Đề tài Một số vấn đề về chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam trong thời gian tới

g, các mặt hàng thâm dụng kỹ thuật và chất xám. Chính vì lẽ đó mà trong đề án trên đây cũng đã xác định mục tiêu chuyển đổi cơ cấu ngành hàng xuất khẩu của Việt Nam đến năm 2010 là: a. Giảm dần hàng thô và sơ chế, tăng hàng chế biến sâu, hàng có giá trị gia tăng cao. Giảm tỷ trọng xuất khẩu nhóm hàng nguyên nhiên liệu từ hơn 20% năm 2001 chỉ còn 3,5% đến năm 2010. b. Giảm tỷ trọng xuất khẩu nhóm hàng nông - lâm - thuỷ sản từ 25 - 26% (năm 2001) xuống còn 17,2% đến năm 2010. Tuy nhiên, trong số đó, hàng thuỷ sản vẫn tăng mạnh, đạt trên 40% tổng kim ngạch xuất khẩu của toàn ngành nông - lâm - thuỷ sản; hàng rau quả và hạt điều cũng tăng nhiều; cà phê, cao su tăng ít, riêng gạo hầu như không tăng (chỉ giữ ở mức 4,0 - 4,5 triệu tấn). Tăng tỷ trọng các nhóm hàng: công nghiệp nặng, công nghiệp nhẹ tiểu - thủ công nghiệp. c. Tăng mạnh tỷ trọng xuất khẩu các mặt hàng chủ lực đến năm 2010, phải chiếm trên 40% trong tổng kim ngạch xuất khẩu hàng hoá. Thuộc nhóm mặt hàng này có dệt may, giày dép, thủ công mỹ nghệ, thực phẩm chế biến, hoá phẩm tiêu dùng, cơ khí điện, nhựa và cả những sản phẩm kỹ thuật cao như phần mềm, điện tử cao cấp, công nghệ sinh học, vật liệu mới... tất cả đều phải có tỷ trọng cao và tốc độ tăng trưởng cao hơn hẳn so với hiện nay. Để đạt các mục tiêu trên, Đề án Chiến lược còn dự kiến nhịp độ tăng trưởng xuất khẩu nhanh gấp đôi nhịp độ tăng trưởng GDP, tức là khoảng 14,4%/năm, trong đó nông sản xuất khẩu qua chế biến đạt kim ngạch 6 -7 tỷ USD vào năm 2010, lương thực bình quân 4 - 5 triệu tấn/năm, khoáng sản đạt kim ngạch khoảng 3 tỷ USD, sản phẩm công nghiệp chiếm 70 - 80% tổng kim ngạch xuất khẩu. Tuy nhiên, việc gia tăng xuất khẩu 14,4%/năm là nhiệm vụ không đơn giản vì: - Xuất phát điểm của thời kỳ 2001 - 2010 cao hơn nhiều so với thời kỳ 1991 - 2000 (13,5 tỷ USD so với 2,4 tỷ USD). Với những hạn chế còn tồn tại trong nhiều lĩnh vực, đặc biệt là những hạn chế mang tính cơ cấu, thì việc gia tăng giá trị tuyệt đối ở mức trên 2 tỷ USD/năm đòi hỏi sự nỗ lực cao độ trong công tác xuất nhập khẩu. - Nếu tốc độ tăng trưởng của xuất khẩu là 14,4%/năm, của GDP là 7,2%/năm thì tới năm 2010 xuất khẩu sẽ chiếm trên 80% GDP. Tỷ trọng này đối với Việt Nam là quá cao vì nền kinh tế nước ta trong những năm tới đây chưa thể có độ mở như Singapore hoặc Hongkong. - Khu vực đầu tư nước ngoài (FDI) tuy có những lợi thế trên trường quốc tế như vốn, công nghệ tiên tiến, quản lý hiện đại, nguồn lao động rẻ và tay nghề cao, song có điều lạ là đầu tư ở Việt Nam lại kém hiệu quả so với đầu tư ở các nước trong khu vực, điển hình là so với Trung Quốc. Điều này được phản ánh qua các chỉ số bình quân năm 1998 trên 1 triệu USD đầu tư thực hiện như: thu hút số lao động Việt Nam là 23 người, Trung Quốc 117 người, doanh thu xuất khẩu (USD) tương ứng 168.000; 342.000 và đóng góp vào ngân sách (USD) 26.800; 53.000. Như vậy, các chỉ số của Việt Nam chỉ bằng 50%, riêng về mức thâm dụng lao động chỉ bằng 20% so với Trung Quốc. Nếu xét trong mối tương quan với các doanh nghiệp Việt Nam thì doanh nghiệp FDI có khả năng cạnh tranh cao nhất. Tuy nhiên khả năng xuất khẩu của các doanh nghiệp FDI cũng không nổi trội. Tổng kim ngạch xuất khẩu năm 1998 của Việt Nam là 9,3 tỷ USD, trong đó, doanh nghiệp FDI chỉ xuất được 1,9 tỷ USD, chiếm 20,4%, còn nếu so với tổng doanh thu của khối doanh nghiệp này thì tỷ lệ xuất khẩu chỉ chiếm được 28,6%, còn lại 71,4% doanh thu được thực hiện nội địa. Có thể thấy, lẽ ra thu hút ngoại lực là để phát huy nội lực, nhưng ngược lại, ngoại lực đang có khuynh hướng chiếm lĩnh thị phần nội địa, chèn ép nội lực. Tình trạng suy giảm khả năng cạnh tranh quốc tế nếu chỉ diễn ra đối với khu vực doanh nghiệp Nhà nước Việt Nam thì còn có thể biện lý được, đằng này lại diễn ra ngay cả đối với các doanh nghiệp FDI, vốn là những tập đoàn hùng mạnh, đã từ lâu có tiếng tăm trong “làng cạnh tranh quốc tế” thì thật là một nghịch lý. Do vậy, nguyên nhân của nó không phải là cái gì khác ngoài môi trường đầu tư, trong đó có sự nuông chiều, che chắn bởi cơ chế bảo hộ. Hơn 10 năm qua, khối doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài đã đóng góp một phần khá lớn cho tăng trưởng xuất khẩu, mở ra những mặt hàng mới và khai phá các thị trường mới. Kể từ năm 1998, đầu tư nước ngoài vào Việt Nam có chiều hướng chững lại và giảm dần. Hiện nay chưa rõ khả năng có chặn đứng được chiều hướng này không. Nếu chiều hướng đó còn tiếp diễn thì có thể ảnh hưởng đáng kể tới tốc độ tăng trưởng xuất khẩu, chí ít là trong những năm đầu của thời kỳ 2001 - 2010. Tuy nhiên, yêu cầu tăng nhanh quy mô và tốc độ xuất khẩu là một nhiệm vụ cấp thiết đối với nền kinh tế Việt Nam. Một mặt nó khắc phục nguy cơ tụt hậu không chỉ đối với các nước phát triển trên thế giới mà ngay cả với các nước trong khu vực. Hiện nay kim ngạch xuất khẩu của Malaysia cao hơn ta khoảng 6 lần, Thái Lan hơn ta khoảng 4,5 lần. Nếu Việt Nam phấn đấu đến năm 2010 đạt kim ngạch xuất khẩu khoảng 60 tỷ USD và với mức tăng trưởng như hiện nay của hai nước thì khoảng cách đó có thể rút ngắn xuống bằng 1/3 Malaysia và 1/2 Thái Lan. Mặt khác, nó còn tạo ra nguồn ngoại tệ cân đối nhập khẩu, tăng tích luỹ ngoại tệ, tiếp cận nền khoa học công nghệ cao của thế giới phục vụ CNH - HĐH đất nước, tạo công ăn việc làm cho người lao động. Dựa trên kinh nghiệm hơn 10 năm qua kết hợp với những dự báo về sản xuất và thị trường trong những năm tới và trên cơ sở phát huy nội lực, có tính đến sự thay đổi có tính đột biến, Bộ Thương mại đề xuất phương án phấn đấu tăng trưởng xuất khẩu hàng hoá thời kỳ 2001 - 2010 như sau: ă Tốc độ tăng trưởng bình quân trong thời kỳ 2001 - 2010 là 15%/năm, trong đó thời kỳ 2001 - 2005 tăng 16%/năm, thời kỳ 2006 - 2010 tăng 14%/năm. ă Giá trị tăng từ khoảng 13,5 tỷ USD năm 2000 lên 28,4 tỷ USD vào năm 2005 và 54,6 tỷ USD vào năm 2010, gấp hơn 4 lần năm 2000. 3.1.2. Phương hướng đổi mới cơ cấu hàng hoá xuất khẩu. Cơ cấu hàng hóa xuất khẩu trong giai đoạn 2001 - 2010 cần được đổi mới theo các hướng chủ yếu sau đây: - Trước mắt huy động mọi nguồn lực có thể để đẩy mạnh xuất khẩu, tạo công ăn việc làm, thu ngoại tệ. - Đồng thời cần chủ động gia tăng xuất khẩu sản phẩm chế biến và chế tạo với giá trị gia tăng ngày càng cao, chú trọng các sản phẩm có hàm lượng công nghệ và tri thức cao, giảm dần tỷ trọng hàng thô. - Mặt hàng, chất lượng, mẫu mã cần đáp ứng nhu cầu của từng thị trường. - Rất chú trọng việc gia tăng các hoạt động dịch vụ. Tiếc rằng, các mặt hàng xuất nhập khẩu mới được đề cập chủ yếu ở trạng thái “tĩnh”, chưa thể dự báo được những mặt hàng sẽ xuất hiện trong tương lai do thị trường mách bảo và năng lực sản xuất của ta. Theo các hướng nói trên, chính sách các nhóm hàng có thể hình dung như sau: Nhóm hàng nguyên nhiên liệu Hiện nay nhóm này, với hai mặt hàng chính là dầu thô và than đá, đang chiếm khoảng trên 20% kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam. Sau khi nhà máy lọc dầu Dung Quất đi vào hoạt động, lượng dầu thô xuất khẩu sẽ giảm dần. Dự kiến vào năm 2005 lượng dầu thô xuất khẩu sẽ chỉ còn khoảng 12 triệu tấn (hiện nay là 16 triệu tấn). Tới năm 2010 có hai phương án, tuỳ thuộc vào lượng khai thác: - Nếu khai thác 14 -16 triệu tấn thì sẽ sử dụng trong nước khoảng 12 triệu tấn, xuất khẩu 2 - 4 triệu tấn. - Nếu khai thác 20 triệu tấn thì có khả năng xuất khẩu khoảng 8 triệu tấn. Dù theo phương án nào thì kim ngạch dầu thô cũng sẽ giảm đáng kể vào năm 2010 (theo phương án 1 thì tỉ trọng dầu thô trong giá trị xuất khẩu dự kiến sẽ chỉ còn dưới 1% so với 22% hiện nay, theo phương án 2 thì tỉ lệ đó sẽ còn khoảng 3%). Thị trường xuất khẩu chính sẽ vẫn là Australia, Singapore, Nhật Bản, Trung Quốc, có thể thêm Hoa Kì. Việc xuất khẩu dầu thô sẽ đi đôi với việc giảm nhập khẩu xăng dầu từ nước ngoài. Dự kiến đến năm 2010 sản xuất trong nước sẽ đáp ứng được gần 80% nhu cầu về sản phẩm dầu và khí, tức là khoảng 13 triệu tấn sản phẩm/năm, trị giá trên 3 tỷ USD. Nhập khẩu xăng dầu vào năm 2010 chỉ còn khoảng 4 triệu tấn, giảm 50% so với 8 triệu tấn hiện nay, nếu tính theo thời giá 2000 thì sẽ giảm 850 - 900 triệu USD. Về than đá, dự kiến nhu cầu nội địa sẽ tăng đáng kể do xây dựng các nhà máy nhiệt điện mới nên dù sản lượng có lên tới 15 triệu tấn (năm 2000 là 15 triệu tấn/năm), xuất khẩu cũng sẽ chỉ dao động ở mức 4 triệu tấn (trong thời gian từ 2001- 2010 mang lại kim ngạch mỗi năm khoảng 120 - 150 triệu USD). Nhìn chung, giá xuất khẩu than đá khó có khả năng tăng đột biến do nguồn cung trên thị trường thế giới tương đối dồi dào, vả lại vì lý do môi trường nên cầu có xu hướng giảm. Nhiệm vụ chủ yếu trong những năm tới là duy trì những thị trường hiện có như Nhật Bản, Trung Quốc, Tây Âu... và tăng cường thâm nhập vào thị trường Thái Lan, Hàn Quốc... Khả năng xuất khẩu các loại khoáng sản khác để bù vào thiếu hụt của dầu thô là rất hạn chế. Cho đến năm 2010, quặng apatit khai thác ra chỉ đáp ứng một phần cho nhu cầu sản xuất phân bón, chưa có khả năng tham gia xuất khẩu. Khả năng sản xuất và xuất khẩu alumin chưa thật chắc chắn do còn chờ dự án liên doanh được triển khai (nếu có thì chỉ từ sau 2005). Quặng sắt khó có khả năng xuất khẩu lớn bởi nhu cầu trong nước sẽ tăng mạnh, vấn đề khai thác quặng Thạch Khê còn chưa rõ nét. Đất hiếm tuy có nhưng trữ lượng thương mại không nhiều, việc xuất khẩu lại rất khó khăn do công nghệ chế biến phức tạp, cung cầu thế giới đã ổn định. Các loại quặng khác trữ lượng không đáng kể. Như vậy, tới năm 2005, nhóm nguyên nhiên liệu có khả năng chỉ còn đóng góp được khoảng 9% kim ngạch xuất khẩu (2,5 tỉ USD) so với trên 20% hiện nay; đến năm 2010, tỉ trọng của nhóm này sẽ giảm xuống còn chưa đầy 1% (dưới 500 triệu USD) hoặc 3,5% (khoảng 1,75 tỉ USD), tuỳ theo phương án khai thác dầu thô. Vì vậy, việc tìm ra các mặt hàng mới để thay thế xuất khẩu là một thách thức lớn đối với việc gia tăng xuất khẩu. Nhóm hàng nông, lâm, thủy sản Hiện nay nhóm này đang chiếm gần 25% kim ngạch xuất khẩu với những mặt hàng chủ yếu là cà phê, gạo, chè, cao su, rau quả, hạt tiêu và nhân điều (trừ mặt hàng chè còn lại tất cả các mặt hàng đều đạt kim ngạch trên 100 triệu USD/năm). Do sản xuất nông nghiệp phải chịu những hạn chế mang tính cơ cấu (như diện tích có hạn, khả năng khai thác và đánh bắt có hạn...) nên theo dự thảo chiến lược chung, tốc độ tăng trưởng của nhóm này sẽ chỉ ở mức 4%/năm trong toàn kì 2001 - 2010. Bên cạnh đó, nhu cầu của thị trường thế giới cũng có hạn, giá cả lại không ổn định. Vì vậy dù kim ngạch tuyệt đối của nhóm vẫn tăng nhưng tỷ trọng sẽ giảm dần xuống còn 22% (tương đương 5,85 tỉ USD vào năm 2005) và 17,2 % (tương đương 8 - 8,6 tỉ USD vào năm 2010). Để khắc phục những hạn chế mang tính cơ cấu, hướng phát triển chủ đạo của nhóm hàng này trong những năm tới đây là chuyển dịch cơ cấu toàn lĩnh vực, trong mỗi ngành thậm chí trong từng loại sản phẩm, nâng cao năng suất, chất lượng và giá trị gia tăng. Cần có sự đầu tư thích đáng vào khâu giống và công nghệ sau thu hoạch, kể cả đóng gói, bảo quản, vận chuyển... để tạo ra những đột phá về năng suất và chất lượng sản phẩm. Theo Bộ Thương mại, hạt nhân tăng trưởng của nhóm sẽ là mặt hàng thủy sản bởi tiềm năng khai thác và nuôi trồng còn nhiều, nhu cầu thị trường thế giới lại tăng khá ổn định. Năm 1985 xuất khẩu thuỷ sản thế giới mới đạt 17,2 tỉ USD, tới năm 1992 đã đạt 52 tỉ USD, tức là bình quân mỗi năm tăng 13%. Điều này liên quan đến xu hướng tiêu dùng của thế giới là giảm tiêu thụ thịt, tăng tiêu thụ thuỷ sản. Với sản lượng dự kiến đạt 3,7 triệu tấn thì kim ngạch xuất khẩu thủy sản của ta dự kiến sẽ đạt 2,5 tỉ USD vào năm 2005 và 3,2 - 3,5 tỉ USD vào năm 2010, chiếm 40% tổng kim ngạch của nhóm hàng nông lâm hải sản. Thị trường chính sẽ là EU, Nhật Bản, Trung Quốc... Để đảm bảo tốc độ tăng trưởng ổn định cho mặt hàng này, cần chú trọng đầu tư để đánh bắt xa và nuôi trồng, chuyển từ quảng canh sang thâm canh, phát triển những mặt hàng có kim ngạch cao như tôm, nhuyễn thể. Công nghệ sau thu hoạch cũng cần có sự quan tâm thoả đáng để nâng cao chất lượng, tăng giá trị gia tăng và vệ sinh thực phẩm của sản phẩm xuất khẩu. Về gạo, do nhu cầu thế giới tương đối ổn định, khoảng trên 20 triệu tấn/năm, nhiều nước nhập khẩu nay chú trọng an ninh lương thực, thâm canh tăng năng suất cây trồng, gia tăng bảo hộ, giảm nhập khẩu. Trong hoàn cảnh đó, dự kiến suốt thời kì 2001 - 2010 nhiều lắm ta cũng chỉ có thể xuất khẩu được 4 - 4,5 triệu tấn/năm, thu về mỗi năm khoảng trên 1 tỉ USD. Để nâng cao hơn nữa kim ngạch, cần đầu tư để cải thiện cơ cấu và chất lượng gạo xuất khẩu, khai thác các thị trường mới như Trung Đông, Châu Phi, Nam Mỹ... và ổn định các thị trường đã có như Indonesia, Philippines..., nghiên cứu khả năng phối hợp với Thái Lan để điều tiết nguồn cung, ổn định giá cả thị trường, tăng hiệu quả xuất khẩu gạo. Về nhân điều còn có thể tăng kim ngạch từ 115 triệu USD năm 2000 lên tới khoảng 400 triệu hay cao hơn vào năm 2010 vì nhu cầu còn lớn, liên tục tăng (một số dự báo cho thấy nhu cầu có thể tăng bình quân 7%/năm trong 10 năm tới và sẽ đạt mức 160 - 200 nghìn tấn, giá xuất khẩu cũng tăng, từ 3.799 USD/tấn năm 1994 lên 5.984USD/tấn), vả lại tiềm năng của nước ta còn lớn. Thị trường chủ yếu là Mỹ, EU, Australia, Trung Quốc. Hạt tiêu xuất khẩu ra thị trường thế giới khoảng 200.000 tấn/năm, giá cả dao động lớn. Ta có khả năng mở rộng sản xuất, gia tăng sản lượng, từ đó có khả năng tăng lên đến 230 - 250 triệu USD so với 160 triệu USD hiện nay. Thị trường chủ yếu là Châu Âu, Mỹ, Nhật, Trung Quốc, Trung Đông. Về các loại rau, hoa và quả khác, thủ tướng Chính phủ đã có quyết định số 182/1999/QĐ-TTg ngày 03/9/1999 phê duyệt đề án phát triển đến năm 2010, theo đó kim ngạch xuất khẩu rau, hoa và quả sẽ được đưa lên khoảng 1,2 tỉ USD với thị trường là Nhật, Nga, Trung Quốc, châu Âu. Nếu có quy hoạch các vùng chuyên canh và đầu tư thoả đáng vào các khâu như giống, kĩ thuật trồng và chăm sóc, công nghệ sau thu hoạch... thì thậm chí có thể thực hiện vượt mục tiêu trên, đạt kim ngạch 1,6 tỉ USD. Về cà phê, do sản lượng và giá cả phụ thuộc nhiều vào điều kiện thời tiết nên rất khó dự báo chuẩn xác về khối lượng và giá trị xuất khẩu trong những năm tới. FAO dự báo tới năm 2005, sản lượng của toàn thế giới sẽ đạt khoảng 7,3 triệu tấn so với 6,3 - 6,6 triệu tấn hiện nay. Nếu thuận lợi, xuất khẩu cà phê của Việt Nam có thể đạt 750 ngàn tấn vào năm 2010 với kim ngạch khoảng 850 triệu USD, đưa Việt Nam vượt qua Colombia để trở thành nước xuất khẩu cà phê lớn thứ hai thế giới. Để đạt giá trị cao, nên chú trọng phát triển cà phê chè (arabica), tự tổ chức hoặc thu hút đầu tư vào lĩnh vực chế biến cà phê rang xay và cà phê hoà tan. Thị trường xuất khẩu chính vẫn là EU, Hoa Kỳ, Singapore và Nhật Bản. Nói chung, xuất khẩu cà phê sẽ không gặp khó khăn lớn về thị trường nhưng giá cả sẽ khó ổn định. Với hai mặt hàng quan trọng là cao su và chè, Chính phủ đều đã có đề án phát triển. Tuy nhiên, cần tính lại vấn đề phát triển cao su vì nhu cầu thế giới tăng chậm, chỉ trên 2%/năm, năm 2000 khoảng 7 triệu tấn, giá cả có xu hướng xuống thấp. Dự kiến kim ngạch xuất khẩu cao su có thể đạt 500 triệu USD vào năm 2010. Nhu cầu chè trên thế giới tiếp tục tăng, hiện nay đạt mức 1,3 triệu tấn/năm; ta có tiềm năng phát triển, có thể đưa kim ngạch xuất khẩu chè lên 200 triệu USD, tức là gấp 4 lần hiện nay, trong đó cần nỗ lực nâng cao tỉ trọng chè chất lượng cao cho các thị trường khó tính như Nhật Bản, Đài Loan, Trung Đông đi đôi với việc hợp tác đóng gói tại Nga để đẩy mạnh tiêu thụ ở thị trường này. Về thịt thì hiện nay sản lượng của Việt Nam còn rất nhỏ bé (chỉ bằng 0,7% của thế giới), chất lượng còn kém xa so với đòi hỏi của thị trường thế giới. Muốn gia tăng sản phẩm chăn nuôi thì khâu then chốt là phải đầu tư vào khâu nâng cao chất lượng vật nuôi, phù hợp với nhu cầu của thị trường, cải thiện mạnh mẽ công nghệ chế biến, vệ sinh thực phẩm, phương tiện vận chuyển, đổi mới phương thức chăn nuôi từ sản xuất nhỏ sang sản xuất lớn, hiện đại. Thị trường định hướng trước mắt là Hồng Kông, Nga, về lâu dài là Singapore và Nhật Bản. Ngoài ra, một loạt sản phẩm còn có thể phát triển để hoặc thay thế nhập khẩu hoặc góp phần xuất khẩu như cây họ đậu, cây có dầu, tơ tằm, bông... Đối với toàn bộ nhóm nông thuỷ sản cần chú trọng khâu chế biến, bảo quản, vệ sinh thực phẩm, chuyên chở, đóng gói, phân phối để có thể đưa thẳng tới khâu tiêu dùng, từ đó nâng cao giá trị gia tăng. Nhìn chung lại, kim ngạch của nhóm sản phẩm thô (nguyên nhiên liệu và nông - lâm - hải sản) sẽ đạt từ 10 đến 10,35 tỉ USD vào năm 2010, chiếm khoảng 20 - 21% kim ngạch xuất khẩu so với trên 40% hiện nay theo hướng gia tăng chất lượng và giá trị gia tăng. Phần còn lại phải là các mặt hàng chế biến và chế tạo. Đây là bài toán chủ yếu cho hoạt động xuất nhập khẩu trong thời gian từ nay đến năm 2010. Sản phẩm chế biến và chế tạo Hiện nay kim ngạch của nhóm này đã đạt trên 4 tỉ USD, tức là trên 30% kim ngạch xuất khẩu. Mục tiêu phấn đấu đến năm 2010 là 20 - 21 tỉ USD, tăng hơn 5 lần so với hiện nay và chiếm khoảng 40% kim ngạch xuất khẩu so với 30% hiện nay. Hạt nhân của nhóm, cho tới năm 2010 vẫn sẽ là hai mặt hàng dệt may và giày dép, với kim ngạch của mỗi mặt hàng phải đạt khoảng 7 - 7,5 tỉ USD. Như vậy, dệt may phải tăng bình quân 14%/năm, giày dép tăng bình quân 15 - 16%/năm. Trên cơ sở đã kí được hiệp định Việt Nam - Hoa Kỳ thì mục tiêu tăng trưởng trên là khả thi. Tuy nhiên vẫn cần phải tiếp tục mở rộng thị trường Trung Đông và Tây Âu. Trung Quốc hiện nay đã là thành viên chính thức của WTO. Khả năng cạnh tranh của hàng hoá Trung Quốc, trong đó có dệt may và giày dép, vốn đã rất mạnh, sẽ được nâng lên do được hưởng những ưu đãi mới trên các thị trường rộng lớn như Hoa Kỳ và EU, gây khó khăn không nhỏ cho hàng hoá Việt Nam. Để khắc phục khó khăn, đẩy mạnh xuất khẩu, hướng phát triển cơ bản của hai ngành dệt may và giày dép từ nay đến năm 2010 là gia tăng nỗ lực thâm nhập các thị trường mới, đặc biệt là thị trường Mỹ, Trung Đông và Châu Đại Dương; ổn định và tăng thị phần trên các thị trường quen thuộc như EU, Nhật Bản, đặc biệt là thị trường Nhật Bản vì đây là thị trường phi quota; chuyển dần từ hình thức gia công là chính sang nội địa hoá trên cơ sở tăng cường đầu tư sản xuất nguyên phụ liệu đầu vào, tạo nhãn hiệu có uy tín; chuyển mạnh sang bán FOB; thu hút mạnh đầu tư nước ngoài; nhất là đầu tư từ EU, Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan... để tăng cường năng lực thâm nhập trở lại các thị trường này và đi vào các thị trường khác. Chính sách thương mại của Nhà nước, mà cụ thể là chính sách thuế, chính sách thị trường, cần hỗ trợ đắc lực cho tiến trình này. Do mục tiêu kim ngạch của toàn nhóm chế biến, chế tạo vào năm 2010 là trên 20 tỉ USD nên ngoài dệt may và giày dép cần nỗ lực tiếp cận thị trường quốc tế, dự báo nhu cầu của người tiêu dùng để từ đó không những đáp ứng mà còn cố tạo ra những ngành hàng mới. Trước mắt, chủ yếu dựa trên cơ cấu đầu tư và thực tiễn xuất khẩu trong những năm qua cũng như thị trường quốc tế, có thể dự báo những mặt hàng như: Thủ công mỹ nghệ: Kim ngạch hiện nay đã đạt xấp xỉ 200 triệu USD. Đây là ngành hàng mà ta còn nhiều tiềm năng, dung lượng thị trường thế giới còn lớn. Nếu có chính sách đúng đắn để khơi dậy tiềm năng thì có thể nâng kim ngạch lên 800 triệu USD vào năm 2005 và 1,5 tỷ USD vào năm 2010, trong đó hàng gốm sứ chiếm khoảng 60%. Thị trường định hướng là EU, Nhật Bản và Hoa Kỳ. Các thị trường như Trung Đông, Châu Đại Dương cũng là thị trường tiềm tàng, cần nỗ lực phát triển ( Bộ Thương mại đã trình Thủ tướng Chính phủ đề án riêng về mặt hàng này). Thực phẩm chế biến : Kim ngạch hiện nay mới đạt 100 triệu USD, tập trung chủ yếu vào những mặt hàng không đòi hỏi quá khắt khe về chất lượng như bánh kẹo, sữa, mỳ ăn liền, phở ăn liền, bột ngọt, dầu thực vật... Tiềm năng phát triển của ngành hàng này còn khá lớn bởi ở một số nước có nhu cầu, chưa kể cộng đồng người Việt ở nước ngoài khá đông. Dự báo tới năm 2005 kim ngạch xuất khẩu có khả năng vượt 200 triệu USD và tới năm 2010 đạt 700 triệu USD với thị trường tiêu thụ chủ yếu là Nga, Đông Âu, EU, Ô-xtrây-lia và Hoa Kỳ. Trong nhóm này, cần hết sức chú trọng mặt hàng dầu thực vật bởi nước ta là nước có tiềm năng về cây có dầu (dừa, đậu nành, vừng, lạc...). Nhà nước cần có biện pháp quy hoạch lại các vùng trồng cây có dầu để tập trung nguồn nguyên liệu đủ dùng cho các nhà máy chế biến, hạn chế dần lượng dầu nguyên liệu nhập khẩu. Trung Quốc và Trung Đông là thị trường xuất khẩu đầy tiềm năng đối với mặt hàng này. Sản phẩm gỗ : Với thế mạnh về nhân công và tay nghề, đây là ngành có tiềm năng phát triển ở nước ta. Ngành còn có một thuận lợi nữa là nhu cầu thế gới tăng khá ổn định (bình quân mỗi năm tăng khoảng 7 - 8 % trong suốt thời gian từ 1994 đến 1998). Sau khi chuyển hướng sang sử dụng nguyên liệu nhập, kim ngạch xuất khẩu sản phẩm gỗ của ta (không kể gỗ mỹ nghệ) đang hồi phục dần. Dự kiến đến năm 2005 có thể đạt 600 triệu USD và tới năm 2010 có thể đạt 1,2 tỷ USD. Để phát triển ngành này, cần có đầu tư thoả đáng vào khâu trồng rừng và đơn giản hoá thủ tục trong xuất khẩu sản phẩm gỗ, nhất là sản phẩm gỗ rừng tự nhiên. Hoá phẩm tiêu dùng: Đây là ngành hàng mới xuất hiện trong vài năm gần đây với hạt nhân là bột giặt, chất tẩy rửa, mỹ phẩm... Kim ngạch hàng năm, theo thống kê sơ bộ của hải quan, đã đạt xấp xỉ 30 triệu USD. Thị trường tiêu thị chính là Trung Quốc, Campuchia, I-rắc và một số nước đang phát triển. Một số lượng nhỏ đã được xuất sang các nước ASEAN và EU. Ta hoàn toàn có khả năng phát triển xuất khẩu những mặt hàng này. Mục tiêu kim ngạch vào năm 2005 là 200 triệu USD, vào năm 2010 là 600 triệu USD. Thị trường chính trong thời kỳ 2001 - 2005 vẫn sẽ là Trung Quốc, Campuchia, các nước ASEAN và một số nước đang phát triển; sang thời kỳ 2006 - 2010 cố gắng len vào các thị trường khác như EU, Nhật Bản, Nga, Hoa Kỳ. Sản phẩm cơ khí, điện: Đây sẽ là những ngành hàng hoàn toàn mới trong 10 năm tới. Mặc dù kim ngạch hiện nay mới đạt trên dưới 10 triệu USD nhưng hoàn toàn có khả năng tăng kim ngạch lên 300 triệu USD vào năm 2005 và 1 tỷ USD vào năm 2010. Nên có chính sách thu hút đầu tư nước ngoài hướng về xuất khẩu. Trong lĩnh vực này, đang có những dấu hiệu khá tích cực (ví dụ: Công ty Cadivi đã bắt đầu xuất khẩu cáp điện ra nước ngoài với khối lượng lớn; 14 dự án sản xuất xe đạp 100% vốn Đài Loan đã được cấp giấy phép, 16 dự án nữa đang chờ cấp giấy phép, tổng công suất khoảng 6 triệu xe/năm, xuất khẩu 80%; quạt điện, máy xay xát, động cơ... cũng đang tích cực tìm đường xuất khẩu ra nước ngoài). Thị trường định hướng đối với xe đạp là EU và Hoa Kỳ, với các sản phẩm khác là các nước ASEAN, Trung Đông và châu Phi. Sản phẩm nhựa : Kết quả xuất khẩu sản phẩm nhựa trong những năm gần đây là đáng khích lệ. Từ chỗ đáp ứng chủ yếu nhu cầu trong nước, Việt Nam đã bắt đầu xuất khẩu sang Campuchia, Lào, Trung Quốc và các nước Nam á như ấn Độ, SriLanka. Mặt hàng chủ yếu là bạt nhựa và đồ nhựa gia dụng. Trong những năm tới, cần có đầu tư thoả đáng vào khâu chất lượng và mẫu mã để mở rộng thị phần trên các thị trường hiện có, tăng cường thâm nhập các thị trường mới như Nhật Bản, EU và Hoa Kỳ. Về sản phẩm bên cạnh đồ nhựa gia dụng cần chú ý phát triển nhựa công nghiệp và đồ chơi bằng nhựa. Nếu làm được những việc này, kim ngạch có thể đạt 200 triệu USD vào năm 2005 và 600 triệu USD vào năm 2010. Biểu 10: Dự kiến quy mô hàng hoá xuất khẩu 2001 - 2010 Tên hàng 2000 2005 2010 Lượng (tấn) Trị giá (triệu USD) Lượng (tấn) Trị giá (triệu USD) Lượng (tấn) Trị giá (triệu USD) 1.Khoáng sản 3.296 2.520 1.750 Dầu thô và sản phẩm dầu 16.800.000 3.200 11.800.000 2.400 8.000.000 1.600 Than đá 3.100.000 96 4.000.000 120 5.000.000 150 Các loại quặng 0 0 0 2.Nông lâm thuỷ sản chính 3.158 5.845 8.600 Lạc nhân 77.000 40 130.000 75 180.000 100 Cao su và cao su chế biến 245.000 153 300.000 250 500.000 500 Cà phê và cà phê chế biến 630.000 500 700.000 700 750.000 850 Chè 40.000 50 78.000 100 140.000 200 Gạo 3.800.000 720 4.500.000 1.000 4.500.000 1.200 Rau quả và rau quả chế biến 180 800 1.600 Thuỷ sản và thuỷ sản chế biến 1.200 2.500 3.500 Nhân điều 23.000 115 40.000 200 80.000 400 Hạt tiêu 50.000 200 50.000 220 60.000 250 3.Hàng chế biến chính 4.240 11.500 20.600 Thủ công mĩ nghệ 280 800 1.500 Dệt may 1.950 5.000 7.500 Giày dép 1.650 4.000 7.000 Thực phẩm chế biến 100 200 700 Sản phẩm gỗ 200 600 1.200 Hoá phẩm tiêu dùng 30 200 600 Sản phẩm nhựa 10 200 600 Sản phẩm cơ khí - điện 10 300 1.000 Vật liệu xây dựng 10 200 500 4.Hàng chế biến cao 750 2.500 7.000 Điện tử và linh kiện máy tính 750 2.000 6.000 Phần mềm 0 500 1.000 Tổng các mặt hàng trên 11.444 22.365 37.950 Hàng khác 2.056 4.635 12.050 Dự kiến tổng kim ngạch 13.500 27.000 50.000 Nguồn: Bộ Thương mại. Như vậy, bên cạnh dệt may và giày dép, trong 8 năm tới đây cần chú ý phát triển những ngành kết hợp giữa lao động giản đơn với công nghệ trung bình mà cụ thể là thủ công mỹ nghệ, thực phẩm chế biến, sản phẩm gỗ, hoá phẩm tiêu dùng, sản phẩm nhựa và sản phẩm cơ khí - điện; phấn đấu đưa kim ngạch của nhóm hàng chủ lực mới này lên 4,5 - 5 tỷ USD hoặc hơn vào năm 2010. Có thể nói đây là khâu đột phá của xuất khẩu Việt Nam trong những năm trước mắt (2001 - 2005). Sản phẩm hàm lượng công nghệ và chất xám cao: Đây là ngành hàng mới xuất hiện nhưng đã mang lại kim ngạch xuất khẩu khá lớn, khoảng 700 triệu USD vào năm 2000. Hạt nhân là hàng điện tử và tin học. Với xu thế phân công lao động theo chiều sâu trên thế giới hiện nay, ta hoàn toàn có khả năng phát triển hơn nữa những mặt hàng này, trước mắt là gia công rồi tiến tới nội hoá dần. Vấn đề cốt lõi là có cơ chế chính sách khuyến khích, phát triển nguồn nhân lực. Mục tiêu kim ngạch xuất khẩu đặt ra cho ngành là 2,5 tỉ USD vào năm 2005 (riêng phần mềm Bộ Khoa học Công nghệ và Môi trường dự kiến là 350 - 500 triệu USD) và 6 - 7 tỉ USD vào năm 2010 (riêng phần mềm là 1 tỉ USD). Về thị trường thì nhằm vào các nước công nghiệp phát triển (phần mềm) và cả các nước đang phát triển (phần cứng). Cần coi đây là khâu đột phá trong 5 năm cuối của thời kì 2001 - 2010. Biểu 11: Dự kiến cơ cấu hàng hoá xuất khẩu của Việt Nam giai đoạn 2001 - 2010 Tên hàng 2000 (%) 2005 (%) 2010 (%) 1.Khoáng sản 24,4 9,3 3,5 Dầu thô và sản phẩm dầu 23,7 8,9 3,2 Than đá 0,7 0,4 0,3 Các loại quặng 0 0 0 2.Nông lâm thuỷ sản chính 23,4 21,6 17,2 Lạc nhân 0,3 0,28 0,2 Cao su và cao su chế biến 1,13 0,93 1 Cà phê và cà phê chế biến 3,7 2,6 1,7 Chè 0,37 0,37 0,4 Gạo 5,33 3,7 2,4 Rau quả và rau quả chế biến 1,33 2,96 3,2 Thuỷ sản và thuỷ sản chế biến 8,9 9,26 7 Nhân điều 0,85 0,74 0,8 Hạt tiêu 1,48 0,81 0,5 3.Hàng chế biến chính 31,4 42,6 41,2 Thủ công mĩ nghệ 2,07 2,96 3 Dệt may 14,44 18,52 15 Giày dép 12,22 14,81 14 Thực phẩm chế biến 0,74 0,74 1,4 Sản phẩm gỗ 1,48 2,22 2,4 Hoá phẩm tiêu dùng 0,22 0,74 1,2 Sản phẩm nhựa 0,07 0,74 1,2 Sản phẩm cơ khí - điện 0,07 1,11 2 Vật liệu xây dựng 0,07 0,74 1 4.Hàng chế biến cao 5,6 9,3 14,0 Điện tử và linh kiện máy tính 5,6 7,41 12 Phần mềm 0 1,85 2 5.Các mặt hàng khác 15 17 24 Nguồn: Bộ Thương mại 3.2. Các giải pháp chủ yếu nhằm chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam thời kì đến năm 2010 Nâng cao chất lượng hàng xuất khẩu Trong quá trình đổi mới, chất lượng hàng xuất khẩu là một đòi hỏi khách quan bức bách, là mục tiêu có ý nghĩa chiến lược, đồng thời là phương tiện cơ bản để đảm bảo cho sự phát triển kinh tế - xã hội được đúng hướng, vững chắc và đạt hiệu quả cao. Vì vậy, trong thời gian tới cần có các giải pháp nâng cao chất lượng hàng xuất khẩu, cụ thể như sau: Đa dạng về mẫu mã, phong phú về chủng loại sản phẩm. Đây là một việc làm thiết thực, cần phải hành động ngay vì: - Một mặt, nhằm thoả mãn nhu cầu, đáp ứng thị hiếu của các khu vực khác nhau trên thế giới. - Mặt khác, trên thương trường quốc tế, cạnh tranh là điều khó tránh khỏi giữa các nước, các doanh nghiệp xuất khẩu về cơ cấu mặt hàng, chất lượng và giá cả sản phẩm, nhất là trong điều kiện hội nhập ngày nay. Trong thời gian qua, hàng hoá của Việt Nam liên tục phải chịu sức ép từ phía hàng Trung Quốc trên cùng một thị trường xuất khẩu do chất lượng tốt hơn, giá cả rẻ hơn, mẫu mã đẹp, chủng loại phong phú. Trước tình hình trên, những biện pháp cần phải thực thi là: ỉ Phải có sự phối hợp giữa Nhà nước và doanh nghiệp nhằm thu thập thông tin, hỗ trợ cho việc sản xuất hàng xuất khẩu, đáp ứng thị hiếu, khả năng thu nhập của khách hàng, phong tục tập quán ở các thị trường mà Việt Nam dự định thâm nhập. Qua đó, phát triển mạnh các loại hình dịch vụ hỗ trợ cho xuất khẩu. Hiện nay, có rất nhiều doanh nghiệp đòi hỏi Nhà nước phải “cung cấp đầy đủ thông tin” cho họ. Thực ra, cái mà doanh nghiệp cần không phải là thông tin mà là kết quả phân tích thông tin. Các câu hỏi mà doanh nghiệp thường xuyên đặt ra là: nên trồng dứa hay trồng sắn, nên đầu tư vào nước quả hay mỳ ăn liền, nếu cần xuất khẩu chôm chôm thì tìm khách hàng ở đâu, giá cà phê liệu sang năm sẽ lên hay xuống... Đấy là những câu hỏi không đúng địa chỉ. Địa chỉ đúng phải là các công ty chuyên phân tích thông tin và làm dịch vụ tư vấn cho doanh nghiệp. Trong hoàn cảnh loại hình dịch vụ trên còn chưa phát triển, Nhà nước có thể cố gắng làm thay thế để đáp ứng nhu cầu bức xúc của các doanh nhân. Tuy nhiên, việc làm thay đó không thể kéo dài bởi sẽ gây tâm lý ỷ lại từ phía doanh nghiệp, tư duy kinh doanh thụ động, chờ đợi thông tin, chờ đợi khách hàng sẽ ngày càng phát triển. Biện pháp tốt nhất là có chính sách khuyến khích phát triển các loại hình dịch vụ hỗ trợ cho hoạt động xuất khẩu, kể cả mở cửa thị trường cho các công ty cung ứng dịch vụ nước ngoài để nhanh chóng phát triển các loại hình dịch vụ này. ỉ Xây dựng mạng lưới vệ tinh cung cấp nguyên vật liệu, bán thành phẩm. Đặc biệt cần chú ý đến nguồn nguyên liệu tại chỗ với giá rẻ, rủi ro ít hơn để thay thế nguyên vật liệu nhập khẩu. ỉ Cần quan tâm đến chiến lược hàng hoá của các đối thủ cạnh tranh, nghiên cứu sản phẩm của đối thủ, từ chỗ học tập kinh nghiệm đến việc đổi mới, khác biệt hoá sản phẩm. Hàng hoá sản xuất ra phải phù hợp với tiêu chuẩn quốc tế và đảm bảo vệ sinh an toàn. Một điều dễ nhận thấy là hàng xuất khẩu của Việt Nam rất khó xâm nhập vào những thị trường “khó tính” như EU, Nhật Bản, Mỹ... do chưa đáp ứng được tiêu chuẩn của các thị trường này. Nếu hàng của ta có khả năng tiêu thụ tốt ở nhóm thị trường này thì giá trị thu về sẽ lớn hơn rất nhiều; thị trường được mở rộng, ổn định; vị thế cạnh tranh trên trường quốc tế ngày càng được củng cố thông qua sự tín nhiệm của khách hàng, khối lượng hàng xuất khẩu tăng; mặt khác sẽ tránh bị kiện tụng, hàng hoá bị trả lại gây thiệt hại cho cả doanh nghiệp, người tiêu dùng và Nhà nước. Các giải pháp cần thiết là: ỉ Chất lượng sản phẩm tạo ra phải được bảo đảm trong suốt chu trình sống của sản phẩm, với sự đóng góp của tất cả các yếu tố có liên quan, chứ không phải chỉ do kiểm tra mà có. ỉ áp dụng hệ thống quản lý tiêu chuẩn đo lường chất lượng vào các doanh nghiệp sản xuất kinh doanh hàng xuất khẩu và các tổ chức khác. Coi đó là công cụ quản lý không thể thiếu được nhằm thoả mãn nhu cầu người tiêu dùng, để bán được sản phẩm và dịch vụ, để đạt được sự tín nhiệm của khách hàng, để hỗ trợ phát triển sản xuất và xuất khẩu. ỉ Bảo đảm an toàn thực phẩm Đây là vấn đề mới nổi lên trong thời gian gần đây và có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến xuất khẩu nông thuỷ sản của ta, đặc biệt là thuỷ sản. Nếu không giải quyết vấn đề này một cách quyết liệt và triệt để thì hậu quả sẽ rất lớn, hàng Việt Nam sẽ bị mất uy tín trên nhiều thị trường chính. Một số giải pháp chủ yếu là: - Nghiêm cấm sử dụng các loại kháng sinh, hoá chất trong danh mục cấm sử dụng của Bộ Thuỷ sản và Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn trong tất cả các khâu từ nhập khẩu, sản xuất cho đến lưu thông, bảo quản và vận chuyển sản phẩm. - Các cơ quan Hải quan, Biên phòng cần tăng cường kiểm tra, kiểm soát ở các cửa khẩu đối với loại hàng này. - Các nhà máy chế biến thực phẩm xuất khẩu phải đáp ứng được các tiêu chuẩn về an toàn thực phẩm. Đổi mới công nghệ, nâng cao trình độ kỹ thuật, tay nghề của người lao động. Hiện nay, trình độ kỹ thuật, công nghệ của Việt Nam còn lạc hậu so với thế giới từ 10 - 20 năm. Phần lớn các doanh nghiệp được trang bị máy móc thiết bị có nguồn gốc từ Liên Xô cũ và các nước Đông Âu, các nước ASEAN, Bắc Âu và các nước khác thuộc các thế hệ khác nhau. Đó là một trong những nguyên nhân làm cho chất lượng sản phẩm - dịch vụ thấp và không ổn định. Hơn nữa, công nghệ thấp cũng làm cho doanh nghiệp khó khăn trong việc tái đầu tư nâng cao công nghệ và mở rộng sản xuất, gia công chế biến. Điều đó tất yếu sẽ làm giảm khả năng cạnh tranh của hàng hoá trên thương trường, khiến cho giá trị kinh tế thu về ngày càng thấp. Chính vì thế, các việc cần phải làm ngay là: - Phát triển mạnh hình thức chuyển giao công nghệ từ DCs sang LDCs và không nhất thiết phải là những máy móc thiết bị hiện đại, tối tân mà cốt yếu là phải phù hợp với trình độ, khả năng sản xuất trong nước. - Nhanh chóng triển khai công tác đào tạo nguồn nhân lực phù hợp với quá trình hội nhập quốc tế, nâng cao tay nghề cho người lao động, nhằm thích ứng với việc đổi mới công nghệ hiện đại. Thu hút vốn đầu tư cho quá trình đổi mới cơ cấu hàng xuất khẩu. Để thay đổi cơ cấu sản xuất nói chung và cơ cấu hàng xuất khẩu nói riêng, cần phải có đầu tư. Vì vậy, trong những năm qua, Nhà nước đã ban hành rất nhiều chế độ, chính sách để khuyến khích đầu tư, bao gồm cả đầu tư trong nước và đầu tư nước ngoài, đặc biệt là trong lĩnh vực sản xuất hàng xuất khẩu. Khuyến khích các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài đầu tư trực tiếp vào sản xuất phục vụ xuất khẩu. Đây là khối doanh nghiệp có vốn lớn, công nghệ cao nên sản phẩm sản xuất ra có tỷ lệ chất xám lớn. Do đó, hàng hoá sẽ dễ dàng xâm nhập vào các thị trường đòi hỏi chất lượng cao, lợi nhuận tăng lên tương ứng. ỉ Cho phép các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài được quyền xuất khẩu hàng hoá như thương nhân Việt Nam. Hiện nay, doanh nghiệp FDI đã được phép xuất khẩu và nhận uỷ thác xuất khẩu hàng hoá không phụ thuộc vào nội dung của giấy phép đầu tư trừ các mặt hàng nhạy cảm như: gạo, động vật rừng, đá quý... Nếu hàng nhập khẩu dùng để phục vụ cho xuất khẩu, cũng được xét vào diện trên. Tuy nhiên, việc cần làm gấp là Bộ Thương mại nên bàn bạc với các Bộ, ngành hữu quan để quyết định cụ thể về phạm vi kinh doanh xuất nhập khẩu của khối FDI. ỉ Các ưu đãi dành cho sản xuất, kinh doanh hàng xuất khẩu phải được minh bạch hoá một cách tối đa, áp dụng bình đẳng cho tất cả các nhà đầu tư và phổ biến rộng rãi tới mọi chủ thể đầu tư tiềm năng. ỉ Song song với việc dành ưu đãi cho đầu tư, cần hết sức chú ý ổn định môi trường đầu tư: Bên cạnh việc ban hành các chính sách khuyến khích thì việc duy trì một môi trường đầu tư ổn định nhằm tạo tâm lý tin tưởng cho nhà đầu tư mang ý nghĩa cực kỳ quan trọng, nhất là đối với các nhà đầu tư nước ngoài. Năm 2002 vừa qua, dù đã mở được thị trường Mỹ, Việt Nam lại được đánh giá là điểm đến an toàn nhưng vốn đầu tư nước ngoài vào ta, tính đến ngày 20/11, vẫn tiếp tục giảm khoảng 45%. Việc này có phần do luồng vốn FDI trên thế giới không còn dồi dào như trước, Trung Quốc lại đã vào WTO vào trở thành điểm thu hút FDI cực kỳ hấp dẫn. Tuy nhiên, bên cạnh những nguyên nhân khách quan đó, cũng có một số nguyên nhân chủ quan mà nhiều nhà đầu tư đã chỉ ra, trong đó có sự ổn định của cơ chế và chính sách đối với đầu tư nước ngoài. Là nước đang phát triển, đang ở trong quá trình chuyển đổi, lại thiếu kinh nghiệm xử lý các vấn đề kinh tế vĩ mô, cơ chế chính sách của ta không thể tránh khỏi việc phải điều chỉnh, bổ sung vào lúc này hay lúc khác. Vấn đề đặt ra là phải làm sao để các nhà đầu tư thông cảm với những khó khăn của chúng ta và khẳng định với họ nguyên tắc đã được đề cập trong Luật Đầu tư nước ngoài: nếu sự thay đổi của quy định pháp luật làm thiệt hại đến lợi ích của nhà đầu tư thì Nhà nước sẽ có biện pháp giải quyết thoả đáng đối với quyền lợi của nhà đầu tư. Chỉ bằng cách đó, chúng ta mới có thể duy trì được lòng tin của nhà đầu tư nước ngoài, mới có thể thu hút được nguồn vốn FDI cần thiết cho phát triển sản xuất và xuất khẩu, nhất là trong bối cảnh cạnh tranh về thu hút FDI đang diễn ra hết sức gay gắt. Do đó, trong thời gian tới đây, quá trình xem xét điều chỉnh luật pháp về đầu tư nước ngoài nên chuyển trọng tâm từ “ưu đãi” sang “ổn định, minh bạch và hài hoà quyền lợi”. Suy cho cùng, cái mà các nhà đầu tư cần nhất chính là một môi trường thể chế ổn định, được điều hành một cách minh bạch và bình đẳng chứ không nhất thiết phải là các ưu đãi ở mức độ cao. Tập trung nguồn lực để hỗ trợ cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME). Trong những năm qua, khu vực doanh nghiệp ngoài quốc doanh, trong đó đa số là các SME, đã đóng góp tích cực vào hoạt động xuất khẩu. Tỷ trọng của khu vực này trong xuất khẩu của các doanh nghiệp 100% vốn Việt Nam đã lên tới 48,5% vào năm 2002, xấp xỉ bằng khu vực quốc doanh. Đặc biệt, có những ngành mà sự tham gia của khu vực SME chiếm tỷ trọng lớn như xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ, sản phẩm gỗ, sản phẩm nhựa... Để khuyến khích tính năng động của khu vực này, nhất là SME có tham gia xuất khẩu hoặc đối với một số mặt hàng cần khuyến khích sản xuất, xuất khẩu, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành quy chế giao cho các tỉnh thành tự đứng ra thành lập các quỹ bảo lãnh tín dụng cho SME. Tuy nhiên, tiềm lực tài chính ở các nơi này là có hạn, lại không đồng đều. Nếu mỗi tỉnh thành đều phải tự tìm nguồn để thành lập quỹ cho riêng mình thì hiệu quả thực tế sẽ không cao do nguồn lực bị dàn trải. Đó là chưa kể SME ở những tỉnh có hoàn cảnh khó khăn sẽ ở vào thế bất lợi hơn so với SME ở những tỉnh có tiềm năng. Vấn đề tín dụng cho doanh nghiệp nói chung và cho SME nói riêng hiện nay đang là vấn đề hết sức bức xúc. Vì vậy, nên có một cơ chế tập trung nguồn lực để thành lập một quỹ bảo lãnh tín dụng cho SME tại Trung ương. Quỹ này sẽ có đại lý là chi nhánh các quỹ hỗ trợ phát triển hoặc tổ chức tín dụng được thành lập ở địa phương. Khi có nhu cầu, mọi “đại lý” đều có thể tiếp cận với nguồn lực tập trung, hiệu quả thực tiễn sẽ cao hơn, SME tại tất cả các tỉnh cũng ở vào thế bình đẳng hơn. Tiếp tục thực thi chính sách cổ phần hoá doanh nghiệp Nhà nước. Doanh nghiệp Nhà nước chiếm số lượng lớn trong toàn bộ các loại hình doanh nghiệp và được hưởng nhiều ưu đãi của Nhà nước. Tuy nhiên, trong quá trình sản xuất kinh doanh, doanh nghiệp Nhà nước làm ăn liên tục thua lỗ, tỷ lệ đóng góp vào ngân sách Nhà nước không tương xứng với những gì Nhà nước bỏ ra. Hơn nữa, yêu cầu của sự nghiệp đổi mới đòi hỏi doanh nghiệp Nhà nước phải có những thay đổi thích ứng phù hợp với xu thế hội nhập. Trước tình hình trên, Nhà nước đã triển khai thực hiện chính sách cổ phần hoá doanh nghiệp Nhà nước nhưng hiệu quả đạt được không cao. Vì vậy, các giải pháp cần thực hiện triệt để là: - Đối với những doanh nghiệp lớn, có vai trò quan trọng trong quá trình phát triển kinh tế đất nước thì doanh nghiệp sẽ chia sẻ quyền sở hữu và nắm cổ phần khống chế. Biện pháp này mang lại nhiều lợi ích, đó là: giảm gánh nặng vốn cho ngân sách Nhà nước, tăng tinh thần trách nhiệm cho người lao động (do bán cổ phần cho họ). - Còn với những doanh nghiệp nhỏ, làm ăn thua lỗ không thể khắc phục nổi thì Nhà nước nên trực tiếp bán, khoán, cho thuê doanh nghiệp. Thu hút vốn đầu tư trong dân. Nhu cầu vốn đầu tư phát triển của ngành thương mại nói chung và cho quá trình đổi mới cơ cấu hàng xuất khẩu nói riêng là rất lớn nhưng khả năng đáp ứng lại có hạn. Hiện nay, nguồn vốn trong dân còn khá nhiều nhưng chưa được huy động cho việc phát triển sản xuất, kinh doanh. Những giải pháp đặt ra là: - Một là, phát triển thị trường chứng khoán và phải có cách thức quản lý nghiệp vụ thị trường này nhằm cung cấp thông tin cho người dân và doanh nghiệp, hoặc khuyến khích người dân gửi tiền vào ngân hàng. - Hai là, thúc đẩy người dân đầu tư trực tiếp vào lĩnh vực sản xuất - kinh doanh để thu lợi nhuận. Thúc đẩy nâng cao hàm lượng nội địa của sản phẩm. Một trong những lý do khiến hàng xuất khẩu của Việt Nam giảm sức cạnh tranh trên thương trường quốc tế là phải nhập khẩu nhiều nguyên liệu nước ngoài với giá cao. Hơn nữa, trong thời kỳ đầu, Việt Nam được biết đến là một nước chuyên gia công hàng cho nước ngoài. Với loại hình sản xuất này, ta thu được khá nhiều lợi ích như: tận dụng nguồn lao động dồi dào, nhân công rẻ mạt; người sản xuất không phải lo lắng tìm kiếm nguồn nguyên liệu đầu vào cũng như thị trường tiêu thụ... Nhưng khi bước sang thời kỳ đổi mới, tư tưởng trên đã trở nên lỗi thời, tâm lý “ỷ lại, ăn sẵn” cần phải được bỏ đi. Thay vào đó, chúng ta cần chủ động tăng tỷ lệ nội địa hóa sản phẩm bằng cách: - Nhanh chóng quy hoạch phát triển các vùng nguyên liệu. Ví dụ như: phát triển trồng bông phục vụ ngành dệt, phát triển hệ thống các nhà máy thuộc da phục vụ da giày xuất khẩu... - Thuê tư vấn nước ngoài để chuyển giao công nghệ cho sản xuất nguyên phụ liệu. - Nhà nước cần nghiên cứu áp dụng một tỷ lệ nội địa hoá bắt buộc trong các sản phẩm xuất khẩu nhằm thúc đẩy sản xuất của các doanh nghiệp sản xuất nguyên phụ liệu, giảm chi phí cho các doanh nghiệp sản xuất hàng xuất khẩu cũng như tránh thất thu cho Nhà nước khi phải nhập khẩu nhiều nguyên liệu đầu vào phải miễn thuế. - Có chính sách ưu đãi đầu tư, tín dụng cho các trường hợp đầu tư mở rộng sản xuất, đổi mới công nghệ hoặc đầu tư xây dựng cơ sở mới trong lĩnh vực sản xuất nguyên vật liệu. - Cho phép các doanh nghiệp vệ tinh (sản xuất bán thành phẩm để giao lại cho một doanh nghiệp khác sản xuất hàng xuất khẩu) được hưởng các ưu đãi về thuế như đối với sản xuất hàng xuất khẩu. Điều này góp phần cân bằng chính sách ưu đãi giữa nguyên liệu nội và nguyên liệu ngoại, thúc đẩy các doanh nghiệp sử dụng ngày càng nhiều hơn đầu vào sản xuất trong nước. Đẩy mạnh xúc tiến xuất khẩu. Xúc tiến xuất khẩu là một bộ phận của xúc tiến thương mại. Đó là các hoạt động được thiết kế để tăng xuất khẩu của một quốc gia hay một công ty. Xúc tiến xuất khẩu có vai trò quan trọng trong việc cải thiện khả năng cạnh tranh và nâng cao hiệu quả hoạt động kinh doanh xuất khẩu của doanh nghiệp, đảm bảo thực hiện mục tiêu tăng trưởng xuất khẩu của đất nước, mở rộng thị trường xuất khẩu nhằm quảng bá sản phẩm và khẳng định vị thế của hàng xuất khẩu Việt Nam trên trường quốc tế. ở cấp quốc gia (vĩ mô) hoạt động xúc tiến xuất khẩu cần được tiến hành trên các phương diện: - Xây dựng chiến lược, định hướng xuất khẩu - Ban hành các biện pháp, chính sách hỗ trợ xuất khẩu. - Lập các Viện nghiên cứu cung cấp thông tin cho các nhà xuất khẩu, tăng cường mạnh mẽ công tác thông tin về các thị trường: từ tình hình chung cho tới các cơ chế chính sách của các nước, dự báo các chiều hướng cung - cầu hàng hoá và dịch vụ, tìm kiếm khách hàng... cho các doanh nghiệp. - Đào tạo cán bộ, chuyên gia giúp các nhà xuất khẩu. - Đẩy mạnh đàm phán thương mại song phương và đa phương để tạo hành lang pháp lý cho các doanh nghiệp, cụ thể là đàm phán mở cửa thị trường mới, đàm phán để tiến tới thương mại cân bằng với những thị trường mà ta thường xuyên nhập siêu, đàm phán để thống nhất hoá các tiêu chuẩn vệ sinh, tiêu chuẩn kỹ thuật và đàm phán để nới lỏng các hàng rào phi quan thuế. Công tác thị trường xuất khẩu và thị trường nhập khẩu được gắn kết chặt chẽ với nhau để vừa tăng cường sức mạnh trong đàm phán quốc tế, vừa góp phần chuyển dần nhập khẩu của các doanh nghiệp từ thị trường nhập siêu (châu á) sang thị trường xuất siêu (Bắc Mỹ và Tây Âu). - Nâng cao trách nhiệm của các cơ quan đại diện ngoại giao của Việt Nam ở nước ngoài. Đặt cơ quan đại diện thương mại ở một số nước mà hiện nay chưa có (khu vực châu Phi, Tây Nam á). Tăng cường chất lượng hoạt động của hệ thống Thương vụ ngoài nước, phục vụ đắc lực cho việc thâm nhập và mở rộng thị trường của các doanh nghiệp. - Xây dựng mối quan hệ và tổ chức thường xuyên việc đối thoại giữa các cơ quan Chính phủ với doanh nghiệp các thành phần kinh tế. ở cấp doanh nghiệp (vi mô), hoạt động xúc tiến xuất khẩu gồm: - Đẩy mạnh tiếp thị để kịp thời nắm bắt xu thế thị trường, bám sát các thay đổi trong sản xuất và kinh doanh, tiến hành quảng cáo để bán hàng ra nước ngoài. - Trực tiếp và thường xuyên tiếp xúc với thị trường thế giới thông qua hội thảo khoa học, hội chợ triển lãm. - Cử các đoàn cán bộ ra nước ngoài nghiên cứu thị trường hàng hoá, thương nhân và chính sách nhập khẩu của nước mua hàng. - Tự mình chủ động lo tìm bạn hàng, thị trường, tự mình lo tổ chức sản xuất và xuất khẩu theo nhu cầu và thị hiếu của thị trường, tránh tư tưởng ỷ lại vào các cơ quan quản lý Nhà nước hoặc trông chờ trợ cấp, trợ giá. - Đặc biệt chú trọng giữ “chữ tín” trong kinh doanh để duy trì chỗ đứng trên thị trường. - Phối hợp với nhau trong việc đi tìm và quan hệ với bạn hàng. - Lập văn phòng đại diện ở nước ngoài hay ở các trung tâm thương mại quốc tế lớn. kết luận Cơ cấu hàng hoá xuất khẩu là một bộ phận của cơ cấu kinh tế, bị chi phối bởi cơ cấu của ngành kinh tế khác và nó được nghiên cứu dưới nhiều tiêu thức, quan điểm khác nhau. Trong điều kiện tự do hoá thương mại và bên cạnh đó cũng để chuẩn bị tiền đề đưa Việt Nam cơ bản trở thành một nước công nghiệp vào năm 2020, đòi hỏi ngay từ bây giờ phải có định hướng chiến lược và chính sách đổi mới cơ cấu các ngành kinh tế theo hướng CNH - HĐH... Vì vậy, đổi mới cơ cấu các mặt hàng xuất khẩu sẽ đóng góp một phần lớn trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nói chung. Đề tài “Một số vấn đề về chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam trong thời gian tới” đã cố gắng phân tích, luận giải các nội dung nhằm mục đích đổi mới cơ cấu để phát huy lợi thế cạnh tranh của hàng hoá xuất khẩu. Từ lý luận, thực trạng và triển vọng về thị trường của Việt Nam trên con đường tự do hoá thương mại, đề tài đã chỉ ra những tồn tại, cơ hội, thách thức cần phải giải quyết trên con đường phát triển để tiến tới một nền kinh tế hàng hoá hướng mạnh vào xuất khẩu, ngày càng nâng cao khả năng xuất khẩu hàng hoá của Việt Nam ra thị trường khu vực và thế giới. Tuy nhiên, khoảng cách giữa mong muốn và khả năng, giữa mục tiêu và kết quả, giữa lý thuyết và thực tế lớn hay nhỏ sẽ phụ thuộc không ít vào cách tiếp cận và giải quyết vấn đề đang đặt ra cho quá trình phát triển kinh tế nói chung và sản xuất, xuất khẩu hàng hoá nói riêng của Việt Nam từ nay đến năm 2010. Hi vọng rằng, Việt Nam với những tiềm năng dồi dào sẵn có cả về đất đai, điều kiện tự nhiên và nguồn lao động, với định hướng phát triển kinh tế đúng đắn của Đảng và Nhà nước trong việc tăng cường, phát huy nội lực, chúng ta có trong tay một lực lượng ngành hàng hùng hậu, đa dạng, đủ sức cạnh tranh trên trường quốc tế. Bản ký hiệu tóm tắt - CNH, HĐH: Công nghiệp hoá, hiện đại hoá - XHCN: xã hội chủ nghĩa - LDCs: các nước đang phát triển - DCs: các nước phát triển - NSNN: ngân sách Nhà nước - CN: công nghiệp - KS: khoáng sản - TTCN: tiểu thủ công nghiệp - SME: doanh nghiệp nhỏ và vừa Danh mục tài liệu tham khảo Báo cáo sơ kết Nghị quyết TW4 (khoá VIII): “Chuyển dịch cơ cấu thị trường và thương mại nhằm góp phần thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế và điều chỉnh cơ cấu đầu tư”, Bộ Thương mại. Báo cáo chuyên đề: “Một số vấn đề về định hướng và giải pháp phát triển xuất khẩu năm 2003” ,Bộ Thương mại. Chiến lược phát triển xuất nhập khẩu thời kì 2001 - 2010 , Bộ Thương mại Chính sách thương mại trong điều kiện hội nhập (sách tham khảo), Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, PGS.TS. Hoàng Đức Thân (chủ biên), NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2001. Chặn đà tụt hậu và Chiến lược khuyến khích cạnh tranh, xuất khẩu; PGS.TS. Đỗ Văn Thành, Giám đốc. Trung tâm Đào tạo Cán bộ TC, Tạp chí tài chính, tháng 11/1999. Chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ về Chiến lược phát triển xuất nhập khẩu hàng hoá và dịch vụ thời kì 2001 - 2010 (số 22/2000/CT.TTg, ngày 27/10/2000), Tạp chí Thương mại, số 21/2000. Đánh giá hoạt động xuất khẩu năm 2002 định hướng và giải pháp phát triển xuất khẩu năm 2003. Tạp chí Thương mại, số 7/2003 Đổi mới hoạt động xuất nhập khẩu của Việt Nam theo hướng CNH, Nguyễn Xuân Dũng, Trung tâm KHXH&NV Quốc gia, Tạp chí Nghiên cứu kinh tế, số 271, 12/2000. Đổi mới công nghệ để nội địa hoá giá trị xuất khẩu, TS.Nguyễn Mạnh Hùng, Tạp chí Phát triển kinh tế, 8/2002. Giáo trình Thương mại quốc tế, Đại học Kinh tế quốc dân, khoa Thương mại, Bộ môn Thương mại quốc tế, Hà Nội, năm 1997. Hướng phát triển xuất nhập khẩu 1996 - 2000, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Trung tâm thông tin, Hà Nội, 7/1996. Hơn một thập niên mở cửa kinh tế. Cơ cấu xuất khẩu đang chuyển dịch tích cực, Từ Thanh Thuỷ, Viện NC Thương mại, Tạp chí Thương nghiệp thị trường Việt Nam, số 8/2000. Hoạt động xuất khẩu 2003 và những giải pháp tăng trưởng xuất khẩu năm 2004, PGS.TS. Đoàn Thị Hồng Vân, Tạp chí Phát triển kinh tế, tháng1/2004. Kinh tế đối ngoại, Trường Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh, PGS.TS.Võ Thanh Thu, NXB Thống kê, 3/1994. Làm gì để xuất khẩu tiếp tục tăng trưởng đạt chỉ tiêu của Quốc hội, Tạp chí Thương mại, số 14/2004. Làm gì để xuất khẩu năm 2004 tăng 12%, Nguyễn Duy Nghĩa, Tạp chí Thương Mại, số 3+4+5/2004. Một số suy nghĩ về thực hiện chiến lược xuất nhập khẩu, Nguyễn Văn Long, Tạp chí Thương mại, số11/2003. Những thách thức còn đó đối với xuất khẩu năm 2004, Trọng Hồ, Tạp chí Thương mại, số 7/2004. Ngoại thương Việt Nam từ 1991 - 2000: Những thành tựu và suy nghĩ, TS.Võ Hùng Dũng, VCCI Cần Thơ, Tạp chí nghiên cứu kinh tế, số 293, 10/2002. Ngoại thương Việt Nam từ 1991 - 2000: Những thành tựu và suy nghĩ (tiếp theo và hết) TS.Võ Hùng Dũng, VCCI Cần Thơ, Tạp chí nghiên cứu kinh tế, số 294, 10/2002. Tổ chức quản lý nghiệp vụ kinh doanh xuất nhập khẩu, Trường Đại học Ngoại thương, Vũ Hữu Tửu, NXB Giáo dục, 2000. Thương mại năm 2003 những bài học kinh nghiệm, Nguyễn Duy Nghĩa, Tạp chí Thương mại, số 1+2/2004. Xuất khẩu của Việt Nam năm 2000. Nhìn ở góc độ cơ cấu ngành hàng, PGS.TS. Hoàng Thị Chính, Tạp chí Phát triển kinh tế, số 124/2001.