Đề tài Mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và bất bình đẳng thu nhập: lý thuyết và thực tiễn ở Việt Nam

ộ xã hội, đặc biệt là công bằng trong phân phối thu nhập. Do đó việc nghiên cứu lý luận tăng trưởng kinh tế, phân phối thu nhập trong nền kinh tế thị trường và vận dụng vào Việt Nam là hết sức cần thiết, cấp bách và có ý nghĩa quan trọng cả về lý luận và thực tiễn. Nhận thức được tầm quan trọng của vấn đề này, tôi quyết định chọn đề tài: “Mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và bất bình đẳng thu nhập: lý thuyết và thực tiễn ở Việt Nam.” Với đề tài này tôi chỉ tập trung nghiên cứu những lý thuyết về tăng trưởng, bất bình đẳng và những tác động của tăng trưởng kinh tế đối với phân phối thu nhập, từ đó liên hệ thực tiễn Việt Nam. Tôi hi vọng khi nắm vững được những cơ sở lý thuyết này, có thể áp dụng vào nền kinh tế Việt Nam giúp các nhà quản lý đưa ra các chính sách thích hợp để đảm bảo cho sự phát triển kinh tế bền vững của nền kinh tế Việt Nam. Đề tài gồm có 3 phần: Phần 1: Các lý thuyết về tăng trưởng kinh tế và bất bình đẳng thu nhập. Phần 2: Thực trạng tăng trưởng kinh tế và bất bình đẳng thu nhập ở Việt Nam. Phần 3: Giải pháp kết hợp tăng trưởng kinh tế, phân phối thu nhập công bằng. Để hoàn thành được đề tài này, tôi chân thành cảm ơn TS. Lê Quốc Hội đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu. PHẦN I CÁC LÝ THUYẾT VỀ TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ VÀ BẤT BÌNH ĐẲNG THU NHẬP. 1.1.Những vấn đề về tăng trưởng kinh tế. 1.1.1. Khái niệm về tăng trưởng kinh tế: Tăng trưởng kinh tế là một phạm trù kinh tế, nó phản ánh sự gia tăng về sản lượng hay thu nhập của nền kinh tế trong một khoảng thời gian nhất định (thường là một năm). Tăng trưởng kinh tế có thể biểu hiện bằng qui mô tăng trưởng và tốc độ tăng trưởng. Qui mô tăng trưởng phản ánh sự gia tăng lên hay giảm đi nhiều hay ít, còn tốc độ tăng trưởng được sử dụng với ý nghĩa so sánh tương đối và phản ánh sự gia tăng nhanh hay chậm của nền kinh tế giữa năm hay các thời kỳ. 1.1.2. Đo lường tăng trưởng kinh tế: Bản chất của tăng trưởng kinh tế là phản ánh sự thay đổi về lượng của nền kinh tế. Do đó nhìn chung tăng trưởng kinh tế được tính bằng phần trăm thay đổi của mức sản lượng quốc dân. trong đó: gt là tốc độ tăng trưởng của thời kỳ t. Y là GDP thực tế của thời kỳ t. GDP là thước đo được chấp nhận rộng rãi về mức sản lượng của một nền kinh tế. GDP được nói đến ở đây là GDP thực tế chứ không phải GDP danh nghĩa, tức là đã loại bỏ sự biến động của giá cả theo thời gian. Thước đo trên có thể gây nhầm lẫn nếu như dân số tăng rất nhanh trong khi GDP thực tế lại tăng trưởng chậm. Một định nghĩa khác có thể thích hợp hơn về tăng trưởng kinh tế tính theo mức sản lượng bình quân đầu người được tính bằng tổng sản lượng hàng hoá và dịch vụ được tạo ra trong năm chia cho dân số. Chính vì vậy chỉ tiêu ý nghĩa hơn về tăng trưởng kinh tế được tính bằng phần trăm thay đổi của GDP thực tế bình quân đầu người của thời kỳ nghiên cứu so với thời kỳ trước - thông thường tính cho một năm. trong đó: gpct là tốc độ tăng trưởng GDP thực tế bình quân đầu người của thời kỳ t. y là GDP thực tế bình quân đầu người. Khi các nhà kinh tế nghiên cứu tăng trưởng kinh tế, họ quan tâm đến tăng trưởng của sản lượng thực tế (hay sản lượng trên mỗi đầu người) trong một thời kì dài để có thể xác định được các yếu tố làm tăng GDP thực tế tại mức tự nhiên trong dài hạn. 1.1.3.Các nhân tố ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế: 1.1.3.1.Nhân tố kinh tế: Đây là những nhân tố tác động trực tiếp đến các biến đầu vào và đầu ra của nền kinh tế. - Vốn: là yếu tố vật chất đầu vào quan trọng có tác động trực tiếp đến tăng trưởng kinh tế. Ở các nước đang phát triển sự đóng góp của vốn sản xuất vào tăng trưởng kinh tế thường chiếm tỷ trọng cao nhất. - Lao động: là yếu tố đầu vào của sản xuất. Trước đây chỉ quan niệm lao động là yếu tố vật chất đầu vào, được xác định bằng số lượng dân số nguồn lao động mỗi quốc gia. Những mô hình tăng trưởng kinh tế hiện đại gần đây đã nhấn mạnh đến khía cạnh phi vật chất của lao động gọi là vốn nhân lực, đó là các lao động có kỹ năng sản xuất, có sáng kiến và phương pháp mới trong hoạt động kinh tế. - Tài nguyên thiên nhiên: là một trong những yếu tố sản xuất cổ điển. Tài nguyên thiên nhiên có vai trò quan trọng để phát triển kinh tế. Nó tạo điều kiện thuận lợi cho các nước được thiên nhiên ưu đãi có được những lợi thế so sánh. Từ đó phát triển các mặt hàng là thế mạnh của nước mình. - Công nghệ: Công nghệ sản xuất cho phép quá trình sản xuất có hiệu quả hơn. Công nghệ phát triển ngày càng nhanh chóng và ngày nay công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, công nghệ vật liệu mới... có những bước tiến như vũ bão góp phần gia tăng hiệu quả của sản xuất. 1.1.3.2.Nhân tố phi kinh tế: Khác với các yếu tố kinh tế, các nhân tố phi kinh tế có tính chất và nội dung tác động khác. Ảnh hưởng của chúng là gián tiếp và không thể lượng hoá cụ thể được mức độ tác động của nó đến tăng trưởng kinh tế. Các nhân tố phi kinh tế không tác động một cách riêng rẽ mà mang tính tổng hợp, đan xen, tất cả lồng vào nhau tạo nên tính chất đồng thuận hay không đồng thuận trong quá trình tăng trưởng và phát triển kinh tế. - Đặc điểm văn hoá xã hội: đây là nhân tố quan trọng có tác động nhiều đến quá trình phát triển. Trình độ văn hoá mỗi dân tộc là một nhân tố cơ bản để tạo ra các yếu tố về chất lượng lao động, của kỹ thuật, của trình độ quản lý kinh tế-xã hội. - Nhân tố thể chế chính trị-kinh tế-xã hội: Các nhân tố thể chế chính trị - kinh tế - xã hội được thừa nhận tác động đến quá trình phát triển đất nước theo khía cạnh tạo dựng hành lang pháp lý và môi trường xã hội cho các nhà đầu tư. Ngoài ra còn có một số nhân tố như cơ cấu dân tộc, tôn giáo,… cũng ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế tuỳ thuộc vào chính sách của chính phủ. 1. 2.Những vấn đề về bất bình đẳng thu nhập. 1. 2.1. Khái niệm về bất bình đẳng thu nhập: Bất bình đẳng xã hội là sự không ngang bằng nhau về các cơ hội hoặc lợi ích đối với những cá nhân khác nhau trong nhóm hoặc nhiều nhóm xã hội. Từ đó ta có thể hiểu bất bình đẳng thu nhập là sự không ngang bằng nhau về thu nhập, của cải của những cá nhân khác nhau trong xã hội. Phân phối thu nhập quá bình đẳng có thể không tốt đối với tính hiệu quả kinh tế. Lấy kinh nghiệm của các nước xã hội chủ nghĩa nơi mà có sự bất bình đẳng thấp (mức lương, mức tiền công ít chênh lệch) thì con người không có động lực tham gia một cách tích cực vào các hoạt động kinh tế. Hiệu quả của việc cân bằng thu nhập kiểu xã hội chủ nghĩa là người lao động kỷ luật thấp và ít sáng kiến, chất lượng hàng hoá và dịch vụ thấp và ít khả năng lựa chọn, chậm cải tiến kỹ thuật và tất yếu là tăng trưởng kinh tế chậm, dẫn đến nghèo đói tăng lên. Nhiều nước có mức thu nhập cao có sự bất bình đẳng về thu nhập tương đối thấp với sự hỗ trợ của các khoản trợ cấp lớn từ ngân sách nhà nước. Tuy nhiên, các nhà kinh tế vẫn thường cho rằng giảm thiểu sự bất bình đẳng việc tăng gánh nặng về thuế của chính phủ có khả năng không khuyến khích đầu tư, làm chậm tăng trưởng kinh tế là làm giảm khả năng cạnh tranh quốc tế của một quốc gia. Mặt khác, quá bất bình đẳng sẽ gây ảnh hưởng xấu tới chất lượng cuộc sống của người dân, làm tăng tỉ lệ nghèo đói, cản trở tiến bộ trong y tế và giáo dục, góp phần làm gia tăng tình trạng tội phạm. Do đó cần có những chính sách phân phối thu nhập sao cho có thể đảm bảo cho nền kinh tế phát triển một cách bền vững. 1.2.2. Nguyên nhân gây ra sự bất bình đẳng thu nhập: Bất bình đẳng thu nhập vừa là vấn đề của lịch sử để lại, vừa là vấn đề của sự phát triển mà quốc gia nào cũng vấp phải. Tình trạng bất bình đẳng thu nhập biểu hiện với những mức độ khác nhau ở các quốc gia. Thu hẹp bất bình đẳng thu nhập đã trở thành những vấn đề lớn trong quá trình phát triển kinh tế của các nước. Có nhiều nguyên nhân và các nguyên nhân có thể đan xen, thâm nhập vào nhau, nhưng quy tụ lại có hai nhóm nguyên nhân chủ yếu là bất bình đẳng trong phân phối thu nhập từ tài sản và từ lao động. 1.2.2.1. Bất bình đẳng trong phân phối thu nhập từ tài sản. Trong nền kinh tế thị trường, một bộ phận thu nhập của các cá nhân được phân phối theo sở hữu các nguồn lực. Tùy theo các yếu tố sản xuất mà mỗi người có được cũng như việc định giá các yếu tố đó trên thị trường cạnh tranh mà chúng có ảnh hưởng đến mức thu nhập của mỗi cá nhân. Cách phân phối như vậy gọi là phân phối theo sở hữu các nguồn lực hay còn gọi là phân phối thu nhập từ tài sản. Tài sản của mỗi cá nhân có được là do nhiều nguồn hình thành khác nhau. - Do được thừa kế tài sản. - Do hành vi tiêu dùng và tiết kiệm khác nhau của các cá nhân ảnh hưởng lớn đến sự khác nhau về của cải tích luỹ được. - Do kết quả kinh doanh. Trong số các nguyên nhân nêu trên thì sản xuất kinh doanh là một cách quan trọng nhất để tăng thu nhập và tăng tài sản của mỗi cá nhân. 1.2.2.2. Bất bình đẳng trong phân phối thu nhập từ lao động. Lao động là điều kiện cơ bản tạo ra thu nhập. Tuy nhiên với kỹ năng lao động, điều kiện lao động và tính chất nghề nghiệp khác nhau sẽ dẫn đến thu nhập khác nhau. Một số nguyên nhân dẫn đến bất bình đẳng thu nhập từ lao động. - Do khác nhau về khả năng và kỹ năng lao động dẫn đến khác nhau về thu nhập. - Do khác nhau về cường độ làm việc cũng dẫn đến thu nhập không bằng nhau. - Do khác nhau về nghề nghiệp và tính chất công việc. - Do những nguyên nhân khác như sự phân biệt đối xử trong xã hội, xuất phát điểm của các cá nhân hay sự không hoàn hảo của thị trường lao động, ảnh hưởng của thiên tai và các rủi ro khác đều có liên quan đến sự khác biệt về tiền lương của các cá nhân. 1.2.3. Đo lường bất bình đẳng trong phân phối thu nhập: Các thước đo bất bình đẳng phụ thuộc vào mức thu nhập/tiêu dùng trung bình trong một nước và sự phân phối thu nhập/tiêu dùng trung bình đó. Có nhiều thước đo bất bình đẳng khác nhau, điển hình các nước thường dùng các thước đo sau: 1.2.3.1. Đường Lorenz: Một trong những công cụ biểu đạt mức độ bất bình đẳng trong phân phối thu nhập được sử dụng trong kinh tế học là đường Lorenz mang tên nhà kinh tế học người Mỹ Coral Lorenz (1905). Đường Lorenz phản ánh tỷ lệ phần trăm của tổng thu nhập quốc dân cộng dồn được phân phối tương ứng với tỷ lệ phần trăm cộng dồn của các nhóm dân số đã biết. Hình 1. Đường Lorenz và hệ số Gini %thu nhập A A B 100% A 100% 100% % dân số Trong trường hợp thu nhập được phân phối tuyệt đối bình đẳng thì bao nhiêu phần trăm dân số sẽ có tương ứng với bấy nhiêu phần trăm thu nhập. Khi đó, đường Lorenz sẽ trùng với đường chéo OA của hình vuông và đường này được gọi là đường bình đẳng tuyệt đối. Còn nếu một người nhận toàn bộ thu nhập và những người khác không có chút thu nhập nào, đường Lorenz sẽ chạy theo cạnh đáy và cạnh bên phải của hình vuông, đó là trường hợp bất bình đẳng tuyệt đối. Đường Lorenz càng nằm gần đường chéo thì mức độ công bằng càng cao (hay mức độ bất công bằng càng thấp) và càng nằm xa đường chéo thì mức độ công bằng càng giảm (hay mức độ bất bình đẳng càng cao). 1.2.3.2. Hệ số Gini: Hệ số Gini, mang tên nhà thống kê học người Italia (C.Gini), là thước đo bất bình đẳng được sử dụng phổ biến nhất. Về mặt hình học, hệ số Gini (g) được xác định bằng cách lấy diện tích hình A (hình 1), được xác định bởi đường Lorenz và đường chéo 0A, chia cho diện tích nửa hình vuông có chứa đường Lorenz đó (A+B). g = A/(A+B) Từ đó: 0≤ g ≤1. Nếu khoảng cách giữa đường Lorenz và đường chéo càng lớn thì hệ số Gini càng cao. Nếu g = 0 là bình đẳng tuyệt đối và g = 1 thì đường Lorenz nằm xa đường chéo nhất phản ánh sự bất bình đẳng tuyệt đối. Trên thực tế g nhận giá trị bằng 0 hay bằng 1 chỉ có ý nghĩa lý thuyết chứ không có trong thực tế, vì không có nước nào có bình đẳng tuyệt đối hay bất bình đẳng tuyệt đối. Trong thực tế, hệ số Gini cho các nước có phân phối thu nhập chênh lệch lớn nằm giữa 0,5 và 0,7 còn những nước có phân phối tương đối công bằng thì hệ số Gini nằm trong phạm vi 0,2 đến 0,35. 1.2.3.3. Tiêu chuẩn “40” World Bank: World Bank (2002) đề xuất chỉ tiêu đánh giá tình trạng bất bình đẳng: tỷ lệ thu nhập chiếm trong tổng thu nhập dân cư của 40% dân số có mức thu nhập thấp nhất trong xã hội. Theo chỉ tiêu này có 3 mức độ bất bình đẳng cụ thể sau: Khi thu nhập của 40% dân số có mức thu nhập thấp nhất trong xã hội chiếm tỷ lệ lớn hơn 17% của tổng thu nhập thì tình trạng bất bình đẳng cao; từ 12% đến 17% của tổng thu nhập thì tình trạng bất bình đẳng tương đối và nếu tỷ lệ nhỏ hơn 12% của tổng thu nhập thì tình trạng bất bình đẳng thấp. 1.2.3.4. Hệ số giãn cách thu nhập: Trong nhiều công trình nghiên cứu, chỉ tiêu hệ số giãn cách thu nhập được sử dụng để đánh giá tình trạng bất bình đẳng thu nhập. Chỉ tiêu này được xác định bởi mức chênh lệch thu nhập của 20% dân số có thu nhập cao nhất và 20% dân số có thu nhập thấp nhất. Hệ số giãn cách (chênh lệch) càng lớn, tình trạng bất bình đẳng càng cao. Một thước đo khác được sử dụng rất rộng rãi để đánh giá phân phối thu nhập là tỉ lệ nghèo đói. Đó là là phần trăm dân số có thu nhập thấp hơn một giá trị tuyệt đối nào đó được gọi là ngưỡng nghèo đói, mức thu nhập tối thiểu cần thiết để đảm bảo những nhu cầu vật chất cơ bản như lương thực, quần áo và nhà ở để đảm bảo cho người ta có thể tiếp tục tồn tại. 1.3. Các lý thuyết về mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và bất bình đẳng thu nhập. Tăng trưởng kinh tế và phân phối thu nhập luôn là một chủ đề gây nhiều tranh cãi. Trong một nền kinh tế thống nhất, tăng trưởng kinh tế và phân phối thu nhập công bằng là những khâu có vị trí độc lập tương đối với nhau. Tuy nhiên trong sự phát triển kinh tế xã hội giữa tăng tưởng kinh tế và phân phối thu nhập có mối quan hệ tương tác với nhau. Tăng trưởng kinh tế tạo ra của cải cho xã hội chính là điều kiện thực hiện công bằng xã hội. Tăng trưởng càng cao, kinh tế càng phát triển, càng có điều kiện để thực thi các chính sách công bằng xã hội. Ngược lại, phân phối thu nhập công bằng sẽ có tác động tích cực đến tăng trưởng kinh tế. Nó kích thích tính tích cực, sáng tạo của mọi người nhờ đó thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Nó còn tạo ra một xã hội hài hoà giữa lợi ích cá nhân và công cộng. Như vậy,phân phối thu nhập công bằng vừa là tiền đề để tạo ra ổn định xã hội, vừa là động lực lớn cho tăng trưởng kinh tế bền vững. Trên thế giới có rất nhiều lý thuyết xem xét mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và bất bình đẳng thu nhập. Điển hình có các lý thuyết sau: - Lý thuyết chữ “U ngược” của Simon Kuznets (1955): Lý thuyết này nghiên cứu về mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và bất bình đẳng, nghĩa là “mức độ bất bình đẳng về thu nhập có hướng gia tăng trong các giai đoạn đầu của phát triển kinh tế, sau đó sẽ giảm bớt đi khi nền kinh tế đã đạt tới một trình độ phát triển cao hơn”. Bigsten và Levin (2001) đã nghiên cứu lý thuyết này và cho rằng nếu bất bình đẳng có thể làm động lực cho tăng trưởng tốt hơn, rồi từ đó tạo ra cơ hội và điều kiện để xoá đói giảm nghèo nhanh hơn thì bất bình đẳng là điều kiện chấp nhận được. Với quan điểm này, trong giai đoạn đầu phát triển kinh tế của các nước kém phát triển, tình trạng bất bình đẳng sẽ gia tăng mạnh. Nhà nghiên cứu Ahlwalia (1976) đã sử dụng số liệu phân phối thu nhập của hơn 60 quốc gia, đã đi đến một kết luận tương tự một cách cụ thể hơn và kết quả điều tra bằng các số liệu đã cho thấy bất bình đẳng đã gia tăng mạnh ở giai đoạn phát triển ban đầu rồi sau đó bị đảo ngược lại ở giai đoạn phát triển cao hơn. Nguyên nhân của tình trạng đảo ngược này là do sự chuyển dịch cơ cấu ngành trong sản xuất tăng cường giáo dục, đào tạo tay nghề và sự biến đổi về dân số. Dù só sự gia tăng bất bình đẳng ở giai đoạn đầu phát triển, nhưng đã không làm trầm trọng hơn tình trạng nghèo khó tuyệt đối trong xã hội nói chung. - Lý thuyết mô hình kinh tế chính trị của Alesina và Rodrik (1994); Persson và Tabellini (1994); Bertola (1993); Perotti (1992) Mô hình này cố gắng xây dựng một cầu nối giữa những lí thuyết về sự tăng trưởng nội sinh và những lí thuyết kinh tế chính trị. Trong xã hội dân chủ, mức thuế suất được quyết định bởi những cử tri trung lập. Thuế được thu theo tỷ lệ thu nhập, và chi tiêu công tăng lên theo doanh thu thuế, từ đó thu nhập được phân phối lại và người nghèo thu được nhiều phúc lợi hơn người giàu từ các chương trình công cộng. Chính vì thế, người nghèo thích một mức thuế suất cao (chủ yếu đánh vào những người giàu) để tái phân phối cho những người nghèo thông qua các chương trình chuyển giao thu nhập. Trước đây, trong những xã hội bất bình đẳng, thu nhập của những cử tri trung lập thấp hơn so với mức thu nhập trung bình, qui tắc số đông sẽ qui định việc tái phân phối ở mức cao mà điều này đến lượt nó không khuyến khích đầu tư và nỗ lực lao động, và do đó làm giảm tăng trưởng. Do đó, nhiều xã hội xóa bỏ chế độ dân chủ “một người, một phiếu bầu” vì ít ra nó không thể giảm bớt mức độ bất bình đẳng qua sự tái phân phối. Kết luận rút ra từ các phát hiện này là bất bình đẳng đòi hỏi tái phân phối diễn ra mạnh mẽ hơn, do vậy sẽ đi cùng với tăng trưởng thấp. - Lý thuyết mô hình thị trường vốn không hoàn hảo của Chiou (1998); Aghion và Bolton (1997); Galor và Zeira (1993); Saint Paul và Verdier (1993): Mô hình này dựa trên vai trò của sự chưa hoàn hảo của thị trường vốn. Đặc biệt, trong xã hội mà các cá nhân không được tự do tiếp cận với tín dụng. Sự bất bình đẳng ngụ ý rằng một phần lớn tương đối dân số ở dưới ngưỡng chuẩn của giáo dục. Bởi vậy, đầu tư vào nguồn vốn con người thấp, và nếu sự tăng trưởng được đề cao bằng cách đầu tư vào nguồn vốn nhân lực thì mức tăng trưởng vẫn thấp. Tái phân phối làm tăng tổng sản lượng và thúc đẩy tăng trưởng bởi nó cho phép người nghèo đầu tư vào nguồn vốn nhân lực. Nếu thị trường vốn hướng tới việc cải thiện một nền kinh tế phát triển thì khi đó hiệu quả của thị trường vốn có liên quan tới sự thiếu hụt vốn là quan trọng trong những nền kinh tế đang phát triển hơn là trong nền kinh tế phát triển. Do đó kết quả dự báo về bất bình đẳng trong sự tăng trưởng kinh tế sẽ quan trọng hơn đối với các nước đang phát triển so với các nước phát triển. Điều đó cũng giải thích rằng những lí lẽ về thiếu hụt thị trường tín dụng thực sự phù hợp để giải thích mối quan hệ giữa tỷ lệ nghèo đói và tăng trưởng kinh tế. Trong khi sự bất bình đẳng không phải khi nào cũng cho rằng một phần lớn dân số là quá nghèo để tiếp cận tới nguồn tín dụng. Một tỷ lệ nghèo đói cao hơn có nghĩa là có thêm nhiều người gặp khó khăn về mặt tài chính. Ví dụ: Bất bình đẳng trong một nền kinh tế có thể cao mặc dù đại bộ phân dân cư có thu nhập cao. Do đó, chúng ta nên mong chờ một mối quan hệ phủ định giữa tỷ lệ nghèo đói và tăng trưởng kinh tế. - Lý thuyết mô hình tổng hợp của Benabou (1996): Mô hình này đưa ra một cơ cấu tổng hợp mà trong đó ảnh hưởng của tái phân phối lên sự phát triển không nhất thiết phải là đường kẻ. Có hai ảnh hưởng đối lập nhau. Tái phân phối là tốt nếu chi tiêu công cộng dùng để chi trả cho giáo dục ở một thế giới với những thị trường nguồn vốn không hoàn hảo, và sẽ là không tốt nếu tiền chỉ chuyển từ người giàu sang người nghèo bởi vì nó làm giảm lợi nhuận ròng có được từ sự đầu tư của người giàu. Bởi thế, tăng trưởng đảo chiều – “hình chữ U” liên quan tới tái phân phối và phân phối là “hình chữ U” đối với sự thiếu cân bằng. - Lý thuyết mô hình bất ổn về chính trị xã hội của Alesina (1996); Benhabib và Rustichini (1996); Grossman và Kim (1996); Fay (1993): Mô hình này nhấn mạnh hậu quả của sự thiếu công bằng đối với sự bất ổn chính trị và sự bất an của xã hội. Theo mô hình bất ổn về chính trị xã hội, sự thiếu công bằng là một yếu tố quyết định quan trọng tới sự bất ổn chính trị xã hội và có ảnh hưởng tiêu cực lên sự tăng trưởng do lợi nhuận đầu tư thấp hơn mức mong đợi. Đặc biệt, sự thiếu công bằng làm tăng thêm khác biệt xã hội mà lần lượt sẽ làm cho tình trạng của tài sản ít an toàn hơn và làm giảm sự tăng trưởng. Hơn nữa, sự tham gia của người nghèo vào hoạt động tội phạm và các hoạt động chống lại xã hội thể hiện một sự lãng phí trực tiếp các nguồn lực bởi vì thời gian và sức lực của các phạm nhân không được cống hiến cho các hoạt động tạo ra năng suất. Những cố gắng phòng thủ của những người dễ trở thành tội phạm cũng cho thấy một sự thiếu hụt nữa của các nguồn lực. - Lý thuyết mô hình đối với vấn đề sinh sản/giáo dục của Perotti (1996): Theo mô hình phân tích kinh tế chính trị, sự thiếu công bằng có một ảnh hưởng tiêu cực tới tăng trưởng kinh tế do sự méo mó của các quyết định gia đình đối với giáo dục và sinh sản. Cha mẹ phải tận dụng (tối ưu hóa) việc sử dụng các nguồn lực của gia đình, bằng cách chọn lựa cải thiện về chất lượng hay số lượng (sự sinh sản) của các thế hệ con cháu của họ. Bởi vì giáo dục mất một khoản chi phí tương đương với lợi tức dự tính trong quá trình học, những gia đình nghèo không đầu tư tiền cho giáo dục của họ nhưng lại đầu tư bằng cách sinh đẻ. Tuy nhiên, tăng trưởng chỉ được cải thiện bằng cách đầu tư tiền cho con người, vì thế một xã hội mà trong đó sự mất bất bình đẳng cao thế hiện ở một số lượng tương đối lớn các hộ nghèo mà đầu tư bằng cách sinh nhiều con hơn là đầu tư vào giáo dục. Tỉ lệ sinh đẻ cao của xã hội này dẫn đến sự tăng trưởng thấp. - Lý thuyết mô hình so sánh xã hội của Knell (1988): Mô hình này được xây dựng dựa vào mô hình Benabou (1996), trong đó mỗi cá nhân có sự so sánh xã hội. Mô hình này dựa trên sự thừa nhận rằng sự tiến bộ tột cùng của lợi ích cá nhân không chỉ phụ thuộc vào sự tiêu dùng mà còn phụ thuộc vào mức tiêu dùng trung bình của các nhóm xã hội mà họ có liên quan. Trong một xã hội bất bình đẳng, những hộ gia đình nghèo bị cuốn theo những chi tiêu nhằm đáp ứng những nhu cầu xã hội và sự mong muốn bằng việc đòi hỏi những hoạt động chi tiêu ở mức cao hơn và bằng cách giảm đầu tư vào vốn nhân lực để làm giảm khoảng cách với những hộ gia đình giàu, dẫn tới tăng trưởng kinh tế thấp. Những việc này làm tăng tối đa phúc lợi hiện tại nhưng đưa tới sự thiệt hại của phúc lợi và tăng trưởng trong tương lai. Như vậy kết luận rút ra từ nghiên cứu này là bất bình đẳng sẽ làm tăng trưởng chậm lại. - Theo lý thuyết truyền thống, thực hiện mục tiêu công bằng xã hội, đặc biệt là hướng tới phân phối thu nhập bình đẳng hơn có thể mâu thuẫn với mục tiêu đảm bảo cho nền kinh tế hoạt động hiệu quả hơn để có tăng trưởng nhanh hơn. Lý do cơ bản là để lấy thu nhập của người giàu chuyển cho người nghèo, Chính phủ phải thực hiện các chính sách tái phân phối thu nhập, ví dụ như thông qua hệ thống thuế thu nhập luỹ tiến và các chương trình phúc lợi. PHẦN II THỰC TRẠNG TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ VÀ BẤT BÌNH ĐẲNG THU NHẬP Ở VIỆT NAM. 2.1. Thực trạng tăng trưởng kinh tế và bất bình đẳng thu nhập ở Việt Nam: 2.1.1. Thực trạng tăng trưởng kinh tế: Một trong những thành quả nổi bật của nền kinh tế Việt Nam trong thời kỳ đổi mới chính là tốc độ tăng trưởng kinh tế cao khá ổn định. Tốc độ tăng trưởng kinh tế bình quân 1986-1990 xấp xỉ 3,9%/năm; thời kỳ 1991-1995 là 8,2%; thời kỳ 1996-2000 là 7% và từ 2001-2008 là 7,6% . Biểu đồ tốc độ tăng trưởng kinh tế qua các năm Nguồn: Niên giám thống kê Việt Nam từ 1985 đến 2008 Trong giai đoạn 1986-1990, nền kinh tế nước ta có nhiều chuyển biến mạnh mẽ. GDP tăng bình quân 3,9% năm chủ yếu dựa vào sự tăng trưởng của nông nghiệp và dịch vụ. Năm 1990, nguồn viện trợ nước ngoài giảm đột ngột đã làm cho ngành công nghiệp đình đốn. Trong khi đó, tốc độ tăng trưởng của nông nghiệp giảm xuống chỉ còn 1,5%, khu vực dịch vụ đã tăng tốc do được bung ra sau nhiều năm bị dồn nén và trói buộc bởi cơ chế kế hoạch hoá tập trung. Kinh tế tư nhân đã đáp ứng hầu hết các loại dịch vụ này. Kết quả là đà tăng trưởng chỉ giảm nhẹ xuống 3,9%. Giai đoạn 1991-1995 thể hiện những bước chuyển đầu tiên của nền kinh tế sang cơ chế thị trường. Khu vực kinh tế ngoài nhà nước phát triển mạnh mẽ, đạt đỉnh điểm vào năm 1995 (9,54%). Sự tăng trưởng nhanh trong giai đoạn này là do tác động của nhiều cải cách lớn về đầu tư, tín dụng và ngân hàng… đặc biệt Việt Nam còn gia nhập ASEAN năm 1994 và AFTA năm 1995, do đó có các nguồn vốn ODA giúp Việt Nam thực hiện những điều chỉnh cơ cấu quan trọng bước đầu. Giai đoạn 1996-2000 là khoảng thời gian tốc độ tăng trưởng kinh tế có chiều đi xuống, do tác động của cuộc khủng hoảng tài chính- tiền tệ Châu Á. Nền kinh tế Việt Nam tuy không chịu ảnh hưởng trực tiếp nhưng nguồn vốn FDI suy giảm và sự cạnh tranh ngày càng khốc liệt trên các thị trường xuất khẩu thực sự tác động tiêu cực đến nền kinh tế. Tốc độ tăng trưởng kinh tế giảm đáng kể trong giai đoạn này, từ 8,2% năm 1997 xuống 4,8% năm 1999. Bình quân cả giai đoạn, tốc độ tăng trưởng kinh tế đạt 7%. Giai đoạn 2001-2008 nền kinh tế tăng trưởng trở lại. Sau khi cuộc khủng hoảng tài chính- tiền tệ Châu Á đã lắng xuống, cùng các chương trình cải cách hướng vào cải tổ cơ cấu kinh tế, khuyến khích kinh tế trang trại và cải cách phân phối sản phẩm đã đưa nền kinh tế trở lại đà tăng trưởng, từ 6,8% năm 2000 lên 8,5% năm 2007. Riêng năm 2008 do ảnh hưởng của khủng hoảng kinh tế thế giới, tốc độ tăng trưởng kinh tế chỉ đạt được 6,5%. Bên cạnh những thành tựu về tăng trưởng kinh tế chung, các ngành kinh tế của nước ta trong những năm qua đã đạt được tăng trưởng cao liên tục. + Giá trị sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp của Việt Nam tăng liên tục trong cả giai đoạn 1991-2005, bình quân 4,5%/năm trong giai đoạn 1991-1995; 5,7%/năm trong thời kì 1996-2000. Giai đoạn 2001-2008, mặc dù nông nghiệp gặp khó khăn do thiên tai, dịch bệnh… nhưng nhờ thủy sản vẫn tăng khá, giá trị sản xuất của nhóm ngành nông- lâm nghiệp và thủy sản vẫn đạt bình quân trên 5,4%/năm. + Công nghiệp: luôn có nhịp tăng cao hơn trong giai đoạn 1992-1995 so với xu hướng tăng trưởng của cả giai đoạn. Giai đoạn 1996-2000, khu vực công nghiệp trải qua một thời kì biến động mạnh, đạt đỉnh điểm về tốc độ tăng trưởng ở năm 1996 và mức thấp nhất so với năm 1999 với sự sụt giảm mạnh nhất trong năm 1998. Sự hồi phục trở lại bắt đầu từ năm 2001-2005 nhưng không có sự bứt phá trở lại về tốc độ tăng trưởng của ngành công nghiệp. + Dịch vụ: Thành công trong ổn định môi trường kinh tế vĩ mô cùng với tác động của các chính sách tự do hóa giá cả, tự do hóa thương mại nội địa và các biện pháp cải cách khác định hướng thị trường, ngành dịch vụ đã có giai đoạn tăng trưởng cao từ 1991-1995, nhịp tăng cao nhất vào 1995 và cao hơn mức tăng GDP; từ 1996-2000 là giai đoạn tăng trưởng giảm sút nhanh, nhất là giai đoạn 1996-1999 giảm tới 7,8 điểm phần trăm. Sự hồi phục tăng trưởng bắt đầu từ năm 2000 và năm 2003 tăng trưởng ở khu vực dịch vụ luôn cao hơn xu hướng tăng trưởng trung hạn. Chuyển dịch cơ cấu ngành trong những năm qua có sự chuyển biến tích cực. Tỷ trọng của nhóm ngành nông, lâm, ngư nghiệp trong GDP Việt Nam giảm dần theo thời gian; từ 38,74% năm 1990 xuống còn 21,8% năm 2004 và 20,9% năm 2005, trong khi nhóm ngành công nghiệp và xây dựng đóng vai trò ngày càng quan trọng trong nền kinh tế, từ 22,67% năm 1990 tăng lên 40,2% năm 2004 và 41,0% năm 2005. Khu vực dịch vụ đã có bước phát triển nhảy vọt cả về chất và lượng, chiếm tỷ trọng lớn nhất trong ba khối ngành; tỷ trọng của ngành dịch vụ trong GDP, sau khi tăng tương đối mạnh trong thời kỳ 1990-1995 (năm 1995 đạt 44,06%) đã liên tục bị giảm: năm 1996 còn 42,51%; năm 1997 còn 42,15%; năm 1998 còn 41,73%; năm 1999 còn 40,08% và năm 2005 còn 38,1% nhưng đã có sự phục hồi nhanh chóng trong các năm tiếp theo. Điều này phù hợp với xu hướng chuyển dịch cơ cấu trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, nâng cao chất lượng tăng trưởng và phát triển kinh tế đất nước; làm tăng tiềm lực của nền kinh tế, đặc biệt là tiềm lực công nghiệp và kết cấu hạ tầng. Cơ cấu kinh tế nhiều thành phần cũng có những chuyển biến khá rõ nét, thể hiện sự tham gia ngày càng sâu rộng của khu vực ngoài quốc doanh, đặc biệt là khu vực có vốn đầu tư nước ngoài vào các hoạt động kinh tế. Tỷ trọng của khu vực nhà nước có xu hướng giảm, tỷ trọng của khu vực ngoài nhà nước ngày càng tăng. Tuy nhiên, do sự phát triển của khoa học công nghệ còn hạn chế nên tăng trưởng kinh tế ở nước ta vẫn chủ yếu dựa vào tăng trưởng theo chiều rộng, dựa vào khai thác tài nguyên do đó sự tăng trưởng này chưa thực sự vững chắc. 2.1.2. Thực trạng bất bình đẳng thu nhập. Thành quả tăng trưởng và phát triển kinh tế của Việt Nam đã đem đến cho người dân sự cải thiên về chất lượng cuộc sống nhưng đồng thời phân hóa giàu nghèo giữa các tầng lớp dân cư, giữa thành thị và nông thôn, giữa miền xuôi và miền núi lại đang tăng lên. Theo số liệu của tổng cục thống kê, hệ số chênh lệch về thu nhập giữa nhóm 20% giàu nhất và nhóm 20% nghèo nhất trong tổng dân số cả nước ngày càng có xu hướng tăng cao, đã tăng từ 7,6 lần năm 1999 lên 8,1 lần năm 2000 và 8,4 lần năm 2006. . Hệ số chênh lệch giữa nhóm giàu (20% dân số có thu nhập cao nhất) và nhóm nghèo (20% dân số có thu nhập thấp nhất) Trên cơ sở kết quả các cuộc điều tra mức sống gia đình do Tổng cục Thống kê tiến hành trong những năm qua có thể tính ra tỷ trọng thu nhập của 40% số hộ có thu nhập thấp nhất so với tổng thu nhập của tất cả các hộ dân cư như sau: Năm 1999 là 18,7%, năm 2002 là 17,98% và năm 2004 là 17,4%. Như vậy, sự bất bình đẳng về thu nhập ở nước ta tuy có tăng nhưng ở mức độ rất thấp và phân bố thu nhập trong các nhóm dân cư hiện nay ở nước ta là tương đối bình đẳng. Hệ số Gini theo chi tiêu: Theo tính toán của Tổng cục Thống kê Việt Nam, hệ số Gini chung của nước ta tăng từ 0,35 năm 1993 lên 0,39 năm 1998 và 0,42 năm 2002; 0,41 năm 2004 và 0,43 năm 2006 phản ánh sự chênh lệch giàu nghèo ngày càng doãng ra. Như vậy, trong quá trình tăng trưởng và giảm nghèo những năm vừa qua Việt Nam đang ở vào nhóm nước tương đối bình đẳng. Tuy nhiên, một số vùng đã bắt đầu gia tăng sự bất bình đẳng, nhất là tại những vùng tăng trưởng kinh tế nhanh như vùng Đông Nam Bộ (hệ số Gini vào năm 2004 đạt mức 0,43), kế đó là và Tây Nguyên (0,40) và đồng bằng sông Hồng (0,39). Hệ số Gini theo thành thị, nông thôn và vùng 2002 2004 Việt Nam 0,42 0,41 Thành thị 0,41 0,41 Nông thôn 0,36 0,37 Vùng Việt Nam ĐB sông Hồng 0,39 0,39 Đông Bắc Bộ 0,36 0,39 Tây Bắc Bộ 0,37 0,38 Bắc Trung Bộ 0,36 0,36 DH Nam Trung Bộ 0,35 0,37 Tây Nguyên 0,37 0,40 Đông Nam Bộ 0,42 0,43 ĐB sông Cửu Long 0,39 0,38 Nguồn:TCTK, Điều tra mức sống hộ gia đình 2006. Khoảng cách giàu nghèo ở khu vực thành thị cao hơn và tăng lên, còn khu vực nông thôn thì thấp hơn và gần đây đã giảm nhẹ. Chênh lệch thu nhập giữa nhóm giàu và nghèo ở thành thị năm 2007 là 8,2 lần và ở nông thôn là 6,5 lần. Các vùng nông thôn là nơi có nhiều người nghèo sinh sống, mặc dù trong những năm gần đây tỷ lệ nghèo ở nông thôn có sự giảm xuống mạnh mẽ nhưng tỷ lệ nghèo ở nông thôn nước ta vẫn cao hơn nhiều so với thành thị. Năm 1993 tỷ lệ nghèo ở thành thị là 25,1% đến năm 2006 giảm xuống còn 3,9%, trong khi đó nông thôn năm 1993 là 66,4% và năm 2006 là 20,4%. Tỷ lệ nghèo chung phân theo thành thị, nông thôn Đơn vị: % 1998 2002 2004 2006 Tỷ lệ nghèo chung cả nước 37.4 28.9 19.5 16.0 Phân theo thành thị, nông thôn Thành thị 9.0 6.6 3.6 3.9 Nông thôn 44.9 35.6 25.0 20.4 Nguồn: Niên giám thống kê Việt Nam Từ những đánh giá trên ta thấy Việt Nam đã và đang hướng tới “bất bình đẳng vừa”, đạt thành tích cao về xóa đói giảm nghèo với tỷ lệ nghèo giảm liên tục ở mức cao. Tuy nhiên, xu hướng giảm tỷ lệ nghèo diễn ra đồng thời với gia tăng bất bình đẳng. Khoảng cách giàu nghèo không chỉ gia tăng ở tầm quốc gia mà còn giữa các vùng và trong nội bộ mỗi vùng. 2.2. Đánh giá mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và bất bình đẳng thu nhập ở Việt Nam. 2.2.1.Thành tựu tăng trưởng kinh tế đối với công bằng xã hội: Trong quá trình phát triển, nước ta đã đạt được những thành quả quan trọng về tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội. Theo số liệu của Tổng cục Thống kê, thu nhập bình quân một người một tháng của nhóm thu nhập cao nhất năm 2003-2004 tăng 304,4 nghìn đồng, nhưng nhóm thu nhập thấp chỉ tăng 34,1 nghìn đồng, bằng 11% của nhóm thu nhập cao nhất. Với mức tăng 34,1 nghìn đồng/người/tháng trong bối cảnh chỉ số giá tiêu dùng tăng khá cao trong những năm qua thì thu nhập thực tế của nhóm thu nhập thấp ít được cải thiện. Thu nhập bình quân đầu người một tháng theo giá thực tế Đơn vị:nghìn đồng Năm 1999 2002 2004 2006 Thu nhập bình quân 295 356 484 636 Nguồn: Tổng cục Thống kê Tăng trưởng nhanh và có lợi cho người nghèo chính là điểm mấu chốt trong thành tích giảm nghèo của Việt Nam. Tỷ lệ nghèo đói giảm liên tục ở mức cao trong cả nước; tính theo chuẩn mới của Việt Nam, tỷ lệ nghèo đói giảm từ 30% năm 1992 xuống còn 14,7% năm 2007. Bình quân mỗi năm giảm được 34 vạn hộ nghèo. Tỷ lệ nghèo qua các năm Năm 1998 2002 2004 2006 2007 Tỷ lệ nghèo 37,4% 28,9% 19,5% 16,0% 14,7% Nguồn: Tổng cục Thống kê Chất lượng cuộc sống người dân ở các xã nghèo được nâng cao. Thu nhập bình quân của 20% nhóm nghèo nhất năm 1994 là 63.000 đồng/người/tháng đến năm 2001 đạt 107.000 đồng/người/tháng và tăng lên 184.300 đồng/người/tháng vào năm 2006. Cùng với việc cải thiện đáng kể về mức sống được thể hiện qua chi tiêu các hộ gia đình gia tăng, các chỉ tiêu phi thu nhập phản ánh các khía cạnh về mặt xã hội của cuộc sống trong mỗi hộ gia đình cũng được cải thiện trong những năm qua. - Về mặt giáo dục, tỉ lệ nhập học ròng đã tăng lên đối với tất cả các cấp. Đặc biệt là tỉ lệ nhập học ở cấp trung học phổ thông đã tăng mạnh, từ 7,2% năm 1993 lên đến 63% trong năm 2004, tức là tăng gần 9 lần. Tỉ lệ này đối với cấp trung học cơ sở cũng được cải thiện một cách đáng kể, tăng 3 lần trong khoảng thời gian 11 năm. Tỉ lệ nhập học ở cấp tiểu học cũng đã đạt được tỉ lệ cao trong năm 1993, nhưng tiếp tục tăng lên đạt đến tỉ lệ 94,6% trong năm 2004. - Về dịch vụ y tế, hệ thống y tế tạo điều kiện cho tất cả người dân có nhu cầu đều được thụ hưởng các dịch vụ khám, chữa bệnh ở các bệnh viện công và các bệnh viện ngoài công lập. Tỉ lệ các hộ gia đình có bảo hiểm y tế và có thẻ bảo hiểm y tế tăng lên nhanh chóng trong những năm gần đây: nếu năm 1998 chỉ có 16% số dân được bảo hiểm y tế thì con số này tăng lên 38%, tức là tăng gấp 2,5 lần. Các chỉ tiêu xã hội 1993-2004 Các chỉ tiêu phi thu nhập 1993 1998 2002 2004 Giáo dục Tỉ lệ nhập học tiểu học (thuần) 86.7 91.4 90.1 94.6 Tỉ lệ nhập học trung học cơ sở (thuần) 30.1 61.7 72.1 90.1 Tỉ lệ nhập học trung học phổ thông (thuần) 7.2 28.6 41.8 63 Y tế BHYT và thẻ bảo hiểm miễn phí 15.73 37.56 Cơ sở hạ tầng % dân số nông thôn có trung tâm y tế công cộng 93 97 % dân số được sử dụng nước sạch 26.2 40.6 48.5 58.58 % dấn số có nhà vệ sinh đạt tiêu chuẩn vệ sinh 10.4 17 25.3 31.8 % dân số sử dụng điện là nguồn thắp sáng chính 49 78 87 93 Nguồn: TCTK, Điều tra mức sống dân cư 1993 đến 2004 Các điều kiện cơ sở hạ tầng- điện, nước sạch và vệ sinh đều đã được cải thiện một cách đáng kể. Nếu trong năm 1993, chỉ có 48% tổng số dân được sử dụng điện làm nguồn chiếu sáng chính tỉ lệ này tăng gần gấp đôi vào năm 2004, 94%. Tỉ lệ dân số được sử dụng nước sạch tăng lên 3 lần so với cùng thời kỳ, tăng từ 26% năm 1994 lên 88% năm 2004. Trong lĩnh vực vệ sinh tình hình cũng được cải thiện một cách tích cực: tỉ lệ dân số có hố xí hợp vệ sinh tăng từ 10% năm 1993 lên 32% năm 2004. Số liệu về sở hữu của các hộ gia đình đối với các mặt hàng tiêu dùng lâu bền như đài, tivi, xe đạp, xe máy v.v…. cũng khẳng định thêm về những cải thiện quan trọng trong mức sống của người dân. 2.2.2. Hạn chế và nguyên nhân dẫn tới sự tác động tiêu cực của tăng trưởng kinh tế đối với bất bình đẳng thu nhập: 2.2.2.1. Hạn chế của tăng trưởng kinh tế đối với bất bình đẳng thu nhập: Quá trình tăng trưởng kinh tế với phân phối thu nhập cũng bộc lộ những nguy cơ và thách thức lớn đối với sự phát triển bền vững của đất nước: Thứ nhất: Tăng trưởng kinh tế nhanh và ở mức cao nhưng chất lượng tăng trưởng, hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế thấp; người nghèo nhận được ít lợi ích từ tăng trưởng hơn so với người giàu điều đó càng làm gia tăng khoảng cách giàu nhèo trong cả nước. Theo đánh giá của Diễn đàn kinh tế thế giới, khả năng cạnh tranh và chất lượng của nền kinh tế Việt Nam năm 2006 đứng thứ 77/125 nước được điều tra, giảm 3 bậc so với năm 2005. Hiệu quả kinh tế được thể hiện thông qua hiệu quả sử dụng các yếu tố đầu vào của tăng trưởng, ở năng suất lao động hay giá trị gia tăng cho nền kinh tế, vấn đề cạnh trạnh của nền kinh tế. Các yếu tố vốn chiếm 57% và lao động chiếm 20% vẫn là yếu tố chính đóng góp cho tăng trưởng kinh tế; yếu tố khoa học và công nghệ tuy có tăng lên nhưng vẫn chiếm tỷ trọng nhỏ. GDP bình quân đầu người thấp và tốc độ tăng chậm do dân số vẫn tăng cao, điều kiện để nâng cao mức sống của người nghèo, người có thu nhập thấp vượt qua ngưỡng một nước nghèo, đặc biệt đối với khu vực nông thôn, vùng núi, vùng sâu, vùng đồng bào dân tộc còn khó khăn. Chất lượng tăng trưởng kinh tế thấp đã ảnh hưởng đến sự bất bình đẳng thu nhập. Thứ hai: giảm nghèo chưa bền vững,nguy cơ tái nghèo cao. Những thành tựu về tăng trưởng kinh tế tác động đến phân phối thu nhập công bằng hơn đã phần nào xóa đói giảm nghèo cho người dân nhưng còn thiếu tính bền vững, chủ yếu mới xóa tình trạng đói (nghèo về lương thực, thực phẩm), đa số hộ mới thoát nghèo còn nằm sát chuẩn nghèo nên nguy cơ tái nghèo cao, tỷ lệ tái nghèo lớn (7-10% trong tổng số hộ mới thoát nghèo). Mặt khác, không ít hộ có mức thu nhập thấp không ổn định nằm giáp ranh chuẩn nghèo đói cũng có nguy cơ tái nghèo đói cao (chiếm 70-80%) . Thứ ba: Tốc độ giảm nghèo có xu hướng chậm lại, tỷ lệ nghèo còn cao. Tốc độ giảm nghèo có xu hướng chậm lại do tác động của tăng trưởng kinh tế đến giảm nghèo giảm đi: hệ số co giãn giữa tăng trưởng kinh tế và giảm nghèo giảm từ 1-0,7 giai đoạn 1992-1998 xuống còn khoảng 1-0,3 giai đoạn 1998-2005, đặc biệt là ở các vùng bị chia cắt địa lý, cơ sở hạ tầng còn yếu kém và dân trí chưa phát triển. Nghèo đói vẫn còn đang phổ biến, số hộ nghèo là dân tộc thiểu số đã giảm nhưng tỷ lệ trong tổng số hộ nghèo của cả nước vẫn tăng lên theo chuẩn nghèo mới của quốc gia đến cuối năm 2007, tỷ lệ hộ nghèo trong cả nước vẫn còn khoảng 14,87%; nhóm dân tộc có tỷ lệ nghèo cao là Vân Kiều (60,3%), Pakô (58,5%) và H’mông vào năm 2003. Thứ tư: chênh lệch về thu nhập có xu hướng gia tăng. Mức độ chênh lệch giàu nghèo theo thu nhập có xu hướng tăng lên và với tốc độ ngày càng nhanh hơn. Theo số liệu của Tổng cục thống kê, hệ số chênh lệch về thu nhập giữa nhóm 20% giàu nhất và nhóm 20% nghèo nhất trong tổng số dân cư cả nước đã tăng từ 7,6 lần năm 1999 lên 8,1 lần năm 2002 và 8,3 lần năm 2004. 2.2.2.2. Nguyên nhân cơ bản dẫn tới sự tác động tiêu cực của tăng trưởng kinh tế đối với bất bình đẳng thu nhập: Một là: Bắt nguồn từ bản thân nền kinh tế thị trường. Khi còn nhiều hình thức sở hữu về tư liệu sản xuất, phát triển kinh tế nhiều thành phần và sản xuất hàng hóa thì sự phân hóa giàu nghèo là một hiện tượng khách quan. Trong nền kinh tế thị trường, nguyên nhân trực tiếp của sự chênh lệch về thu nhập, sự phân hóa giàu nghèo là từ quan hệ phân phối thu nhập. Trong thời kỳ đổi mới, Đảng ta đã xác định: “Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, thực hiện phân phối chủ yếu theo kết quả lao động và hiệu quả kinh tế, đồng thời phân phối theo mức đóng góp vốn và các nguồn lực khác vào sản xuất kinh doanh và thông qua quỹ phúc lợi xã hội” (Văn kiện đại hội Đảng lần thứ IX). Điều đó có nghĩa là trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, để thực hiện nguyên tắc phân phối công bằng vẫn phải thừa nhận sự tồn tại như một tất yếu kinh tế của sự bất bình đẳng trong phân phối thu nhập và mức sống, chấp nhận sự chênh lệch trong thu nhập do năng suất và hiệu quả lao động, chấp nhận sự phân hóa giàu nghèo trong giới hạn cho phép. Hai là: Bắt nguồn từ quy luật phát triển không đều giữa các vùng do phương thức sản xuất, nền văn hóa, phong tục, tập quán, lối sống, điều kiện địa lý khác nhau. Vùng có điều kiện kinh tế xã hội tự nhiên thuận lợi phát triển nhanh, năng suất lao động cao, hấp dẫn thu hút các nguồn vốn đầu tư thì tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh sẽ dẫn đến kết quả thu nhập của dân cư cao hơn so với những vùng khó khăn, kém phát triển hơn; trong khi đó khả năng cạnh tranh của nền kinh tế giữa các vùng là không như nhau nên sự chênh lệch về trình độ phát triển giữa các vùng càng lớn, các vùng chậm phát triển có nguy cơ tụt hậu. Ba là: Mô hình tăng trưởng và cơ chế phân bổ nguồn lực là yếu tố có ảnh hưởng trực tiếp mạnh nhất và lâu dài đến việc tạo lập công bằng xã hội. Trong những năm qua, Việt Nam tuyên bố theo đuổi mô hình tăng trưởng “thị trường- hướng về xuất khẩu”. Tuy nhiên, mô hình được triển khai trên thực tế lại lệch sang xu hướng “thị trường- thay thế nhập khẩu”. Gắn với mô hình đó là định hướng ưu tiên phân bổ nguồn lực: cho các ngành và dự án dùng nhiều vốn và ít tạo việc làm mới; cho các vùng có khả năng tăng trưởng cao (vùng trọng điểm); và cho các doanh nghiệp nhà nước. Định hướng đầu tư này phản ánh cách tư duy chính sách vẫn theo kiểu áp đặt, dựa mạnh vào sự lựa chọn nhà nước hơn là theo các tín hiệu và nguyên tắc thị trường. Cơ chế để thực hiện định hướng phân bổ nguồn lực như vậy chưa dựa trên một sự phân công chức năng hợp lý giữa Nhà nước và thị trường. Bốn là: Quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa nhanh chóng. Tình trạng bất bình đẳng và phân hoá giàu- nghèo có phần gia tăng trong thời gian qua ở nước ta phản ánh một xu hướng tất yếu của quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá. Quá trình công nghiệp hoá kéo theo việc ứng dụng công nghệ mới và cách thức trong tổ chức sản xuất. Chỉ những người lao động được đào tạo và có tay nghề mới đáp ứng những công việc phức tạp và trong thời gian qua số lượng lao động có chất lượng chưa nhiều. Do có việc làm mới, số người này có thu nhập cao hơn nhiều so với số động lao động giản đơn và vì thế sự bất bình đẳng tăng lên. PHẦN III GIẢI PHÁP KẾT HỢP TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ, PHÂN PHỐI THU NHẬP CÔNG BẰNG. Định hướng phát triển trên cơ sở “tăng trưởng trong công bằng” vừa đảm bảo động lực mạnh mẽ thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, vừa đảm bảo kết quả tăng trưởng phải được phân phối công bằng, mọi người dân được hưởng lợi từ kết quả tăng trưởng, nhất là những người có công với cách mạng, người nghèo nhưng phải ưu tiên cho tăng trưởng. Do đó nhà nước cần phải điều chỉnh mô hình tăng trưởng kinh tế có lợi cho người nghèo để từ đó có thể tăng thu nhập của người nghèo lớn hơn tốc độ tăng trưởng trung bình của nền kinh tế. Để hướng tới mục đích đó thì một số biện pháp cần được áp dụng, đó là: Một là: Cần đảm bảo người nghèo được hưởng các lợi ích từ các chính sách công như giáo dục, y tế, hạ tầng cơ sở… Điều này không chỉ có nghĩa là Nhà nước tăng cường tiền bạc cho các địa phương còn gặp khó khăn, mà còn phải tìm cách đảm bảo cho người dân tại đây được trực tiếp nhận những ưu đãi này. Một kinh nghiệm quốc tế là cho người nghèo được tham gia vào quá trình đề xuất, hoạch định chính sách, để rồi tự họ theo dõi, giám sát quá trình thực thi chính sách. Hai là: Chính sách đầu tư phát triển cần làm sao để tăng cường vốn cho các địa phương còn trong điều kiện khó khăn. Một thực tế rất rõ là vốn cao sẽ đi đôi với tăng trưởng cao khi mà nền kinh tế vẫn đang được đánh giá là năng động hàng đầu khu vực. Vì vậy, việc cân đối các khoản giải ngân ODA cũng cần hướng đến mục tiêu lâu dài hơn là tạo ra sự phát triển bền vững và cân bằng trong nền kinh tế Ba là: Tiếp tục đẩy mạnh phát triển khoa học- công nghệ, tăng cường các biện pháp huy động vốn để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế nhanh và ổn định. Đồng thời chú trọng vấn đề giải quyết việc làm, đẩy mạnh công tác xóa đói giảm nghèo, thực hiện hỗ trợ tín dụng cho hộ nghèo với điều kiện ưu đãi về lãi suất, thời hạn, có sự hướng dẫn vốn một cách hiệu quả và nâng cao chất lượng giáo dục, y tế… để phục vụ người dân, đặc biệt là dân nghèo. Lợi thế của Việt Nam là giá nhân công rẻ, nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú. Mở cửa kinh tế sẽ giúp tất cả các lĩnh vực có cơ hội phát triển, tạo thu nhập cho người dân, đồng thời qua đó giải quyết được các mục tiêu Thiên niên kỷ. Một điều tất yếu là quá trình này cần được tiến hành song song với việc quản lý của Nhà nước, trên cơ sở hoạch định ra các chiến lược lâu dài qua những cơ chế chính sách phù hợp, bởi nếu không sẽ xảy ra tình trạng lợi bất cập hại của toàn cầu hoá là: Việt Nam trở thành nơi đón nhận những công nghệ lạc hậu trên thế giới, thu nhập đầu người được cải thiện chậm chạp. Bốn là: Cần có những chính sách tạo môi trường đầu tư và chuyển dịch trọng tâm của nền kinh tế sang những lĩnh vực có năng suất cao và tăng trưởng nhanh như những lĩnh vực trong công nghiệp và dịch vụ. Đồng thời thực hiện hiệu quả chính sách điều tiết thu nhập. Kết hợp tăng trưởng kinh tế với cải thiện điều kiện và môi trường sống, xây dựng xã hội theo tinh thần dân chủ văn minh. Năm là: Tăng đầu tư các dự án công vào khu vực kém phát triển. Xây dựng các công trình công cộng, cơ sở hạ tầng giao thông, cung cấp điện và nước sạch để có thể mang lại lợi ích cho các vùng trọng điểm thông qua hai kênh chính: Tạo công ăn việc làm trong quá trình xây dựng và cung cấp dịch vụ sau khi quá trình thi công các công trình hoàn tất. Tuy nhiên cũng cần lưu ý đến vấn đề đầu tư công vì đã có rất nhiều dự án công tiêu tốn rất nhiều chi phí của ngân sách nhưng không đem lại mấy hiệu quả cho người dân địa phương. Sáu là: Nâng cao chất lượng cung cấp các dịch vụ công. Điều này trực tiếp tác động đến người nghèo khác hẳn với các dự án đầu tư vào khu vực công với mục tiêu thúc đẩy tăng trưởng kinh tế địa phương và gián tiếp trợ giúp người nghèo. Giáo dục cơ sở và chăm sóc sức khỏe cần phải được cung cấp ở mọi nơi với chi phí phù hợp. Nước sạch và các dịch vụ vệ sinh môi trường cũng không thể thiếu. Khoảng cách giữa nông thôn và thành thị cần phải thu hẹp lại. Cải thiện hệ thống an sinh xã hội nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân cũng là nhiệm vụ quan trọng. Các nước đang phát triển có các hình thức cung cấp dịch vụ công khác nhau. So với chuẩn quốc tế, việc cung cấp các dịch vụ công tại Việt Nam tương đối tốt, tuy nhiên vẫn còn nhiều mặt cần hoàn thiện hơn. Bảy là: Đưa ra các biện pháp nhằm điều chỉnh sự bất bình đẳng về tài sản. Thừa kế tài sản từ bố mẹ là một trong những nguyên nhân gây bất bình đẳng. Nhiều người có đất ở thành phố tự nhiên giàu có hoặc nhiều người khác có thể giàu lên nhờ quen biết hoặc tham nhũng. Tuy nhiên, thậm chí ngay cả đối với những người giàu có một cách chân chính nhờ lao động và trí óc, vấn đề đánh thuế tài sản để phân phối lại cho một bộ phân dân chúng còn nghèo khổ vẫn còn là vấn đề tranh luận. Vì vậy các sắc thuế như thuế thừa kế, thuế tài sản, thuế đầu tư… cần được nghiên cứu và triển khai theo trình tự hợp lý. Tám là: Trong việc thực hiện đầu tư cho phát triển cần có quy hoạch và kế hoạch cụ thể để cân đối mức đầu tư cho các vùng lãnh thổ khác nhau. Việc dành mức đầu tư cao hơn cho các vùng kinh tế động lực là rất cần thiết nhằm tạo ra những đầu tàu” tăng trưởng để kéo toàn bộ “đoàn tàu” kinh tế Việt Nam đi lên. Song không thể không đầu tư thích đáng cho các vùng khác, nhất là vùng sâu, vùng xa, vùng cao, vùng đồng bào dân tộc thiểu số nhằm giảm dần khoảng cách về trình độ phát triển giữa các vùng, từng bước khắc phục tình trạng chênh lệch giữa các vùng, giữ vững ổn định chính trị- xã hội đảm bảo cho sự pát triển bền vững của đất nước. Chín là: Trong số những chính sách có liên quan đến phân phối lại tổng thu nhập quốc dân, không chỉ nên đặt vấn đề phân phối thông qua phúc lợi xã hội. Bởi lẽ khái niệm phúc lợi xã hội chỉ giới hạn trong phạm vi những lợi ích chung mà mọi người dân đều được hưởng như nhau. Còn trong hoàn cảnh cụ thể của nước ta hiện nay, đối tượng của chính sách xã hội là rất đa dạng, do vậy cần mở rộng chính sách phúc lợi xã hội thành hệ thống chính sách an sinh xã hội nhiều tầng nấc gồm: chính sách ưu đãi xã hội, chính sách bảo hiểm xã hội, chính sách trợ cấp xã hội,… Nếu thực hiện đồng bộ các biện pháp cơ bản trên, về lâu về dài, khoảng cách giàu- nghèo sẽ được thu hẹp lại mà nền kinh tế vẫn tiếp tục phát triển bền vững. KẾT LUẬN Việt Nam là một nước luôn được đánh giá là một nước có tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh và phân phối thu nhập tương đối công bằng. Từ những phân tích ở trên có lẽ nên có cách nhìn lại về tình trạng bất bình đẳng thu nhập ở Việt Nam hiện nay. Tuy nền kinh tế tăng trưởng nhanh, quy mô thu nhập kinh tế quốc dân cũng tăng lên nhưng tình trạng bất bình đẳng trong phân phối thu nhập cũng cao chưa phù hợp với mô hình phát triển kinh tế của Việt Nam: “Tăng trưởng kinh tế đi đôi với giảm bất bình đẳng” và chưa thực hiện được mục tiêu tăng trưởng gắn với đảm bảo công bằng xã hội. Để thực hiện được mục tiêu đó, việc phân phối thu nhập cần có sự kết hợp giữa thị trường và nhà nước. Nhà nước cần có những chính sách tích cực đảm bảo vừa tăng trưởng vừa giảm tình trạng bất bình đẳng thu nhập. Nhà nước có thể thông qua chính sách thuế để phân phối lại thu nhập, thu hẹp khoảng cách giàu nghèo giữa các vùng, giữa thành thị và nông thôn, đặc biệt cần có những chính sách phát triển kinh tế ở các vùng dân tộc thiểu số bằng các chính sách phân phối hợp lý. Từ đó mới đảm bảo được nền kinh tế Việt Nam tăng trưởng bền vững. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO Đỗ Hoài Nam và Võ Đại Lược. Một số vấn đề tăng trưởng kinh tế của Việt Nam hiện nay. Nhà xuất bản thế giới. GS. TS. Nguyễn Văn Thường. Giáo trình kinh tế Việt Nam. Nhà xuất bản Đại học Kinh tế Quốc dân. PGS. TS. Phạm Văn Vận và TH. S. Vũ Cương. Giáo trình kinh tế công cộng. Nhà xuất bản Thống kê. Phân phối thu nhập trong nền kinh tế thị trường – Nhà xuất bản thống kê, Hà Nội 1994. Tăng trưởng kinh tế và phân phối thu nhập – Nhà xuất bản khoa học xã hội, Hà Nội 1993 THS. Hoàng Thủy Yến: “Mối quan hệ giữa phân phối thu nhập và tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam”. Luận văn Thạc sĩ Kinh tế. Mã số: THS 2812. Tổng cục Thống kê (các năm khác nhau) Niên giám Thống kê TS. Phạm Ngọc Linh và TS. Nguyễn Thị Kim Dung. Giáo trình kinh tế phát triển. Nhà xuất bản Đại học Kinh tế Quốc dân. Vũ Thị Vinh: “ Tăng trưởng kinh tế và giảm nghèo ở Việt Nam – thành tựu và thách thức”. Tạp chí nghiên cứu kinh tế số 368. Tháng 12/2009. MỤC LỤC