc t¹p cña cuéc kiÓm to¸n tõ ®ã lùa chän ®éi ngò nh©n viªn thÝch hîp ®Ó thùc hiÖn cuéc kiÓm to¸n. 1.3. Lùa chän ®éi ngò nh©n viªn thùc hiÖn cuéc kiÓm to¸n. Lùa chän ®éi ngò nh©n viªn kiÓm to¸n thÝch hîp cho cuéc kiÓm to¸n kh«ng chØ h­íng tíi hiÖu qu¶ cña cuéc kiÓm to¸n mµ cßn tu©n thñ c¸c chuÈn mùc kiÓm to¸n chung ®­îc thõa nhËn(GAAS). Trong qu¸ tr×nh lùa chän ®éi ngò nh©n viªn thùc hiÖn kiÓm to¸n, C«ng ty kiÓm to¸n cÇn quan t©m tíi 3 vÊn ®Ò: Thø nhÊt: Nhãm kiÓm to¸n cã nh÷ng ng­êi cã kh¶ n¨ng gi¸m s¸t mét c¸ch thÝch ®¸ng c¸c nh©n viªn míi vµ ch­a cã nhiÒu kinh nghiÖm, vµ ®iÒu nµy còng ®­îc chuÈn mùc ®Çu tiªn trong nhãm c¸c chuÈn mùc vÒ c«ng viÖc t¹i chç trong GAAS quy ®Þnh. Thø hai: C«ng ty kiÓm to¸n cÇn tr¸nh thay ®æi kiÓm to¸n viªn trong c¸c cuéc kiÓm to¸n cho mét kh¸ch hµng trong nhiÒu n¨m.ViÖc tham gia kiÓm to¸n cho mét kh¸ch hµng trong nhiÒu n¨m cã thÓ gióp cho kiÓm to¸n viªn tÝch luü ®­îc nhiÒu kinh nghiÖm còng nh­ cã ®­îc hiÓu biÕt s©u s¾c vÒ nghµnh nghÒ kinh doanh cña kh¸ch hµng ®ang ®­îc kiÓm to¸n. Thø ba: Khi ph©n c«ng kiÓm to¸n viªn thùc hiÖn cuéc kiÓm to¸n cÇn chó ý lùa chän nh÷ng kiÓm to¸n viªn cã kiÕn thøc vµ kinh nghiÖm vÒ ngµnh nghÒ kinh doanh cña kh¸ch hµng. ViÖc quan t©m ®Çy ®ñ c¸c vÊn ®Ò trªn khi lùa chän ®éi ngò kiÓm to¸n sÏ gãp phÇn gióp c«ng ty kiÓm to¸n thùc hiÖn cuéc kiÓm to¸n cã chÊt l­îng vµ hiÖu qu¶. 1.4. Hîp ®ång kiÓm to¸n. Khi ®· quyÕt ®Þnh chÊp nhËn kiÓm to¸n cho kh¸ch hµng vµ xem xÐt c¸c vÊn ®Ò nªu trªn, b­íc cuèi cïng trong giai ®o¹n chuÈn bÞ cho kÕ ho¹ch kiÓm to¸n mµ c«ng ty kiÓm to¸n ph¶i thùc hiÖn lµ ký kÕt hîp ®ång kiÓm to¸n. §©y lµ sù tho¶ thuËn chÝnh thøc gi÷a c«ng ty kiÓm to¸n vµ kh¸ch hµng vÒ viÖc thùc hiÖn kiÓm to¸n vµ c¸c dÞch vô liªn quan kh¸c. ë nhiÒu n­íc, tho¶ thuËn gi÷a bªn cung cÊp dÞch vô kiÓm to¸n vµ bªn sö dông dÞch vô kiÓm to¸n ®­îc thÓ hiÖn qua th­ hÑn kiÓm to¸n. Th­ hÑn kiÓm to¸n th­êng do kiÓm to¸n viªn so¹n th¶o vµ göi cho kh¸ch hµng, nÕu kh¸ch hµng chÊp nhËn c¸c ®iÒu kho¶n th× hä sÏ ký vµo th­ hÑn kiÓm to¸n vµ göi tr¶ l¹i mét b¶n sao ®· ký cho C«ng ty kiÓm to¸n. Cßn ë ViÖt Nam, C«ng ty kiÓm to¸n vµ kh¸ch hµng th­êng gÆp gì trùc tiÕp, tho¶ thuËn c¸c hîp ®ång vµ ký mét hîp ®ång kiÓm to¸n. Hîp ®ång kiÓm to¸n ®­îc ký kÕt gi÷a bªn cung cÊp dÞch vô kiÓm to¸n vµ bªn sö dông dÞch vô kiÓm to¸n bao gåm c¸c néi dung chñ yÕu sau: - Môc ®Ých vµ ph¹m vi kiÓm to¸n: Môc tiªu cña cuéc kiÓm to¸n lµ c¸i ®Ých cÇn ®¹t tíi ®ång thêi lµ th­íc ®o kÕt qu¶ cña mçi cuéc kiÓm to¸n cô thÓ. Trong cuéc kiÓm to¸n B¸o c¸o tµi chÝnh do kiÓm to¸n viªn ®éc lËp tiÕn hµnh, môc tiªu cña cuéc kiÓm to¸n th­êng lµ x¸c ®Þnh tÝnh trung thùc vµ hîp lý cña c¸c th«ng tin trªn B¸o c¸o tµi chÝnh. Ph¹m vi kiÓm to¸n lµ sù giíi h¹n vÒ kh«ng gian, thêi gian cña ®èi t­îng kiÓm to¸n, th­êng ®­îc x¸c ®Þnh cïng víi viÖc x¸c ®Þnh môc tiªu cña cuéc kiÓm to¸n.Trong cuéc kiÓm to¸n B¸o c¸o tµi chÝnh, ph¹m vi kiÓm to¸n th­êng lµ toµn bé B¸o c¸o tµi chÝnh cña mét n¨m tµi chÝnh. - Tr¸ch nhiÖm cña Ban gi¸m ®èc c«ng ty kh¸ch hµng vµ kiÓm to¸n viªn: Ban gi¸m ®èc cã tr¸ch nhiÖm trong viÖc lËp vµ tr×nh bµy trung thùc c¸c th«ng tin trªn B¸o c¸o tµi chÝnh, kiÓm to¸n viªn cã tr¸ch nhiÖm ®­a ra ý kiÕn ®éc lËp vÒ B¸o c¸o tµi chÝnh dùa trªn kÕt qu¶ cña cuéc kiÓm to¸n.Vµ tr¸ch nhiÖm cña c«ng ty kh¸ch hµng trong viÖc cung cÊp c¸c tµi liÖu vµ th«ng tin liªn quan ®Õn c«ng viÖc kiÓm to¸n. - H×nh thøc th«ng b¸o kÕt qu¶ kiÓm to¸n: KÕt qu¶ kiÓm to¸n th­êng ®­îc biÓu hiÖn cô thÓ d­íi mét b¸o c¸o kiÓm to¸n vµ cã kÌm theo mét th­ qu¶n lý trong ®ã nªu râ nh÷ng khiÕm khuyÕt cña hÖ thèng kiÓm so¸t néi bé hoÆc gîi ý s÷a ch÷a nh÷ng khiÕm khuyÕt nµy. - Thêi gian tiÕn hµnh cuéc kiÓm to¸n: Thêi gian nghiªn cøu s¬ bé, thêi gian kiÓm to¸n chÝnh thøc, thêi gian kÕt thóc kiÓm to¸n vµ ph¸t hµnh b¸o c¸o kiÓm to¸n. - C¨n cø tÝnh gi¸ phÝ cuéc kiÓm to¸n vµ h×nh thøc thanh to¸n: Kh¼ng ®Þnh r»ng kiÓm to¸n viªn kh«ng chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ nh÷ng sai sãt do b¶n chÊt vµ h¹n chÕ vèn cã cña hÖ thèng kÕ to¸n, kiÓm so¸t néi bé. Hîp ®ång kiÓm to¸n lµ c¬ së ph¸p lý ®Ó kiÓm to¸n viªn thùc hiÖn c¸c b­íc tiÕp theo cña cuéc kiÓm to¸n vµ cã thÓ ¶nh h­ëng ®Õn tr¸ch nhiÖm ph¸p lý cña kiÓm to¸n viªn ®èi víi kh¸ch hµng. Sau khi hîp ®ång kiÓm to¸n ®­îc ký kÕt, C«ng ty kiÓm to¸n trë thµnh chñ thÓ kiÓm to¸n chÝnh thøc cña c«ng ty kh¸ch hµng. 2. Thu thËp th«ng tin c¬ së. Sau khi ký kÕt hîp ®ång kiÓm to¸n, kiÓm to¸n viªn b¾t ®Çu lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n tæng qu¸t. Trong giai ®o¹n nµy, kiÓm to¸n viªn thu thËp vÒ ngµnh nghÒ, c«ng viÖc kinh doanh cña kh¸ch hµng, t×m hiÓu vÒ hÖ thèng kÕ to¸n, kiÓm so¸t néi bé vµ c¸c bªn liªn quan ®Ó ®¸nh gi¸ rñi ro vµ lªn kÕ ho¹ch kiÓm to¸n, ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng cã nh÷ng sai sãt träng yÕu vµ thùc hiÖn c¸c thñ tôc ph©n tÝch; tõ ®ã x¸c ®Þnh thêi gian cÇn thiÕt ®Ó thùc hiÖn kiÓm to¸n. 2.1. T×m hiÓu ngµnh nghÒ vµ ho¹t ®éng kinh doanh cña kh¸ch hµng ChuÈn mùc kiÓm to¸n ViÖt Nam sè 300, KÕ ho¹ch kiÓm to¸n qui ®Þnh kiÓm to¸n viªn ph¶i t×m hiÓu ngµnh nghÒ vµ ho¹t ®éng kinh doanh cña kh¸ch hµng. §Ó thùc hiÖn kiÓm to¸n B¸o c¸o tµi chÝnh, kiÓm to¸n viªn ph¶i cã nh÷ng hiÓu biÕt vÒ t×nh h×nh kinh doanh ®ñ ®Ó nhËn thøc vµ x¸c ®Þnh c¸c d÷ kiÖn, nghiÖp vô vµ thùc tiÔn ho¹t ®éng cña ®¬n vÞ ®­îc kiÓm to¸n kiÓm to¸n mµ theo ®¸nh gi¸ cña kiÓm to¸n viªn, chóng cã thÓ ¶nh h­ëng träng yÕu ®Õn B¸o c¸o tµi chÝnh. §iÒu nµy rÊt cÇn thiÕt khi kiÓm to¸n viªn thùc hiÖn kiÓm to¸n víi tÝnh thËn träng nghÒ nghiÖp ®óng møc. Mçi ngµnh nghÒ s¶n xuÊt kinh doanh cã nh÷ng hÖ thèng kÕ to¸n riªng vµ ¸p dông nh÷ng nguyªn t¾c kÕ to¸n ®Æc thï. KiÓm to¸n viªn cã thÓ ®­îc hiÓu biÕt nµy b»ng nhiÒu c¸ch nh­ng ph­¬ng ph¸p th­êng ®­îc sö dông nhiÒu nhÊt lµ trao ®æi víi kiÓm to¸n viªn tiÒn nhiÖm hoÆc trao ®æi trùc tiÕp víi nh©n viªn, ban gi¸m ®èc c«ng ty kh¸ch hµng. Ngoµi ra, kiÓm to¸n viªn cã thÓ nghiªn cøu s¸ch b¸o, t¹p chÝ chuyªn ngµnh... Xem xÐt l¹i kÕt qu¶ cña cuéc kiÓm to¸n tr­íc vµ hå s¬ kiÓm to¸n chung . C¸c hå s¬ kiÓm to¸n n¨m tr­íc th­êng chøa ®ùng rÊt nhiÒu th«ng tin vÒ kh¸ch hµng, vÒ c«ng viÖc kinh doanh, c¬ cÊu tæ chøc vµ c¸c ®Æc ®iÓm ho¹t ®éng kh¸c. §a phÇn c¸c c«ng ty kiÓm to¸n ®Òu duy tr× hå s¬ kiÓm to¸n th­êng xuyªn víi mçi kh¸ch hµng. Qua ®ã kiÓm to¸n viªn sÏ t×m thÊy nh÷ng th«ng tin h÷u Ých vÒ c«ng viÖc kinh doanh cña kh¸ch hµng.ViÖc cËp nhËt vµ xem xÐt c¸c sæ s¸ch cña c«ng ty lµ rÊt cÇn thiÕt v× qua ®ã kiÓm to¸n viªn kh«ng chØ x¸c ®Þnh ®­îc c¸c quyÕt ®Þnh cña nhµ qu¶n lý cã phï hîp víi luËt ph¸p cña Nhµ n­íc, víi c¸c chÝnh s¸ch hiÖn hµnh cña c«ng ty hay kh«ng mµ cßn gióp kiÓm to¸n viªn hiÓu ®­îc b¶n chÊt cña c¸c sè liÖu còng nh­ sù biÕn ®éng cña chóng trªn c¸c B¸o c¸o tµi chÝnh ®­îc kiÓm to¸n. 2.3. Tham quan nhµ x­ëng. ViÖc tham quan nhµ x­ëng, quan s¸t trùc tiÕp ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh cña kh¸ch hµng sÏ gióp kiÓm to¸n viªn cã mét c¸ch nh×n tæng thÓ vÒ ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh cña c«ng ty, vÒ s¶n phÈm tån kho, vÒ d©y chuyÒn c«ng nghÖ, c¸ch ph©n c«ng c«ng t¸c, phong c¸ch qu¶n lý cña ban gi¸m ®èc. 2.4. NhËn diÖn c¸c bªn h÷u quan. Theo c¸c nguyªn t¾c kÕ to¸n ®· ®­îc thõa nhËn b¶n chÊt mèi quan hÖ gi÷a c¸c bªn h÷u quan ph¶i ®­îc tiÕt lé trªn c¸c sæ s¸ch b¸o c¸o vµ qua viÖc m« t¶ c¸c nghiÖp vô kinh tÕ. Do vËy, c¸c bªn h÷u quan vµ c¸c nghiÖp vô gi÷a c¸c bªn h÷u quan cã ¶nh h­ëng ®Õn sù nhËn ®Þnh cña ng­êi sö dông b¸o c¸o tµi chÝnh. ViÖc nhËn diÖn c¸c bªn h÷u quan ph¶i ®­îc thùc hiÖn ngay trong giai ®o¹n lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n, th«ng qua pháng vÊn ban gi¸m ®èc, xem sæ theo dâi cæ ®«ng, c¸c bªn tham gia gãp vèn, hoÆc sæ theo dâi kh¸ch hµng...Tõ ®ã dù ®o¸n c¸c vÊn ®Ò cã thÓ ph¸t sinh ®Ó ho¹ch ®Þnh mét kÕ ho¹ch kiÓm to¸n phï hîp. 2.5.Dù kiÕn nhu cÇu chuyªn gia bªn ngoµi. KiÓm to¸n viªn ph¶i ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng chuyªn m«n, hiÓu môc ®Ých vµ ph¹m vi c«ng viÖc cña hä còng nh­ sù phï hîp cña viÖc sö dông t­ liÖu ®ã cho c¸c môc tiªu dù ®Þnh. MÆt kh¸c, kiÓm to¸n viªn cßn ph¶i xem xÐt mèi quan hÖ gi÷a c¸c chuyªn gia bªn ngoµi víi kh¸ch hµng hoÆc c¸c yªó tè cã thÓ ¶nh h­ëng tíi tÝnh kh¸ch quan cña chuyªn gia ®ã. 3. Thu thËp th«ng tin vÒ nghÜa vô ph¸p lý cña kh¸ch hµng. NÕu c¸c th«ng tin c¬ së ®­îc thu thËp ë trªn mµ gióp cho kiÓm to¸n viªn hiÓu ®­îc vÒ c¸c mÆt ho¹t ®éng kinh doanh cña kh¸ch hµng th× viÖc thu thËp vÒ nghÜa vô ph¸p lý cña kh¸ch hµng gióp cho kiÓm to¸n viªn n¾m b¾t ®­îc c¸c quy tr×nh mang tÝnh ph¸p lý cã ¶nh h­ëng ®Õn c¸c mÆt ho¹t ®éng kinh doanh nµy, nh÷ng th«ng tin nµy ®­îc thu thËp trong qu¸ tr×nh tiÕp xóc víi ban gi¸m ®èc c«ng ty kh¸ch hµng bao gåm c¸c lo¹i sau: 3.1. GiÊy phÐp thµnh lËp vµ ®iÒu lÖ c«ng ty. ViÖc nghiªn cøu nh÷ng tµi liÖu nµy gióp kiÓm to¸n viªn hiÓu ®­îc vÒ qu¸ tr×nh h×nh thµnh, môc tiªu ho¹t ®éng vµ c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng kinh doanh hîp ph¸p cña ®¬n vÞ còng nh­ n¾m b¾t ®­îc nh÷ng vÊn ®Ò mang tÝnh chÊt néi bé cña ®¬n vÞ nh­ c¬ cÊu tæ chøc, chøc n¨ng, nhiÖm vô c¸c phßng ban, thñ tôc ph¸t hµnh cæ phiÕu, tr¸i phiÕu... 3.2. C¸c b¸o c¸o tµi chÝnh, b¸o c¸o kiÓm to¸n, thanh tra hay kiÓm tra cña n¨m hiÖn hµnh trong vµi n¨m tr­íc. C¸c b¸o c¸o trªn cung cÊp d÷ liÖu vÒ t×nh h×nh tµi chÝnh vµ kÕt qu¶ kinh doanh cña ®¬n vÞ, gióp kiÓm to¸n viªn nhËn thøc ®­îc tæng qu¸t vÒ c¸c vÊn ®Ò vµ dùa trªn c¬ së ®ã, ¸p dông kü thuËt ph©n tÝch c¸c b¸o c¸o nµy ®Ó nhËn thøc ®­îc xu h­íng ph¸t triÓn cña kh¸ch hµng. §©y lµ tµi liÖu quan träng nhÊt trong mét cuéc kiÓm to¸n b¸o c¸o tµi chÝnh. Ngoµi ra, viÖc xem xÐt c¸c b¸o c¸o kiÓm to¸n, c¸c biªn b¶n kiÓm tra, thanh tra sÏ gióp kiÓm to¸n viªn nhËn thøc râ h¬n vÒ thùc tr¹ng ho¹t ®éng cña ®¬n vÞ kh¸ch hµng vµ dù kiÕn ph­¬ng ph¸p kiÓm tra. 3.3. Biªn b¶n c¸c cuéc häp cæ ®«ng, Héi ®ång qu¶n trÞ vµ Ban gi¸m ®èc. §©y lµ nh÷ng tµi liÖu chÝnh thøc vµ tãm l­îc vÒ nh÷ng vÊn ®Ò quan träng nhÊt ®· ®­îc th¶o luËn vµ quyÕt ®Þnh chÝnh thøc trong c¸c cuéc häp ®ã. C¸c biªn b¶n nµy th­êng chøa ®ùng nh÷ng th«ng tin quan träng nh­: c«ng bè vÒ cæ tøc, phª chuÈn viÖc hîp nhÊt hoÆc gi¶i thÓ c¸c ®¬n vÞ trùc thuéc, xÐt duyÖt mua b¸n, chuyÓn nh­îng c¸c tµi liÖu quan träng...Qua viÖc nghiªn cøu nµy, kiÓm to¸n sÏ x¸c ®Þnh ®­îc nh÷ng dù kiÖn cã ¶nh h­ëng quan träng ®Õn viÖc h×nh thµnh vµ tr×nh bµy trung thùc c¸c th«ng tin trªn B¸o c¸o tµi chÝnh. Tr­íc khi cuéc kiÓm to¸n hoµn thµnh, kiÓm to¸n viªn cÇn ph¶i kiÓm tra, ®èi chiÕu c¸c kÕt qu¶ thu ®­îc trong qu¸ tr×nh kiÓm to¸n víi c¸c quyÕt ®Þnh ®­a ra trong c¸c cuéc häp ®Ó ®¶m b¶o lµ Ban gi¸m ®èc ®· tu©n thñ c¸c biÖn ph¸p ®· ®­îc héi ®ång qu¶n trÞ, c¸c cæ ®«ng ®Ò ra vµ yªu cÇu Ban gi¸m ®èc cung cÊp th­ gi¶i tr×nh trong ®ã cam kÕt lµ ®· göi ®Çy ®ñ c¸c biªn b¶n cña c¸c cuéc häp trªn cho kiÓm to¸n viªn. 3.4. C¸c hîp ®ång vµ cam kÕt quan träng. C¸c hîp ®ång vµ c¸c cam kÕt quan träng nh­: hîp ®ång mua, b¸n hµng... lµ mèi quan t©m hµng ®Çu ë c¸c bé phËn c¸ biÖt cña cuéc kiÓm to¸n vµ ®Æc biÖt lµ trong suèt giai ®o¹n kh¶o s¸t chi tiÕt. Trong giai ®o¹n lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n, viÖc xem xÐt s¬ bé c¸c hîp ®ång ®ã sÏ gióp kiÓm to¸n viªn tiÕp cËn víi c¸c ho¹t ®éng chÝnh cña kh¸ch hµng, h×nh dung nh÷ng khÝa c¹nh ph¸p lý cã ¶nh h­ëng ®Õn t×nh h×nh tµi chÝnh vµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña ®¬n vÞ kh¸ch hµng. 4.Thùc hiÖn c¸c thñ tôc ph©n tÝch. Thñ tôc ph©n tÝch lµ viÖc ph©n tÝch c¸c sè liÖu, th«ng tin, c¸c tû suÊt quan träng, qua ®ã t×m ra nh÷ng xu h­íng biÕn ®éng vµ t×m ra nh÷ng mèi quan hÖ cã m©u thuÉn víi c¸c th«ng tin liªn quan kh¸c hoÆc cã sù chªnh lÖch lín so víi gi¸ trÞ ®· dù kiÕn. Theo chuÈn mùc kiÓm to¸n hiÖn hµnh c¸c thñ tôc ph©n tÝch ®­îc ¸p dông cho tÊt c¶ c¸c cuéc kiÓm to¸n vµ chóng th­êng ®­îc thùc hiÖn trong tÊt c¶ c¸c giai ®o¹n cña cuéc kiÓm to¸n. ë giai ®o¹n lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n, sau khi ®· thu thËp ®­îc c¸c th«ng tin c¬ së vµ th«ng tin vÒ nghÜa vô ph¸p lý cña kh¸ch hµng, kiÓm to¸n viªn tiÕn hµnh thùc hiÖn c¸c thñ tôc ph©n tÝch ®èi víi c¸c th«ng tin ®· thu thËp ®Ó hç trî cho viÖc lËp kÕ ho¹ch. VÒ b¶n chÊt, thêi gian vµ néi dung c¸c thñ tôc kiÓm to¸n sÏ ®­îc sö dông ®Ó thu thËp b»ng chøng kiÓm to¸n. C¸c thñ tôc ph©n tÝch sö dông cho viÖc lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n nh»m vµo c¸c môc tiªu sau ®©y: Thu thËp hiÓu biÕt vÒ néi dung c¸c B¸o c¸o tµi chÝnh vµ nh÷ng biÕn ®æi quan träng vÒ kÕ to¸n vµ ho¹t ®éng kinh doanh cña kh¸ch hµng võa míi diÔn ra kÓ tõ lÇn kiÓm to¸n tr­íc. T¨ng c­êng sù hiÓu biÕt cña kiÓm to¸n viªn vÒ ho¹t ®éng kinh doanh cña kh¸ch hµng vµ gióp kiÓm to¸n viªn x¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò nghi vÊn vÒ kh¶ n¨ng ho¹t ®éng liªn tôc cña c«ng ty kh¸ch hµng. §¸nh gi¸ sù hiÖn diÖn c¸c sai sè cã thÓ cã trªn B¸o c¸o tµi chÝnh . Nh­ vËy, qua viÖc thùc hiÖn c¸c thñ tôc ph©n tÝch trong giai ®o¹n lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n, kiÓm to¸n viªn cã thÓ x¸c ®Þnh néi dung c¬ b¶n cña cuéc kiÓm to¸n B¸o c¸o tµi chÝnh. Møc ®é, ph¹m vi vµ thêi gian ¸p dông c¸c thñ tôc ph©n tÝch thay ®æi tuú thuéc vµo quy m« vµ tÝnh phøc t¹p trong ho¹t ®éng kinh doanh cña kh¸ch hµng. C¸c thñ tôc ph©n tÝch ®­îc kiÓm to¸n viªn sö dông gåm hai lo¹i c¬ b¶n: 1/ Ph©n tÝch ngang: Lµ viÖc ph©n tÝch dùa trªn c¬ së so s¸nh c¸c trÞ sè cña cïng mét chØ tiªu trªn B¸o c¸o tµi chÝnh. C¸c chØ tiªu ph©n tÝch ngang ®­îc sö dông bao gåm: So s¸nh sè liÖu kú nµy víi sè liÖu kú tr­íc hoÆc gi÷a c¸c kú víi nhau vµ qua ®ã kiÓm to¸n viªn thÊy ®­îc nh÷ng biÕn ®éng bÊt th­êng vµ x¸c ®Þnh ®­îc c¸c lÜnh vùc cÇn quan t©m.VÝ dô: tû sè thanh to¸n hiÖn hµnh gi¶m ®ét ngét víi quy m« lín cho thÊy doanh nghiÖp ®ang gÆp khã kh¨n vÒ t×nh h×nh tµi chÝnh... So s¸nh sè liÖu thùc tÕ víi sè liÖu dù to¸n hoÆc sè liÖu ­íc tÝnh cña kiÓm to¸n viªn So s¸nh d÷ kiÖn cña c«ng ty kh¸ch hµng víi d÷ kiÖn chung cña ngµnh. 2/ Ph©n tÝch däc: Lµ viÖc ph©n tÝch dùa trªn c¬ së so s¸nh c¸c tû lÖ t­¬ng quan cña c¸c chØ tiªu vµ kho¶n môc kh¸c nhau trªn B¸o c¸o tµi chÝnh. C¸c tû suÊt tµi chÝnh th­êng dïng trong ph©n tÝch däc cã thÓ lµ c¸c tû suÊt vÒ kh¶ n¨ng thanh to¸n, c¸c tû suÊt vÒ kh¶ n¨ng sinh lêi... 5. §¸nh gi¸ tÝnh träng yÕu vµ rñi ro kiÓm to¸n 5.1. §¸nh gi¸ tÝnh träng yÕu * Kh¸i niÖm: Träng yÕu lµ kh¸i niÖm tÇm cì( hay quy m« ) vµ b¶n chÊt cña c¸c sai ph¹m ( kÓ c¶ bá sãt ) cña c¸c th«ng tin tµi chÝnh hoÆc lµ ®¬n lÎ, hoÆc lµ tõng nhãm mµ trong bèi c¶nh cô thÓ nÕu dùa vµo c¸c th«ng tin nµy ®Ó xÐt ®o¸n th× kh«ng thÓ chÝnh x¸c hoÆc lµ sÏ rót ra nh÷ng kÕt luËn sai lÇm. Trong giai ®o¹n lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n, kiÓm to¸n viªn ph¶i ®¸nh gi¸ møc ®é träng yÕu ®Ó ­íc tÝnh møc ®é sai sãt trªn B¸o c¸o tµi chÝnh cã thÓ chÊp nhËn tõ ®ã x¸c ®Þnh néi dung vµ tr×nh tù thùc hiÖn c¸c thö nghiÖm kiÓm to¸n. Trong giai ®o¹n lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n, c¸c kiÓm to¸n viªn ph¶i ®­a ra c¸c ­íc l­îng ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu vµ ph©n bæ c¸c ­íc l­îng ban ®Çu ®ã cho c¸c kho¶n môc. 5.1.1. ¦íc l­îng ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu. Møc ­íc l­îng ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu lµ gi¸ trÞ tèi ®a mµ kiÓm to¸n viªn tin r»ng ë møc ®ã c¸c B¸o c¸o tµi chÝnh cã thÓ bÞ sai lÖch nh­ng ch­a ¶nh h­ëng ®Õn c¸c quyÕt ®Þnh cña ng­êi sö dông tµi chÝnh. ViÖc ­íc l­îng ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu gióp cho kiÓm to¸n viªn lËp kÕ ho¹ch ®Ó thu thËp b»ng chøng kiÓm to¸n phï hîp. Cô thÓ, nÕu kiÓm to¸n viªn ­íc tÝnh møc träng yÕu cµng thÊp th× ®é chÝnh x¸c cña c¸c sè liÖu trªn c¸c b¸o c¸o tµi chÝnh cµng cao vµ do ®ã sè l­îng b»ng chøng cÇn thu thËp cµng nhiÒu vµ ng­îc l¹i. Møc ­íc l­îng ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu lµ mét viÖc lµm mang tÝnh chÊt xÐt ®o¸n nghÒ nghiÖp, nªn c¸c møc ­íc l­îng ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu lµ kh«ng cè ®Þnh mµ cã thÓ thay ®æi trong qu¸ tr×nh kiÓm to¸n nÕu kiÓm to¸n viªn nhËn thÊy r»ng møc ­íc l­îng ban ®Çu lµ qu¸ cao hoÆc qu¸ thÊp hoÆc chØ tiªu chän lµm gèc thay ®æi trong qu¸ tr×nh kiÓm to¸n. C¸c yÕu tè ¶nh h­ëng tíi viÖc ­íc l­îng ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu: TÝnh träng yÕu lµ mét kh¸i niÖm t­¬ng ®èi h¬n lµ mét kh¸i niÖm tuyÖt ®èi, nã ®­îc x¸c ®Þnh g¾n liÒn víi quy m« cña c«ng ty kh¸ch hµng. Mét sai ph¹m víi mét quy m« nhÊt ®Þnh cã thÓ lµ träng yÕu ®èi víi mét c«ng ty nhá nh­ng kh«ng träng yÕu ®èi víi c«ng ty lín h¬n. Do vËy, viÖc x¸c ®Þnh mét gi¸ trÞ cô thÓ( b»ng tiÒn) trong viÖc ­íc l­îng ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu ¸p dông cho tÊt c¶ c¸c kh¸ch hµng lµ ®iÒu kh«ng thÓ lµm ®­îc. YÕu tè ®Þnh l­îng cña tÝnh träng yÕu: KiÓm to¸n viªn sö dông c¸c b¶ng h­íng dÉn cña c«ng ty kiÓm to¸n trong viÖc x¸c ®Þnh ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu. Trong ®ã, thu nhËp tr­íc thuÕ, tµi s¶n l­u ®éng, tæng vèn dµi h¹n, nî ng¾n h¹n...th­êng ®­îc chän lµm chØ tiªu gèc. - YÕu tè ®Þnh tÝnh cña träng yÕu: Trong thùc tÕ ®Ó ®¸nh gi¸ mét sai sãt cã ph¶i lµ träng yÕu hay kh«ng th× kiÓm to¸n viªn kh«ng chØ ®¸nh gi¸ vÒ mÆt gi¸ trÞ mµ cßn ph¶i ®¸nh gi¸ vÒ mÆt b¶n chÊt cña sai sãt ®ã, trong ®ã cã mét sè sai sãt lu«n ®­îc coi lµ träng yÕu bÊt kÓ quy m« lín hay nhá. Nh÷ng yÕu tè liªn quan ®Õn b¶n chÊt cña sai ph¹m cÇn ph¶i ®­îc xem xÐt khi tiÕn hµnh ­íc l­îng ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu: C¸c gian lËn th­êng ®­îc xem lµ quan träng h¬n c¸c sai sãt víi cïng mét quy m« tiÒn tÖ. C¸c sai sãt cã quy m« nhá nh­ng lÆp ®i lÆp l¹i hoÆc g©y ra t¸c ®éng d©y chuyÒn lµm ¶nh h­ëng nghiªm träng ®Õn th«ng tin trªn B¸o c¸o tµi chÝnh th× lu«n ®­îc xem lµ sai ph¹m träng yÕu v× ®©y lµ sai ph¹m cã tÝnh chÊt hÖ thèng. C¸c sai ph¹m lµm ¶nh h­ëng ®Õn thu nhËp th× lu«n lµ sai ph¹m träng yÕu. Tãm l¹i: Møc ­íc l­îng ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu lµ c«ng viÖc mang tÝnh xÐt ®o¸n nghÒ nghiÖp dùa trªn c¸c h­íng dÉn cña c«ng ty kiÓm to¸n. Møc ®é träng yÕu ®­îc x¸c ®Þnh ban ®Çu cã ¶nh h­ëng tíi quy m« cña cuéc kiÓm to¸n, ¶nh h­ëng ®Õn viÖc thiÕt kÕ c¸c thñ tôc kiÓm to¸n cÇn thùc hiÖn trong giai ®o¹n lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n. 5.1.2. Ph©n bæ ­íc l­îng ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu cho c¸c kho¶n môc. Sau khi kiÓm to¸n viªn ®· cã ®­îc ­íc l­îng ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu th× kiÓm to¸n viªn cÇn ph©n bæ møc ­íc l­îng nµy cho tõng kho¶n môc trªn b¸o c¸o tµi chÝnh. §ã lµ sai sè cã thÓ chÊp nhËn ®­îc ®èi víi tõng kho¶n môc. Môc ®Ých cña viÖc ph©n bæ nµy nh»m gióp kiÓm to¸n viªn b»ng chøng kiÓm to¸n thÝch hîp ph¶i thu thËp ®èi víi tõng kho¶n môc ë møc chi phÝ thÊp nhÊt cã thÓ mµ vÉn ®¶m b¶o tæng hîp c¸c sai sãt trªn b¸o c¸o tµi chÝnh kh«ng v­ît qu¸ møc ­íc l­îng ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu. Do hÇu hÕt c¸c thñ tôc kiÓm to¸n th­êng tËp trung vµo c¸c tµi kho¶n trªn b¶ng c©n ®èi kÕ to¸n nªn viÖc ph©n bæ c¸c ­íc l­îng ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu th­êng ®­îc tiÕn hµnh ®èi víi b¶ng c©n ®èi kÕ to¸n .ViÖc ph©n bæ ®­îc thùc hiÖn theo c¶ hai chiÒu h­íng mµ c¸c sai ph¹m cã thÓ x¶y ra lµ: khai khèng vµ khai thiÕu. C¬ së ®Ó tiÕn hµnh ph©n bæ: dùa vµo b¶n chÊt cña c¸c kho¶n môc, ®¸nh gi¸ vÒ rñi ro tiÒm tµng vµ rñi ro kiÓm so¸t, kinh nghiÖm cña kiÓm to¸n viªn vµ chi phÝ kiÓm to¸n cho tõng kho¶n môc. Trong thùc tÕ kh¶ n¨ng x¶y ra sai sãt còng nh­ chi phÝ kiÓm to¸n cho tõng kho¶n môc th­êng khã dù ®o¸n tr­íc, cho nªn sù ph©n bæ ban ®Çu ­íc l­îng vÒ møc träng yÕu th­êng mang tÝnh chñ quan, ®ßi hái sù xÐt ®o¸n nghÒ nghiÖp cña kiÓm to¸n viªn . 5.2. §¸nh gi¸ rñi ro * Kh¸i niÖm: Rñi ro kiÓm to¸n lµ rñi ro do c«ng ty kiÓm to¸n vµ kiÓm to¸n viªn ®­a ra ý kiÕn nhËn xÐt kh«ng thÝch hîp khi B¸o c¸o tµi chÝnh ®· ®­îc kiÓm to¸n cßn cã nh÷ng sai sãt träng yÕu. 5.2.1. Rñi ro kiÓm to¸n mong muèn(AR) Trong giai ®o¹n lËp kÕ ho¹ch, kiÓm to¸n viªn ph¶i x¸c ®Þnh rñi ro kiÓm to¸n mong muèn, møc rñi ro nµy ®­îc x¸c ®Þnh phô thuéc vµo hai yÕu tè: Møc ®é mµ theo ®ã ng­êi sö dông bªn ngoµi tin t­ëng vµo B¸o c¸o tµi chÝnh. Cô thÓ, nÕu møc ®é tin t­ëng nµy cµng cao th× kiÓm to¸n viªn cho r»ng ng­êi sö dông th«ng tin bªn ngoµi ®Æt nhiÒu niÒm tin vµo b¸o c¸o tµi chÝnh vµ theo ®ã møc ®é t¸c h¹i trªn ph¹m vi toµn x· héi sÏ cµng lín nÕu nh­ cã mét sai sãt kh«ng ®­îc ph¸t hiÖn trªn B¸o c¸o tµi chÝnh, trong tr­êng hîp nµy kiÓm to¸n viªn ph¶i x¸c ®Þnh mét møc rñi ro mong muèn thÊp vµ qua ®ã t¨ng sè l­îng c¸c b»ng chøng kiÓm to¸n ph¶i thu thËp, t¨ng ®é chÝnh x¸c trong c¸c kÕt luËn ®­a ra cña m×nh. Kh¶ n¨ng kh¸ch hµng sÏ gÆp khã kh¨n vÒ tµi chÝnh sau khi b¸o c¸o kiÓm to¸n ®­îc ph¸t hµnh. NÕu kh¶ n¨ng nµy cµng cao th× kiÓm to¸n viªn ph¶i x¸c ®Þnh mét møc rñi ro mong muèn thÊp h¬n tr­êng hîp kh¸ch hµng kh«ng gÆp khã kh¨n vÒ tµi chÝnh. Khi ®ã kiÓm to¸n viªn cÇn x¸c ®Þnh rñi ro mong muèn ë møc ®é thÊp, tõ ®ã t¨ng sè l­îng b»ng chøng kiÓm to¸n cÇn thu thËp, ®iÒu nµy sÏ lµm cho chi phÝ kiÓm to¸n t¨ng lªn nh­ng gi¶m thiÓu ®­îc c¸c vô kiÖn mµ kiÓm to¸n viªn vµ c«ng ty kiÓm to¸n sÏ gÆp ph¶i trong t­¬ng lai. C¨n cø vµo c¸c yÕu tè trªn kiÓm to¸n viªn sÏ x¸c ®Þnh mét møc rñi ro kiÓm to¸n mong muèn cho toµn bé c¸c b¸o c¸o tµi chÝnh ®­îc kiÓm to¸n. 5.2.2. Mét sè lo¹i rñi ro kiÓm to¸n kh¸c cÇn ®¸nh gi¸. §¸nh gi¸ rñi ro tiÒm tµng: Lµ kh¶ n¨ng tõng nghiÖp vô, tõng kho¶n môc trong b¸o c¸o tµi chÝnh chøa ®ùng sai sãt träng yÕu khi tÝnh riªng rÏ hoÆc tÝnh gép, dï cã hay kh«ng cã hÖ thèng kiÓm so¸t néi bé. §Ó ®¸nh gi¸ rñi ro tiÒm tµng, kiÓm to¸n viªn dùa vµo c¸c yÕu tè ¶nh h­ëng sau: B¶n chÊt kinh doanh cña kh¸ch hµng. TÝnh trung thùc cña Ban gi¸m ®èc. KÕt qu¶ c¸c lÇn kiÓm to¸n tr­íc. Hîp ®ång kiÓm to¸n lÇn ®Çu vµ hîp ®ång kiÓm to¸n dµi h¹n. C¸c nghiÖp vô kinh tÕ kh«ng th­êng xuyªn. C¸c ­íc tÝnh kÕ to¸n. Quy m« cña c¸c sè d­ tµi kho¶n. §¸nh gi¸ rñi ro kiÓm so¸t: §©y lµ lo¹i rñi ro liªn quan ®Õn sù yÕu kÐm cña hÖ thèng kiÓm so¸t néi bé, rñi ro kiÓm so¸t ®­îc kiªm to¸n viªn ®¸nh gi¸ trªn toµn bé b¸o c¸o tµi chÝnh, còng nh­ ®èi víi c¸c kho¶n môc trªn b¸o c¸o tµi chÝnh. §¸nh gi¸ rñi ro ph¸t hiÖn: Lµ kh¶ n¨ng x¶y ra c¸c sai sãt hoÆc gian lËn trªn b¸o c¸o tµi chÝnh mµ kh«ng ®­îc ng¨n chÆn hay ph¸t hiÖn bëi hÖ thèng kiÓm so¸t néi bé vµ còng kh«ng ®­îc kiÓm to¸n viªn ph¸t hiÖn trong qu¸ tr×nh kiÓm to¸n. C¸c nh©n tè ¶nh h­ëng ®Õn viÖc ®¸nh gi¸ rñi ro ph¸t hiÖn: - KiÓm to¸n viªn thùc hiÖn c¸c b­íc kiÓm to¸n kh«ng thÝch hîp do kÕ ho¹ch kiÖm to¸n chi tiÕt kh«ng ®­îc chó träng hoÆc do kh«ng ¸p dông quy tr×nh hîp lý cho tõng phÇn hµnh. KiÓm to¸n viªn cã ph¸t hiÖn ®­îc c¸c b»ng chøng nh­ng kh«ng nhËn thøc ®­îc c¸c sai sãt còng nh­ ¶nh h­ëng cña nã tíi b¸o c¸o tµi chÝnh. KiÓm to¸n viªn hoµn toµn kh«ng ph¸t hiÖn ra sai sãt do cã sù th«ng ®ång, nhÊt trÝ bªn trong doanh nghiÖp lµm sai c¸c chÝnh s¸ch vµ chÕ ®é do Ban gi¸m ®èc ®Ò ra. 5.3. Mèi quan hÖ gi÷a träng yÕu vµ rñi ro kiÓm to¸n. Møc ®é träng yÕu vµ rñi ro kiÓm to¸n cã mèi quan hÖ ng­îc chiÒu nhau, nghÜa lµ nÕu møc träng yÕu cµng cao th× rñi ro kiÓm to¸n cµng thÊp vµ ng­îc l¹i. KiÓm to¸n viªn ph¶i quan t©m tíi mèi quan hÖ nµy khi x¸c ®Þnh b¶n chÊt, thêi gian vµ ph¹m vi cña thñ tôc kiÓm to¸n cÇn thùc hiÖn. VÝ dô: nÕu sau khi lËp xong kÕ ho¹ch kiÓm to¸n cô thÓ, kiÓm to¸n viªn x¸c ®Þnh r»ng møc ®é träng yÕu cã thÓ chÊp nhËn ®­îc thÊp th× rñi ro kiÓm to¸n t¨ng lªn. Vµ khi ®ã ®Ó gi÷ cho rñi ro kiÓm to¸n ë møc cã thÓ chÊp nhËn ®­îc nh­ ban ®Çu, kiÓm to¸n viªn cÇn më réng ph¹m vi kiÓm to¸n, lùa chän c¸c ph­¬ng ph¸p h÷u hiÖu h¬n nh»m thu thËp ®­îc nhiÒu h¬n c¸c b»ng chøng kiÓm to¸n cã gi¸ trÞ ®Ó gi¶m rñi ro ph¸t hiÖn xuèng møc cã thÓ chÊp nhËn ®­îc. 6. Nghiªn cøu hÖ thèng kiÓm so¸t néi bé cña kh¸ch vµ ®¸nh gi¸ rñi ro kiÓm so¸t. Nghiªn cøu hÖ thèng kiÓm so¸t néi bé cña kh¸ch hµng vµ ®¸nh gi¸ rñi ro kiÓm so¸t lµ mét phÇn viÖc hÕt søc quan träng mµ kiÓm to¸n viªn ph¶i thùc hiÖn trong mét cuéc kiÓm to¸n. KiÓm to¸n viªn ph¶i cã mét sù hiÓu biÕt ®Çy ®ñ vÒ hÖ thèng kÕ to¸n vµ kiÓm so¸t néi bé cña kh¸ch hµng ®Ó lËp kÕ ho¹ch vµ x©y dùng c¸ch tiÕp cËn kiÓm to¸n cã hiÖu qu¶. Trong b­íc tiÕp theo cña giai ®o¹n lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n, dùa vµo c¸c yÕu tè x¸c ®Þnh trong kÕ ho¹ch kiÓm to¸n tæng qu¸t, kiÓm to¸n viªn sÏ thiÕt kÕ c¸c thñ tôc kiÓm to¸n chi tiÕt vµ so¹n th¶o ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n. III. ThiÕt kÕ ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n. Ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n . Ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n lµ nh÷ng dù kiÕn chi tiÕt vÒ c¸c c«ng viÖc kiÓm to¸n cÇn thùc hiÖn, thêi gian hoµn thµnh vµ sù ph©n c«ng lao ®éng gi÷a c¸c kiÓm to¸n viªn còng nh­ dù kiÕn vÒ nh÷ng t­ liÖu, th«ng tin liªn quan cÇn sö dông vµ thu thËp. Träng t©m cña ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n lµ c¸c thñ tôc cÇn thiÕt thùc hiÖn ®èi víi tõng kho¶n môc hay bé phËn ®­îc kiÓm to¸n. Ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n ®­îc thiÕt kÕ phï hîp sÏ ®em l¹i rÊt nhiÒu lîi Ých: S¾p xÕp mét c¸ch cã kÕ ho¹ch c¸c c«ng viÖc vµ nh©n lùc, ®¶m b¶o sù phèi hîp gi÷a c¸c kiÓm to¸n viªn còng nh­ h­íng dÉn chi tiÕt cho c¸c kiÓm to¸n viªn trong qu¸ tr×nh kiÓm to¸n. §©y lµ ph­¬ng tiÖn ®Ó chñ thÓ kiÓm to¸n qu¶n lý, gi¸m s¸t cuéc kiÓm to¸n th«ng qua viÖc x¸c ®Þnh c¸c b­íc c«ng viÖc ®­îc thùc hiÖn. B»ng chøng ®Ó chøng minh c¸c thñ tôc kiÓm to¸n ®· thùc hiÖn. Th«ng th­êng sau khi hoµn thµnh mét cuéc kiÓm to¸n, kiÓm to¸n viªn ký tªn hoÆc ký t¾t lªn ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n liÒn víi thñ tôc kiÓm to¸n võa hoµn thµnh. Quy tr×nh thiÕt kÕ ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n . Ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n cña hÇu hÕt c¸c cuéc kiÓm to¸n ®­îc thiÕt kÕ thµnh ba phÇn: Tr¾c nghiÖm c«ng viÖc, tr¾c nghiÖm ph©n tÝch vµ tr¾c nghiÖm trùc tiÕp c¸c sè d­. Mçi phÇn ®­îc chia nhá thµnh c¸c chu kú nghiÖp vô vµ c¸c kho¶n môc trªn c©c b¸o c¸o tµi chÝnh. ViÖc thiÕt kÕ c¸c lo¹i h×nh tr¾c nghiÖm kiÓm to¸n trªn gåm bèn néi dung: X¸c ®Þnh thñ tôc kiÓm to¸n, quy m« mÉu chän, kho¶n môc ®­îc chän vµ thêi gian thùc hiÖn. ThiÕt kÕ c¸c tr¾c nghiÖm c«ng viÖc. - C¸c thñ tôc kiÓm to¸n: ViÖc thiÕt kÕ c¸c thñ tôc kiÓm to¸n cña tr¾c nghiÖm c«ng viÖc th­êng tu©n theo ph­¬ng ph¸p luËn víi bèn b­íc sau: Cô thÓ ho¸ c¸c môc tiªu kiÓm so¸t néi bé cho c¸c kho¶n môc ®ang ®­îc kh¶o s¸t. NhËn diÖn c¸c qu¸ tr×nh kiÓm so¸t ®Æc thï mµ cã t¸c dông lµm gi¶m rñi ro kiÓm so¸t. Quy m« mÉu chän: Trong tr¾c nghiÖm c«ng viÖc, ®Ó x¸c minh quy m« mÉu chän ng­êi ta th­êng dïng ph­¬ng ph¸p chän mÉu thuéc tÝnh ®­îc sö dông ®Ó ­íc tÝnh tû lÖ cña phÇn tö trong mét trong mét tæng thÓ cã chøa mét ®Æc ®iÓm hoÆc thuéc tÝnh ®­îc quan t©m. - Kho¶n môc ®­îc chän: Sau khi x¸c ®Þnh quy m« mÉu chän, kiÓm to¸n viªn ph¶i x¸c ®Þnh c¸c phÇn tö c¸ biÖt mang tÝnh ®¹i diÖn cao cho tæng thÓ . - Thêi gian thùc hiÖn: C¸c tr¾c nghiÖm c«ng viÖc th­êng ®­îc tiÕn hµnh vµo thêi ®iÓm gi÷a n¨m( nÕu hîp ®ång kiÓm to¸n dµi h¹n) hoÆc vµo thêi ®iÓm kÕt thóc n¨m. ThiÕt kÕ c¸c tr¾c nghiÖm ph©n tÝch. C¸c tr¾c nghiÖm ph©n tÝch ®­îc thiÕt kÕ ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh hîp lý chung cña c¸c sè d­ tµi kho¶n ®ang ®­îc kiÓm to¸n. Trªn c¬ së kÕt qu¶ cña viÖc thùc hiÖn c¸c tr¾c nghiÖm ph©n tÝch ®ã, kiÓm to¸n viªn sÏ quyÕt ®Þnh më réng hay thu hÑp c¸c tr¾c nghiÖm trùc tiÕp c¸c sè d­. Trong giai ®o¹n thùc hiÖn kÕ ho¹ch kiÓm to¸n, quy tr×nh ph©n tÝch cßn bao hµm nh÷ng thñ tôc ph©n tÝch chi tiÕt ®èi víi sè d­ c¸c tµi kho¶n vµ ®­îc thùc hiÖn qua c¸c b­íc sau: X¸c ®Þnh sè d­ tµi kho¶n vµ sai sãt tiÒm tµng cÇn ®­îc kiÓm tra. TÝnh to¸n gi¸ trÞ ­íc tÝnh cña tµi kho¶n cÇn ®­îc kiÓm tra. X¸c ®Þnh gi¸ trÞ chªnh lÖch cã thÓ chÊp nhËn ®­îc. KiÓm tra sè chªnh lÖch träng yÕu. §¸nh gi¸ kÕt qu¶ kiÓm tra. ThiÕt kÕ tr¾c nghiÖm trùc tiÕp c¸c sè d­. ViÖc thiÕt kÕ c¸c tr¾c nghiÖm sè d­ cho tõng kho¶n môc trªn b¸o c¸o tµi chÝnh ®­îc tiÕn hµnh theo ph­¬ng ph¸p luËn trªn s¬ ®å 3. S¬ ®å 3. Ph­¬ng ph¸p luËn kh¶o s¸t chi tiÕt sè d­. §¸nh gi¸ tÝnh träng yÕu, rñi ro ®èi víi kho¶n môc kiÓm to¸n §¸nh gi¸ rñi ro kiÓm so¸t ®èi víi chu kú kiÓm to¸n ®­îc thùc hiÖn ThiÕt kÕ vµ dù ®o¸n kÕt qu¶ c¸c tr¾c nghiÖm c«ng viÖc vµ tr¾c nghiÖm ph©n tÝch ThiÕt kÕ c¸c tr¾c nghiÖm trùc tiÕp sè d­ cña kho¶n môc ®­îc xÐt ®Ó tho¶ m·n c¸c môc tiªu kiÓm to¸n ®Æc thï: - C¸c thñ tôc kiÓm to¸n - Quy m« chän mÉu - Kho¶n môc ®­îc chän §¸nh gi¸ tÝnh träng yÕu vµ rñi ro ®èi víi c¸c kho¶n môc kiÓm to¸n : Th«ng qua viÖc ­íc l­îng ban ®Çu vÒ tÝnh träng yÕu vµ ph©n bæ møc ­íc l­îng nµy cho tõng kho¶n môc trªn b¸o c¸o tµi chÝnh, kiÓm to¸n viªn sÏ x¸c ®Þnh møc sai sè chÊp nhËn ®­îc cho tõng kho¶n môc. Sai sè chÊp nhËn ®­îc cña mçi kho¶n môc cµng thÊp; hoÆc rñi ro tiÒm tµng cho tõng kho¶n môc cµng cao th× ®ßi hái sè l­îng b»ng chøng kiÓm to¸n thu thËp cµng nhiÒu vµ do ®ã c¸c tr¾c nghiÖm trùc tiÕp sè d­ vµ nghiÖp sÏ ®­îc më réng vµ ng­îc l¹i. §¸nh gi¸ rñi ro kiÓm so¸t víi chu tr×nh kiÓm to¸n ®­îc thùc hiÖn: Quy tr×nh kiÓm so¸t hiÖu qu¶ sÏ lµm gi¶m rñi ro kiÓm so¸t ®èi víi chu tr×nh, do ®ã sè l­îng b»ng chøng cÇn thu thËp trong c¸c tr¾c nghiÖm trùc tiÕp sè d­ vµ nghiÖp vô sÏ gi¶m xuèng, theo ®ã chi phÝ kiÓm to¸n gi¶m xuèng vµ ng­îc l¹i. ThiÕt kÕ vµ dù ®o¸n kÕt qu¶ tr¾c nghiÖm c«ng viÖc vµ tr¾c nghiÖm ph©n tÝch : C¸c h×nh thøc tr¾c nghiÖm kiÓm to¸n nµy ®­îc thiÕt kÕ víi dù kiÕn lµ sÏ ®¹t ®­îc. Theo dù kiÕn cña kiÓm to¸n viªn kÕt qu¶ nµy sÏ ¶nh h­ëng ®Õn viÖc thiÕt kÕ c¸c tr¾c nghiÖm trùc tiÕp sè d­ tiÕp theo. ThiÕt kÕ c¸c tr¾c nghiÖm trùc tiÕp sè d­ ®Ó tho¶ m·n c¸c môc tiªu kiÓm to¸n ®Æc thï cña c¸c kho¶n môc ®ang xem xÐt. C¸c tr¾c nghiÖm trùc tiÕp sè d­ ®­îc thiÕt kÕ dùa trªn kÕt qu¶ ­íc tÝnh cña tr¾c nghiÖm kiÓm to¸n tr­íc ®ã vµ chóng ®­îc thiÕt kÕ lµm c¸c phÇn: thñ tôc kiÓm to¸n, quy m« chän mÉu vµ thêi gian thùc hiÖn. Tãm l¹i: Ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n ®­îc thiÕt kÕ ngay trong giai ®o¹n ®Çu cña cuéc kiÓm to¸n vµ cã thÓ cÇn ph¶i thay ®æi do hoµn c¶nh thay ®æi. ViÖc thay ®æi ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n ban ®Çu kh«ng ph¶i lµ ®iÒu bÊt th­êng v× viÖc dù kiÕn tr­íc tÊt c¶ c¸c t×nh huèng x¶y ra lµ rÊt khã kh¨n. Theo chuÈn mùc kiÓm to¸n ViÖt Nam sè 300: “ KÕ ho¹ch kiÓm to¸n vµ ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n sÏ ®­îc söa ®æi, bæ sung( nÕu cÇn ) trong qu¸ tr×nh kiÓm to¸n nÕu cã nh÷ng thay ®æi vÒ t×nh huèng hoÆc do nh÷ng kÕt qu¶ ngoµi dù ®o¸n cña c¸c thñ tôc kiÓm to¸n. Nguyªn nh©n dÉn ®Õn viÖc ph¶i cã nh÷ng söa ®æi ®¸ng kÓ trong kÕ ho¹ch kiÓm to¸n hoÆc ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n cÇn ph¶i ®­îc ghi râ trong hå s¬ kiÓm to¸n. Trong thùc tÕ, ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n cã thÓ ®­îc so¹n th¶o trong giai ®o¹n thùc hiÖn kiÓm to¸n hoÆc kh«ng cÇn so¹n th¶o mµ sö dông ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n mÉu cña c«ng ty kiÓm to¸n phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tÕ. PhÇn II: Thùc tÕ lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n vµ thiÕt kÕ ph­¬ng ph¸p kiÓm to¸n trong c¸c C«ng ty kiÓm to¸n ®éc lËp ë ViÖt Nam Göi th­ chµo hµng. Th­ chµo hµng ®­îc c«ng ty göi ®Õn ban gi¸m ®èc c¸c c«ng ty, doanh nghiÖp, c¸c ban qu¶n lý dù ¸n... víi néi dung giíi thiÖu vÒ AASC vµ c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng cña m×nh. Tõ ®ã gióp c¸c c«ng ty, c¸c doanh nghiÖp... khi cã nhu cÇu kiÓm to¸n th× cã thÓ t×m cho m×nh mét c«ng ty kiÓm to¸n thÝch hîp. ChÊp nhËn lêi mêi kiÓm to¸n . Khi nhËn thÊy cã thÓ chÊp nhËn lêi mêi kiÓm to¸n, c«ng ty sÏ trao ®æi vµ tho¶ thuËn víi kh¸ch hµng vÒ mét sè vÊn ®Ò nh­: + Môc ®Ých vµ ph¹m vi kiÓm to¸n . + ViÖc cung cÊp tµi liÖu, sæ s¸ch kÕ to¸n vµ c¸c ph­¬ng tiÖn cÇn thiÕt cho viÖc kiÓm to¸n cña c«ng ty kh¸ch hµng. + ViÖc sö dông nh©n viªn cña kh¸ch hµng ®Ó tiÕt kiÖm thêi gian vµ phÝ kiÓm to¸n. +VÊn ®Ò kiÓm tra sè d­ ®Çu kú ®èi víi kh¸ch hµng míi. +PhÝ kiÓm to¸n . Trªn c¬ së nh÷ng tho¶ thuËn s¬ bé ®ã, hai bªn sÏ xóc tiÕn viÖc ký kÕt hîp ®éng kiÓm to¸n. Hîp ®ång kiÓm to¸n. C«ng ty kiÓm to¸n lËp dù th¶o hîp ®ång kiÓm to¸n víi nh÷ng néi dung nh­ ®· tho¶ thuËn vµ göi cho kh¸ch hµng. Khi nhËn ®­îc sù ®ång ý cña hä, C«ng ty míi tiÕn hµnh lËp hîp ®ång kiÓm to¸n chÝnh thøc vµ thùc hiÖn ký kÕt hîp ®ång gi÷a hai bªn. Trong hîp ®ång kiÓm to¸n, C«ng ty sÏ x¸c nhËn chÝnh thøc lµ nhËn lêi mêi kiÓm to¸n vµ nªu râ tr¸ch nhiÖm cña hai bªn. Néi dung cña hîp ®ång th­êng gåm nh÷ng vÊn ®Ò sau: §iÒu 1: Néi dung dÞch vô. §iÒu 2: LuËt ®Þnh vµ chuÈn mùc. §iÒu 3: Tr¸ch nhiÖm cña c¸c bªn. §iÒu 4: §iÒu kho¶n thi hµnh. Sau khi ®¹t ®­îc sù tho¶ thuËn nhÊt trÝ vµ kiÓm so¸t kÕt hîp ®ång kiÓm to¸n, C«ng ty tiÕn hµnh lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n bao gåm kÕ ho¹ch s¬ l­îc vµ kÕ ho¹ch chi tiÕt. LËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n. LËp kÕ ho¹ch chiÕn l­îc. LËp chiÕn l­îc kiÓm to¸n lµ ho¹t ®éng ®Çu tiªn cña quy tr×nh kiÓm to¸n. ChiÕn l­îc kiÓm to¸n do gi¸m ®èc lËp ra, trong ®ã nªu râ: Nh÷ng yÕu tè chØ ra rñi ro sai sãt träng yÕu trong b¸o c¸o tµi chÝnh. X¸c ®Þnh nh÷ng môc tiªu kiÓm to¸n träng t©m vµ ®­a ra nhòng ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn ®èi víi nh÷ng môc tiªu kiÓm to¸n ®ã. Ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn kiÓm to¸n toµn diÖn ®èi víi hÖ thèng kiÓm so¸t néi bé. Nh÷ng vÊn ®Ò vÒ b¸o c¸o tµi chÝnh. Nh÷ng kü n¨ng chuyªn m«n ho¸ cÇn thiÕt ®Ó tiÕn hµnh kiÓm to¸n cã hiÖu qu¶. ChiÕn l­îc kiÓm to¸n ®­îc l­u trong tµi liÖu chiÕn l­îc vµ ®­îc th«ng b¸o cho nhãm kiÓm to¸n. NÕu cã thay ®æi th× gi¸m ®èc lµ ng­êi phª duyÖt vµ l­u l¹i nh÷ng thay ®æi ®ã trong qu¸ tr×nh kiÓm to¸n. LËp kÕ ho¹ch chi tiÕt. KÕ ho¹ch chi tiÕt ®­îc lËp dùa trªn c¬ së chiÕn l­îc kiÓm to¸n, bao gåm: Thùc hiÖn nh÷ng thñ tôc ph©n tÝch ®Ó hç trî cho qu¸ tr×nh lËp kÕ ho¹ch: + X¸c ®Þnh nh÷ng tµi kho¶n quan träng trong b¸o c¸o tµi chÝnh, c¸c lo¹i h×nh nghiÖp vô vµ sè d­. + X¸c ®Þnh nh÷ng môc tiªu kiÓm to¸n vµ x¸c nhËn nh÷ng môc tiªu kiÓm to¸n träng t©m. + §¸nh gi¸ rñi ro tiÒm tµng vµ sau khi t×m hiÓu vÒ hÖ thèng kiÓm so¸t néi bé, ®­a ra ®¸nh gi¸ ban ®Çu vÒ rñi ro, sai sãt ®¸ng kÓ ®èi víi nh÷ng môc tiªu kiÓm to¸n. + X¸c ®Þnh møc träng yÕu cho qu¸ tr×nh lËp kÕ ho¹ch. Th«ng qua c¸c quyÕt ®Þnh lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n vµ nh÷ng thñ tôc kiÓm to¸n theo kÕ ho¹ch tr­íc khi tiÕn hµnh nh÷ng kh¶o s¸t thùc ®Þa c¬ b¶n: + Gi¸m ®èc phª duyÖt b¶n ghi nhí kÕ ho¹ch tæng thÓ. + Ng­êi qu¶n lý th«ng qua ch­¬ng tr×nh kiÓm to¸n cô thÓ. Ban gi¸m ®èc chÞu tr¸ch nhiªm th«ng b¸o kÕ ho¹ch kiÓm to¸n cho nhãm kiÓm to¸n ®èi víi nh÷ng dù ¸n kiÓm to¸n lín, ®èi víi nh÷ng kh¸ch hµng th­êng xuyªn th× kÕ ho¹ch kiÓm to¸n do c¸c phong chuyªn m«n chiô tr¸ch nhiÖm triÓn khai. Thu nhËn vµ l­u vµo hå s¬ nh­ng hiÓu biÕt cña C«ng ty vÒ hÖ thèng kiÓm so¸t néi bé cña kh¸ch hµng, bao gåm c¶ viÖc sö dông hÖ thèng th«ng tin cña kh¸ch hµng, ®ñ ®Ó lËp kÕ ho¹ch kiÓm to¸n vµ chuÈn bÞ tãm t¾t ph©n tÝch vÒ hÖ thèng kiÓm so¸t néi bé. §èi víi nh÷ng môc tiªu kiÓm to¸n liªn quan ®Õn nh÷ng nghiÖp vô kiÓm to¸n: Lùa chän nh÷ng thñ tôc kiÓm to¸n ®èi víi c¸c biÖn ph¸p kiÓm tra hÖ thèng kiÓm so¸t néi bé. Lùa chän nh÷ng thñ tôc ph©n tÝch vµ c¸c biÖn ph¸p kiÓm tra chi tiÕt sè liÖu khi thÝch hîp. Lùa chän nh÷ng thñ tôc kiÓm to¸n ®èi víi nh÷ng nghiÖp vô kh«ng th«ng th­êng. Lùa chän nh÷ng thñ tôc ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh hîp lý cña c¸c ­íc tÝnh kÕ to¸n, c©n nh¾c nh÷ng yÕu tè lµm c¬ së ®Ó ®­a ra nh÷ng ­íc tÝnh kÕ to¸n nµy. Th«ng b¸o cho nh÷ng kiÓm to¸n viªn kh¸c . Th«ng b¸o cho nh÷ng môc tiªu vµ ph¹m vi c«ng viÖc mµ hä ph¶i lµm, ®iÒu tra vÒ tr×nh ®é vµ tÝnh kh¸ch quan cña chuyªn gia vµ lËp kÕ ho¹ch cho nh÷ng thñ tôc kiÓm to¸n nh»m môc ®Ých thu nhËn b»ng chøng kiÓm to¸n cho c«ng viÖc cña m×nh. T×m hiÓu vÒ bé phËn kiÓm to¸n néi bé, nÕu c«ng ty cho r»ng kiÓm to¸n néi bé sÏ cung cÊp nh÷ng b»ng chøng kiÓm to¸n th× c«ng ty cÇn ®¸nh gi¸ n¨ng lùc vµ tÝnh kh¸ch quan cña kiÓm to¸n viªn néi bé vµ ®¸nh gi¸ c«ng viÖc hä thùc hiÖn. PhÇn III: Mét sè kiÕn nghÞ vµ ph­¬ng h­íng, gi¶i ph¸p nh»m hoµn thiÖn c«ng t¸c b¸o c¸o tµi chÝnh ë ViÖt Nam Ho¹t ®éng kiÓm to¸n cßn rÊt non trÎ cña n­íc ta hiÖn ®ang ph¶i ®­¬ng ®Çu víi mu«n vµn khã kh¨n. HiÖn nay, c¸c c«ng ty kiÓm to¸n vÉn ®ang ho¹t ®éng dùa vµo hÖ thèng chuÈn mùc kiÓm to¸n quèc tÕ. Khi ¸p dông nh÷ng chuÈn mùc nµy vµo qu¸ tr×nh thùc hiÖn qu¸ tr×nh kiÓm to¸n b¸o c¸o tµi chÝnh cña c¸c doanh nghiÖp, c¸c c«ng ty kiÓm to¸n cña ViÖt Nam ®· gÆp ph¶i kh«ng Ýt khã kh¨n v× nh÷ng chuÈn mùc nµy cßn cã nh÷ng ®iÓm ch­a phï hîp víi m«i tr­êng kinh doanh vµ nh÷ng nguyªn t¾c kÕ to¸n ch­a ®Çy ®ñ víi ®Æc thï cña ViÖt Nam. §èi víi c¸c c«ng ty kiÓm to¸n nãi chung vµ c«ng ty kiÓm to¸n ®éc lËp nãi riªng, viÖc cã mét chuÈn mùc kiÓm to¸n phï hîp ®Ó ®iÒu chØnh vµ h­íng dÉn cho ho¹t ®éng kiÓm to¸n cña ViÖt Nam lµ v« cïng cÇn thiÕt. ViÖc cã ®­îc mét chuÈn mùc chung, ®­îc x©y dùng phï hîp vµ ®­îc tu©n thñ bëi c¸c c«ng ty kiÓm to¸n cña ViÖt Nam còng t¹o ra ®­îc mét nÒn t¶ng thèng nhÊt vµ tr¸nh ®­îc sù tranh c·i hoÆc bÊt ®ång do viÖc ¸p dông c¸c chuÈn mùc kh¸c nhau mang l¹i. H¬n n÷a, tuy nÒn kinh tÕ n­íc ta lµ nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn nh­ng c¸c doanh nghiÖp Nhµ n­íc vÉn gi÷ vai trß chñ ®¹o. Trong khi ®ã, chuÈn mùc kiÓm to¸n quèc tÕ hiÖn hµnh l¹i ®­îc x©y dùng dùa trªn c¬ së nÒn kinh tÕ t­ b¶n. Do ®ã, Ýt nhiÒu nã còng cã nh÷ng ®iÒu bÊt cËp khi ¸p dông vµo m«i tr­êng kinh doanh ë n­íc ta. VËy gi¶i ph¸p cho vÊn ®Ò nµy chÝnh lµ Nhµ n­íc ta cÇn sím ban hµnh hÖ thèng chuÈn mùc kiÓm to¸n ViÖt Nam. Vµ chØ cã nh÷ng chuÈn mùc do chóng ta x©y dùng, dùa trªn c¬ së nÒn kinh tÕ n­íc ta cã sù tham kh¶o vµ häc hái tõ chuÈn mùc kiÓm to¸n quèc tÕ míi cã thÓ phï hîp víi hoµn c¶nh kinh tÕ n­íc ta. Qua ®ã, hy väng ho¹t ®éng kiÓm to¸n cña n­íc ta ®­îc thóc ®Èy ph¸t triÓn nhanh, tiÕn kÞp víi c¸c n­íc trong khu vùc còng nh­ c¸c n­íc cã ho¹t ®éng kiÓm to¸n ph¸t triÓn trªn thÕ giíi. CÇn nhanh chãng x©y dùng mét sè ®iÒu luËt quy ®Þnh vÒ quyÒn h¹n còng nh­ nghÜa vô cña c¸c kiÓm to¸n viªn cña c¸c c«ng ty kiÓm to¸n. Nhê vµo nh÷ng ®iÒu luËt ®ã, c¸c nhµ kiÓm to¸n cã thÓ x¸c ®Þnh râ rµng ph¹m vi tr¸ch nhiÖm cña m×nh trong qu¸ tr×nh thùc thi nhiÖm vô kiÓm to¸n, x¸c ®Þnh râ quyÒn lîi cña kiÓm to¸n viªn. CÇn ph¶i t¹o ra mét hµnh lang ph¸p lý ®Çy ®ñ cho kiÓm to¸n ho¹t ®éng. Muèn vËy, tr­íc hÕt c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm cña ViÖt Nam do HiÖp héi kÕ to¸n-kiÓm to¸n ch­a ®­îc h×nh thµnh vµ ®ñ m¹nh ®Ó ban hµnh ra c¸c chuÈn mùc vÒ nghÒ nghiÖp nh­ c¸c n­íc ®· lµm. Do ®ã, ®Ó kh¾c phôc vÊn ®Ò nµy, Nhµ n­íc cÇn ph¶i ban hµnh c¸c v¨n b¶n ph¸p quy nh­: LuËt kÕ to¸n, trong ®ã quy ®Þnh c¸c ®èi t­îng kiÓm to¸n b¾t buéc vµ cã c¸c biÖn ph¸p ®Ó c¸c ®èi t­îng nµy ph¶i thùc hiÖn viÖc mêi c¸c c«ng ty kiÓm to¸n vÒ kiÓm to¸n cho c¸c b¸o c¸o tµi chÝnh cña doanh nghiÖp. C¸c ®èi t­îng trong diÖn b¾t buéc kiÓm to¸n cã thÓ lµ: C¸c doanh nghiÖp thùc hiÖn cæ phÇn ho¸, dÇn dÇn tiÕn tíi quy ®Þnh c¸c b¸o c¸o tµi chÝnh hµng n¨m cña c¸c doanh nghiÖp ph¶i ®­îc kiÓm to¸n vµ cã x¸c nhËn cña c¸c c«ng ty kiÓm to¸n. §ång thêi, Nhµ n­íc còng cÇn ban hµnh chuÈn mùc kÕ to¸n ®Ó lµm c¨n cø, lµm c¬ së cho c«ng ty kiÓm to¸n tiÕn hµnh kiÓm to¸n dùa trªn mét chuÈn mùc kÕ to¸n thèng nhÊt cho c¸c doanh nghiÖp. HiÖn nay, chuÈn mùc kÕ to¸n míi chØ ®­îc quy ®Þnh mét c¸ch riªng lÎ trong c¸c tµi liÖu h­íng dÉn chÕ ®é kÕ to¸n. Do ®ã, viÖc ban hµnh mét v¨n b¶n ph¸p quy vÒ chuÈn mùc kÕ to¸n lµ rÊt cÇn thiÕt. Sù nhËn thøc ch­a ®Çy ®ñ vÒ kiÓm to¸n cña x· héi nãi chung còng nh­ cña c¸c doanh nghiÖp trong nÒn kinh tÕ còng ®· g©y ra kh«ng Ýt nh÷ng khã kh¨n cho c¸c c«ng ty kiÓm to¸n. §iÒu nµy lµ do ho¹t ®éng kiÓm to¸n cßn qu¸ míi mÎ. C¸c doanh nghiÖp cßn cã th¸i ®é ®Ò phßng khi ®oµn kiÓm to¸n ®Õn lµm viÖc v× c¸c doanh nghiÖp nµy cho r»ng kiÓm to¸n còng gièng nh­ nh÷ng ®oµn thanh tra. ThËt ra, kiÓm to¸n kh¸c víi thanh tra ë chç khi t×m ra nh÷ng sai sãt gian lËn, kiÓm to¸n viªn sÏ h­íng dÉn doanh nghiÖp c¸ch s÷a ch÷a, kh¾c phôc nh÷ng chç lµm sai, lµm háng ®ã ®Ó nh»m môc ®Ých c¸c kÕt qu¶ ho¹t ®éng kinh doanh cña doanh nghiÖp ®­îc mäi ng­êi tin cËy v× ®ã lµ nh÷ng con sè trung thùc vµ hîp lý. ChÝnh v× nh÷ng nh×n nhËn sai vÒ kiÓm to¸n nh­ thÕ cho nªn cã nh÷ng doanh nghiÖp kh«ng nh÷ng kh«ng trî gióp ®oµn kiÓm to¸n mµ ng­îc l¹i hä cßn c¶n trë vµ g©y ra nhiÒu trë ng¹i cho c«ng viÖc cña kiÓm to¸n viªn. KiÓm to¸n cã vai trß rÊt to lín. ë nh÷ng n­íc cã nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn ho¹t ®éng kiÓm to¸n ë ®ã rÊt ®­îc coi träng, kÕt qu¶ c«ng viÖc cña c¸c kiÓm to¸n viªn ®­îc ®Ò cao. V× vËy, thiÕt nghÜ ho¹t ®éng kiÓm to¸n cña n­íc ta sÏ kh«ng thÓ ph¸t triÓn khi vÉn cßn cã sù nh×n nhËn sai lÖch vÒ kiÓm to¸n. §Ó gióp cho kiÓm to¸n ph¸t triÓn còng chÝnh lµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó nÒn kinh tÕ n­íc ta ph¸t triÓn lµnh m¹nh, ho¹t ®éng kiÓm to¸n rÊt cÇn ®Õn sù gióp ®ì, ñng hé cña c¸c ban ngµnh còng nh­ cña toµn x· héi. Gi¶i ph¸p kh¾c phôc khã kh¨n tr­íc m¾t nµy lµ c¸c c«ng ty kiÓm to¸n cÇn ph¶i tiÕp cËn ®­îc víi c¸c doanh nghiÖp ®Ó gióp hä hiÓu ®óng vÒ b¶n chÊt cña kiÓm to¸n còng nh­ vai trß cña kiÓm to¸n trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. ®ång thêi, Nhµ n­íc còng cÇn gióp ®ì c¸c c«ng ty kiÓm to¸n b»ng c¸ch khuyÕn khÝch c¸c doanh nghiÖp tù nguyÖn mêi c¸c c«ng ty kiÓm to¸n vÒ kiÓm to¸n cho c¸c b¸o c¸o tµi chÝnh hµng n¨m cña doanh nghiÖp m×nh. Qua ®ã, t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c c«ng ty kiÓm to¸n ph¸t triÓn ®¶m b¶o c¸c nguån thu cho ng©n s¸ch Nhµ n­íc, ng¨n chÆn ngay nh÷ng doanh nghiÖp cã nhiÒu biÓu hiÖn gian dèi, tham nhòng... thóc ®Èy nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn lµnh m¹nh. Tuy nhiªn, trong khi Nhµ n­íc ch­a ban hµnh ®­îc c¸c v¨n b¶n tren th× c¸c c«ng ty kiÓm to¸n ®éc lËp ViÖt Nam cÇn ph¶i tù m×nh t×m ra ®­îc c¸c gi¶i ph¸p ®Ó lµm sao cã thÓ n©ng cao chÊt l­îng phôc vô kh¸ch hµng, t¨ng thªm uy tÝn cho c«ng ty trong lÜnh vùc kiÓm to¸n. C«ng ty cÇn t¨ng c­êng vµ ®Èy m¹nh chÝnh s¸ch ®µo t¹o b»ng nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau ë c¶ trong n­íc vµ ngoµi n­íc. §ång thêi, C«ng ty tranh thñ thªm sù gióp ®ì vÒ mÆt kü thuËt cña c¸c c«ng ty kiÓm to¸n lín cña n­íc ngoµi th«ng qua sù hîp t¸c víi c¸c c«ng ty nµy. ViÖc liªn tôc më c¸c líp båi d­ìng, ®µo t¹o chuyªn m«n nghiÖp vô kiÓm to¸n cho c¸c c¸n bé, nh©n viªn trong c«ng ty lµ mét viÖc lµm cÇn thiÕt. §©y còng cã thÓ coi lµ mét gi¶i ph¸p ®Ó ngµy cµng n©ng cao h¬n nu¨ chÊt l­îng dÞch vô kiÓm to¸n b¸o c¸o tµi chÝnh cña c¸c doanh nghiÖp, qua ®ã lµm t¨ng uy tÝn cña c¸c c«ng ty kiÓm to¸n ®éc lËp trªn thÞ tr­êng, gióp cho c«ng ty ®øng v÷ng trong m«i tr­êng c¹nh tranh quyÕt liÖt nh­ hiÖn nay. KÕt luËn Kh¸i niÖm kiÓm to¸n cßn rÊt míi mÎ ngay c¶ ®èi víi nÒn kinh tÕ n­íc ta trong c¬ chÕ thÞ tr­êng chø kh«ng ph¶i ®èi víi tõng c¸ nh©n, tõng ®¬n vÞ kinh tÕ. KiÓm to¸n tµi chÝnh ë ViÖt Nam tuy ®· xuÊt hiÖn tõ l©u nh­ng míi chØ thùc sù ®i vµo ho¹t ®éng theo ®óng nghÜa cña nã trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y.So víi kiÓm to¸n tµi chÝnh trªn thÕ giíi th× kiÓm to¸n tµi chÝnh ViÖt Nam cßn qu¸ non trÎ. H¬n n÷a, nã ra ®êi vµ ph¸t triÓn cïng nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn. ChÝnh v× vËy, kiÓm to¸n ViÖt Nam ph¶i ®èi mÆt víi kh«ng Ýt nh÷ng khã kh¨n ®Ó ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn m×nh tr­íc yªu cÇu héi nhËp quèc tÕ. Tuy cßn non trÎ nh­ng chóng ta ph¶i thõa nhËn r»ng kiÓm to¸n tµi chÝnh ViÖt Nam ®· vµ ®ang ph¸t triÓn c¶ chiÒu réng lÉn chiÒu s©u, dÇn dÇn chiÕm chç ®øng v÷ng ch¾c, vÞ trÝ quan träng trong x· héi, lµ c«ng cô ®¾c lùc t¹o niÒm tin cho ng­êi quan t©m vµ sö dông c¸c th«ng tin tµi chÝnh. Nã gãp phÇn kh«ng nhá vµo viÖc qu¶n lý tµi chÝnh, ng¨n ngõa hiÖn t­îng vi ph¹m ph¸p luËt, chÕ ®é tµi chÝnh kÕ to¸n... gãp phÇn thóc ®Èy nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn. §iÒu ®ã sÏ ®¶m b¶o cho kiÓm to¸n ViÖt Nam ®øng v÷ng trong qu¸ tr×nh héi nhËp hiÖn nay. Thùc tiÔn ho¹t ®éng kiÓm to¸n t¹i ViÖt Nam nh÷ng n¨m võa qua cho thÊy kÕ ho¹ch kiÓm to¸n ®­îc lËp ®Çy ®ñ vµ c¸c ph­¬ng ph¸p kiÓm to¸n ®­îc thiÕt kÕ mét c¸ch chu ®¸o lµ mét trong nh÷ng nh©n tè hµng ®Çu ®­a ®Õn sù thµnh c«ng cña cuéc kiÓm to¸n còng nh­ dÉn ®Õn sù thµnh c«ng cña c¸c doanh nghiÖp. §iÒu nµy kh¼ng ®Þnh râ vai trß vµ tÇm quan träng cña viÖc lËp kÕ ho¹ch vµ thiÕt kÕ c¸c ph­¬ng ph¸p kiÓm to¸n lµ v« cïng ý nghÜa vµ cÇn thiÕt _ ®Æc biÖt lµ víi ViÖt Nam chóng ta. Tuy nhiªn, kiÓm to¸n tµi chÝnh cÇn tiÕp tôc nhËn ®­îc quan t©m ph¸t triÓn tõ c¸c c¬ quan cã thÈm quyÒn; ®ång thêi còng cÇn ph¶i tù th©n vËn ®éng ®Ó ph¸t huy tiÒm n¨ng cña b¶n th©n nh»m phôc vô cho nÒn kinh tÕ ViÖt Nam . Mét lÇn n÷a em xin ch©n thµnh c¶m ¬n thÇy gi¸o Th.s Phan Trung Kiªn ®· tËn t×nh gióp em hoµn chØnh bµi viÕt cña m×nh. Tµi liÖu tham kh¶o 1. KiÓm to¸n_ Auditing T¸c gi¶ Alvin A.Arens J.K _ NXB Thèng kª. 2.Gi¸o tr×nh kiÓm to¸n tµi chÝnh Chñ biªn Gs.Ts NguyÔn Quang Quynh _ NXB Tµi chÝnh. 3. KiÓm to¸n Chñ biªn PTS V­¬ng §×nh HuÖ_ PTS §oµn Xu©n Tiªn_ NXB Tµi chÝnh. 4. Gi¸o tr×nh lý thuyÕt kiÓm to¸n Chñ biªn Gs.Ts NguyÔn Quang Quynh_ NXB Tµi chÝnh. 5. HÖ thèng chuÈn mùc kÕ to¸n vµ kiÓm to¸n ViÖt Nam_ NXB Thèng kª. 6. Bµi gi¶ng kiÓm to¸n tµi chÝnh cña c« gi¸o. 7. Mét sè b¸o, t¹p chÝ kÕ to¸n vµ kiÓm to¸n.