Đề tài Nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử ở trường phổ thông thông qua kênh hình

Lời cảm ơn Để hoàn thành bài báo cáo này, chúng tôi đã nhận được sự giúp đỡ rất lớn của ban quản lý thông tin thư viện: Khoa sư phạm – ĐHQGHN, ĐHKHXH&NV, thư viện Quốc Gia Việt Nam… Đặc biệt người viết xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới sự hướng dẫn của TS. Tôn Quang Cường – giảng viên chính của khoa Sư phạm – ĐHQGHN. Nhưng do thời gian và năng lực có hạn, bài báo cáo khó tránh khỏi thiếu xót. Vì vậy, rất mong nhận được sự nhiệt tình đóng góp của thầy cô và bạn bè. Xin trân trọng cảm ơn! Mục lục Trang Đặt vấn đề 1 1. Thực tế dạy học lịch sử hiện nay ở trường phổ thông 1 2. Kênh hình trong dạy học lịch sử 4 2.1. Khái niệm kênh hình trong dạy học lịch sử 4 2.2. Vai trò của việc sử dụng kênh hình trong dạy học lịch sử 4 2.2.1. Vai trò của thị giác trong việc tiếp nhận thông tin 5 2.2.2. Một số phương tiện, công cụ dạy học qua kênh hình phổ biến hiện nay 8 3. Sử dụng kênh hình hiệu quả trong dạy học lịch sử 8 3.1. Sử dụng kênh hình trong khi nghe giảng trên lớp, tiếp thu kiến thức mới 9 3.2. Sử dụng kênh hình trong luyện tập, củng cố kiến thức 10 3.3. Sử dụng kênh hình trong kiểm tra đánh giá kết qua học tập 11 3.4. Sử dụng kênh hình trong việc rèn kỹ năng thực hành cho học sinh 12 4. Kết luận và khuyến nghị 14 Phụ lục 17 Tài liệu tham khảo 19 Báo cáo khoa học NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG THÔNG QUA KÊNH HÌNH Bùi Thị Giang – Lê Thị Hiếu Lớp: QH-2004-S-LS E-mail: thaonguyenxanh595@yahoo.com Đặt vấn đề Xuất phát từ việc các sự kiện, hoàn cảnh lịch sử (trong trường hợp này chính là các nội dung dạy học lịch sử) không bao giờ tái diễn hoặc lặp lại và nhận thức lịch sử không thể thực hiện bởi con đường quan sát trực tiếp, nên việc tạo biểu tượng là một yêu cầu, nhiệm vụ quan trọng trong dạy học lịch sử nói chung và ở trường phổ thông nói riêng. Theo lý luận dạy học hiện nay, về mặt lí thuyết, người học tiếp nhận các thông tin tri thức (nội dung dạy học) một cách đồng thời qua tất cả các giác quan (trong trường hợp tối ưu!), trong đó thị giác và thính giác là 2 cơ quan được huy động nhiều nhất. Quá trình thu nhận thông tin, tập hợp và xử lí chúng để tạo nên những biểu tượng lịch sử (hình ảnh về quá khứ) được thực hiện thông qua những hình ảnh, đồ vật, mẫu vật, bản đồ... và lời nói của giáo viên. Như vậy vấn đề đặt ra ở đây là làm thế nào để người giáo viên có thể giúp học sinh xây dựng được biểu tượng lịch sử một cách hiệu quả nhất? 1. Thực tế dạy học lịch sử hiện nay ở nhà trường PT Theo quan điểm của một số người thì "Văn, sử, triết" là bất phân. Điều đó cũng có một phần đúng bởi giữa chúng có mối liên hệ mật thiết với nhau. Nhưng ta không thể "Đánh đồng" chúng với nhau, coi chúng là một được. Đặc biệt, thông qua cách nhìn nhận "liên ngành" này, chúng ta càng phải phân biệt rõ đặc thù của mỗi môn khoa học để có cách học tập hiệu quả nhất, nhất là môn lịch sử. Có thể nói khi xuất hiện xã hội loài người thì cũng bắt đầu có lịch sử. Nhưng sử học chỉ trở thành môn khoa học lịch sử khi nó được khái quát thành những khái niệm, định nghĩa tương đối chính xác phục vụ cho sự phát triển của xã hội loài người. Môn khoa học lịch sử ra đời và phát triển với những đặc thù riêng biệt mà không lẫn với bất cứ một môn khoa học nào khác. Môn lịch sử thuộc về ngành khoa học xã hội và nhân văn. Đây là một môn khoa học có tính giáo dục cao về đạo đức qua những tấm gương của các anh hùng, danh nhân..., lòng yêu thương con người, niềm tự hào về truyền thống quê hương đất nước. Kiến thức lịch sử không chỉ giúp cho học sinh có biểu tượng đầy đủ vÒ quá khứ mà còn làm cho người đang sống có ý thức về xã hội, suy nghĩ, cảm thụ những gì đã xẩy ra trong ngày qua để có trách nhiệm với hiện tại và mai sau. Do vậy, lịch sử của nhân loại nói chung và của mỗi đất nước nói riêng không thể thiếu được trong quá trình hoàn thiện nhân cách của con người. Nó có ý nghĩa quan trọng đối với việc xây dựng và phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên tiÕn, đậm đà bản sắc dân tộc. Nhưng không phải muốn dựng lại lịch sử, hiểu được lịch sử làm được ngay. Lịch sử là quá khứ đã qua, không bao giờ tái diễn hoặc lặp lại nguyên vẹn. Chúng ta có thể thấy các nhà khoa học tự nhiên ( toán, lý, hoá) lặp đi lặp lại hàng trăm lần một thí nghiệm nhưng lịch sử chỉ là một, duy nhất là một. Người ta chỉ phần nào căn cứ trên những tư liệu lịch sử để xây dựng, hình thành những biểu tượng lịch sử. Biểu tượng lịch sử là hình ảnh chân thực về hiện thực quá khứ khách quan được phản ánh trong cơ quan nhận thức của học sinh với những nét khái quát nhất, điển hình nhất. Như vậy nội dung của sự kiện lịch sử được học sinh nhận thức thông qua việc tạo nên hình ảnh về quá khứ bằng những hoạt động của giác quan: thị giác tạo nên hình ảnh trực quan, thính giác đem lại những hình ảnh về quá khứ thông qua lời giảng của giáo viên. Từ lý do ấy, theo quan điểm chúng tôi, trong dạy học lịch sử nếu giáo viên không sử dụng kênh hình, thiếu hình ảnh biểu tượng trong trình bày kiến thức thì học sinh khó có thể hình dung sự kiện lịch sử của quá khứ. Vai trò của kênh chữ không thể thay thế hoàn toàn kênh hình được. Kênh hình trong dạy học lịch sử sẽ cụ thể hoá những kiến thức, nội dung của kênh chữ. Nó làm phong phú, sinh động, sâu sắc nội dung kiến thức chứa đựng trong kênh chữ. Có sự tham gia của kênh hình qua những biểu tượng lịch sử sẽ giúp cho tần suất quá trình giao lưu, tương tác sư phạm giữa giáo viên và học sinh tăng lên rất nhiều. Các em sẽ hào hứng, chủ động tham gia vào bài học qua sự hướng dẫn, khuyến khích có trọng điểm của giáo viên. Hiệu quả của chất lượng dạy - học tất yếu sẽ tỷ lệ thuận với chiều hướng tích cực ấy. Mặt khác, có thể nhận thấy hiện nay phần lớn học sinh phổ thông học tập một cách thụ động, có tâm lý đối phó, coi nhẹ một số môn không nằm trong chương trình thi tốt nghiệp, đặc biệt là môn lịch sử! Chính những yếu tố này cũng đã tác động không nhỏ đến các dạy và học lịch sử hiện nay. Theo số liệu của thầy Trần Văn Lưu (Giáo viên trung học Sư phạm Thanh Hóa) : “Qua điều tra khảo sát ở 18 trường thuộc các vùng miền xuôi gọi là có điều kiện và cơ sở vật chất, trong đó có nhiều trường điểm cấp huyện và tỉnh, chúng tôi hết sức ngạc nhiên về sự trống vắng của trang thiết bị dạy học, ngay cả bản đồ hay tranh lịch sử cũng không có. Vậy là thầy trò chỉ đánh vật quanh cuốn SGK vốn đã sơ lược lại viết chưa mấy hấp dẫn…”( Báo Hà Nội xưa và nay, số 248/ 2005, bài "Những ý kiến chân thành và có trách nhiệm về việc dạy học lịch sử hiện nay", trang 18). Theo số liệu của thạc sỹ Trần Văn Cường (Giáo viên trường CĐSP Hưng Yên) đã tiến hàng điều tra cơ bản 53 giáo viên ở 27 trường phổ thông trung học thuộc các tỉnh Hưng Yên, Hải Dương, Quảng Nam.,các thành phố : Hà Nội, Đà Nẵng và học sinh của 4 trường phổ thông trung học ở Hà Nội, Hưng Yên, Đà Nẵng.Kêt quả cho thấy : " 86% giáo viên vẫn tiến hành những phương pháp dạy học truyền thống (Giáo viên giảng giải, học sinh ghi chép ); 81.13% giáo viên thường sử dụng cách "thông báo" sự kiện khi giảng dạy ; 67,7% học sinh được hỏi không hứng thu với việc học tập lịch sử." ( Báo nghiên cứu giáo dục số 6/1999, trang 21) Thực tế ngay trong môi trường Đại học chúng tôi đang học, việc sử dung kênh hình trong dạy học lịch sử cũng không được dặc biệt chú trọng. Nhiều giờ học lịch sử chúng tôi đã phải học " chay" : không bản đồ, không hiện vật lịch sử, không sa bàn...làm cho chúng tôi thực sự khó khăn trong việc tiếp nhận và hiểu một cách sâu sắc nhất những kiến thức lịch sử đó. Là một sinh viên Sư phạm, thấu hiểu được vai trò của việc vận dụng Kênh hình trong dạy học lịch sử có tác dộng đến nhận thức kịch sử như thế nào, chúng tôi mạnh dạn nghiên cứu đề tài : "Nâng cao hiệu quả DHLS ở trường phổ thông thông qua kênh hình (§DTQ). 2. Kênh hình trong dạy học lịch sử 2.1. Khái niệm kênh hình trong dạy học lịch sử (DHLS ) Nhiều tác giả ®ã nghiên cứu và đưa ra khái niệm Kênh hình trong DHLS ở nhiều góc độ khác nhau. Nhưng theo quan điểm của chúng tôi thì khái niệm về Kênh hình được hiểu như sau : Kênh hình (§DTQ) trong dạy học lịch sử chính là các đồ dùng trực quan: tạo hình, qui ước, những số liệu, dữ liệu, dữ kiện, …có tác dụng tạo hiệu quả giúp học sinh lĩnh hội kiến thức một cách tốt nhất. VD : Bản đồ, tranh ảnh, di vật khảo cổ, sa bàn… 2.2. Vai trò của việc sử dụng kênh hình trong DHLS Tạo biểu tượng là điều kiện để biết lịch sử trên cơ sở khôi phục đúng quá khứ như nó tồn tại và là cơ sở quan trọng để hình thành khái niệm. Việc tạo biểu tượng lịch sử cho học sinh lại gặp không ít khó khăn phức tạp, do các em không thể trực quan quan sát sinh động được sự kiện đã xẩy ra, mà luôn nhìn thấy những gì dang xẩy ra trong thực tế, nên dễ rơi vào sai lầm của việc “Hiện đại hóa lịch sử”, tức là đem hình ảnh, hiểu biết của người đời nay gán cho sự kiện, nhân vật lịch sử. Hiện đại hóa lịch sử là một khía cạnh của xuyên tạc lịch sử. Việc khắc phục sai lầm về hiện đại hóa lịch sử của học sinh đòi hỏi phải cung cấp tài liệu-sự kiện chính xác, vừa sức tiếp thu, có hình ảnh cụ thể. Có nhiều phương tiện, phương thức tạo biểu tượng cho học sinh, trong đó §DTQ có vị trí đặc biệt . Như vậy, kênh hình trong dạy học lịch sử có nhiệm vụ chủ yếu là cụ thể hóa những kiến thức, nội dung của kênh chữ. Nó làm phong phú sinh động, sâu sắc thêm nội dung kiến thức chứa đựng trong kênh chữ. Đồng thời trong quá trình dạy học, phương tiện trực quan là một trong nguồn cung cấp kiến thức quan trọng và có tác dụng tạo nên hình ảnh giúp học sinh lĩnh hội kiến thức một cách dễ dàng và bền vững. 2.2.1. Vai trò của thị giác trong việc tiếp nhận thông tin Đối với mỗi con người, các giác quan: Thị giác-mắt, thính giác-tai, khứu giác-mũi, vị giác-lưỡi, xúc giác-da có một vai trò đặc biệt quan trọng. Bởi vì các giác quan là một trong ba thành phần cấu trúc của bộ máy nhận biết của con người (các giác quan, nơron thần kinh, não)tiếp nhận thông tin (tri thức) từ bên ngoài chủ yếu được thông qua chúng và đưa về não theo cơ chế hoạt động gồm 4 giai đoạn: Các giác quan tiếp nhận kích thích thông tin Nơron và các tua nhánh chuyển thành xung thần kinh Xung thần kinh qua vùng Limbic Kết cấu lại thông tin và nẩy sinh kiến thức mới trong não người VD: Khi giáo viên cho học sinh quan sát một di vật khảo cổ (Rìu đá), tức là giáo viên đã kích thích vào vùng giác quan của học sinh(đặc biệt là thị giác và xúc giác) gây sự chú ý của chúng. Các giác quan tiếp nhận kích thích qua dây thần kinh, hình thành các xung thần kinh theo đường dẫn truyền của dây thần kinh hướng tâm truyền đến hệ thông trung ương thần kinh là não bộ. Não bộ tiếp nhận kích thích, xử lý và kết cấu lại thông tin. Từ đó sẽ nẩy sinh kiến thức mới trong não người, bắt đàu hình thành những khái niệm đơn giản nhất và sau đó những hiểu biết đầu tiên này theo dây thần kinh ly tâm để các giác quan có phản ứng nhanh nhất với sự vật đó. Tuy nhiên, không phải mọi giác quan đều được tiếp nhận thông tin giống nhau, mà giữa chúng só sự khác biệt rõ ràng về chức năng, vai trò, cách thức tiếp nhận. Các giác quan Việc tiếp nhận thông tin(tri thức) Tỉ lệ % -Thị giác -Thính giác -Khứu giác -Vị giác -Xúc giác Màu sắc, kích cỡ, hình thức, khoảng cách… Âm thanh, khoảng cách,… Mùi Vị Nhiệt độ, trọng lượng, hình thức, cảm giác vận động, cảm giác bên trong của các chuyển động cơ thể… 83% 11% 3.5% 1% 1.5% Vậy ở cùng một kích thích(§DTQ) mà giáo viên đưa ra, thị giác là giác quan đầu tiên giúp học sinh tiếp nhận thông tin ngay từ ban đầu. Chúng ta thấy §DTQ gây được sự chú ý của học sinh, tạo hứng thú ngay từ đầu giúp cho chúng đón nhận tri thức. Do đó thị giác có vai trò đặc biệt quan trọng, nó chiếm tới 83% trong việc tiếp nhận tri thức của con người. Vì thế nhấn mạnh vai trò của kênh hình(§DTQ) đến hiệu quả việc dạy và học lịch sử là một hướng đi đúng đắn tất yếu trong mối quan hệ tương tác sư phạm giữa giáo viên-học sinh. Như vậy, có thể kết luận rằng kênh hình(§DTQ) trong dạy học lịch sử mang lại hiệu quả rất cao so với một số kênh tiếp nhận khác. Từ đó cũng có thể suy ra rằng, việc tăng cường sử dụng các phương pháp và phương tiện định hướng vào kích tích thị giác của người học sẽ mang lại hiệu quả cao hơn trong DHLS (xem bảng ). Bảng phân tích khả năng của các phương pháp dạy học theo nhiệm vụ dạy học, nhịp độ học tập, kết quả : Các loại phương pháp Các phương pháp dạy học Nhiệm vụ cần giải quyết trong quá trình dạy học Nhịp độ dạy học Hình thành Phát triển Kiến thức ký thuyết Kiến thức thực hành Kỹ năng trí tuệ và thực hành Tư duy trừu tượng Tư duy trực quan hình tượng Tính độc lập Trí nhớ Tiếng nói Phương tiện thông tin -Dùng lời -Trực quan -Thực hành x - - x + + - x x x - - - x - + x + x + x - - Nhanh Trung bình Trung bình Phương pháp nhận thức -Tái hiện -Tìm kiếm Có vấn đề + x x + x - + x x - - x + + x Nhanh Chậm Phương pháp lôgic -Qui nạp -Suy diễn + x x + x - + x x + + + + + - + Chậm Nhanh Làm việc độc lập + x x + + x x + Trung bình Chú thích: (x): Tốt (+) : Khá (-) : Kém (Nguồn trích dẫn : Thái Duy Tuyên - Những vấn đề cơ bản giáo dục học hiện đại, NXBGD, trang 219 - 220). 2.2.2. Một số phương tiện, công cụ dạy học qua kênh hình phổ biến hiện nay Kênh hình(§DTQ)có nhiều loại, song về cơ bản có 3 nhóm chính: §DTQ hiện vật: di tích lịch sử, di vật khảo cổ… §DTQ tạo hình: Sa bàn, tranh ảnh… §DTQ qui ước: Bản đồ, sơ đồ, niên biểu… Trong các loại kênh hình trên thì tranh ảnh lịch sử, bản đồ… có vai trò, ý nghĩa quan trọng và được sử dụng rộng rãi nhất trong thực tế của việc dạy-học lịch sử ở trường phổ thông. 3. Sử dụng kênh hình hiệu quả trong DHLS Kênh hình(§DTQ) trong SGK hay trong anbum dạy học không phải để minh họa chung chung, hay “mua vui” cho mắt, mà phải tạo điều kiện, đòi hỏi học sinh phải làm việc với loại tài liệu trực quan này. Có nghĩa là từ những hình ảnh của kênh hình câm các em phải nhận thức được điều chưa biết qua việc học tập nghiên cứu chúng dưới sự định hướng, hỗ trợ, tạo điều kiện từ phía giáo viên. Việc đưa kênh hình, cách khai thác nội dung và phương pháp sử dụng phải phù hợp với trình độ học sinh, phù hợp với thể loại kênh hình và nội dung bài học giúp học sinh lĩnh hội kiến thức một cách dễ dàng, sâu sắc, vững chắc. Giáo viên phải lựa chọn thời điểm thích hợp để đua ra kênh hình trong quá trình dạy học. Nếu đưa ra sớm quá sẽ làm phân tán sự chú ý của học sinh, đưa ra quá muộn cũng không gây được chú ý của học sinh, thậm chí làm cho học sinh gặp khó khăn khi theo dõi bài. Điều này sẽ làm giảm hiệu quả của việc sử dung kênh hình trong dạy học bộ môn. Khi sử dụng kênh hình, giáo viên phải kết hợp các phương pháp dạy học khác như dùng lời, nêu vấn đề, trao đổi đàm thoại… để phát huy tính tích cực, độc lập trong nhận thức của học sinh.Tránh trường hợp giáo viên chỉ giới thiệu chung chung mang tính minh họa, không gắn với nội dung bài viết trong SGK, không hướng dẫn nội dung lịch sử qua kênh hình. Điều đó làm cho việc tiếp thu của học sinh cũng chung chung, không sâu sắc, học sinh không hứng thú học tập và hiệu quả không cao. Dưới đây là một số kỹ năng cơ bản khi áp dụng kênh hình trong dạy học lịch sử: 3.1. Sử dụng kênh hình trong khi nghe giảng trên lớp, tiếp thu kiến thức mới. Giáo viên có thể cho học sinh quan sát tìm hiểu tranh ảnh, bản đồ, sơ đồ…trong vài phút, trao đổi với nhau trong việc tiếp thu bài mới Ví như khi ứng dụng trong dạy học phần: “Mặt trận Việt Minh ra đời và lãnh đạo đấu tranh”, ta sử dụng kênh hình là bức ảnh : “Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân”. Nếu như giáo viên chỉ yêu cầu học sinh quan sát bức ảnh trên một cách thuần túy “Xem ảnh”, tức là đảm bảo tính trực quan trong khai thác kênh hình (ảnh) trong SGK để bổ trợ cho kênh chữ nhưng hiệu quả không cao. Vì học sinh cũng bị lôi cuốn và bức ảnh ấy nhưng chỉ là sự quan sát chung chung không định hướng, đôi khi tạo điều kiện cho học sinh tranh thủ làm việc riêng. Để tăng hiệu quả sử dụng kênh hình, trước hết giáo viên hướng dẫn học sinh quan sát bức ảnh, dẫn dắt học sinh lần lượt và giải quyết vấn đề dưới hình thức các câu hỏi: “Các em có nhận xét cũng như có những hiểu biết gì về đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân?” Từ câu hỏi này có thể phân ra thành nhiều câu hỏi nhỏ: “Trang phục, vũ khí của đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân lúc đó như thế nào?” “Ai là người chỉ huy đội Việt nam tuyên truyền giải phóng quân?” “Đội gồm có bao nhiêu người?” Việc học sinh trả lời những câu hỏi như vậy khi giáo viên trình bày bài mới không chỉ thu hút sự chú ý, quan sát của học sinh mà luôn luôn gợi mở cho các em suy nghĩ để cuối cùng giải quyết vấn đề trung tâm của bài giảng: “Vì sao Đảng ta quyết định thành lập đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân?” Sử dụng kênh hình đó trong dạy học lịch sử không những minh họa cho lời giảng của giáo viên mà còn khơi dậy hứng thú, phát huy tính tích cực của học sinh khi tiếp thu kiến thức mới. Trên cơ sở hình ảnh chân thực của bức tranh kết hợp với việc học sinh đọc : “Chỉ thị thành lập đôi Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân” (Hồ Chí Minh ) dưới sự hướng dẫn của giao viên, các em sẽ nhận thấy chủ trương thành lập đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quânlà đúng đắn. Bởi vì trong cách mạng phải dùng bạo lực cách mạng chống lại kẻ thù mới giành thắng lợi, do đó phải có lực lượng vũ trang hùng mạnh. Cho nên “Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân là đội quân đàn anh, mong cho nó có đội quân đàn em khác. Trong lúc đầu quy mô của nó còn nhỏ nhưng tiền đồ của nó rất vẻ vang. Đó là khởi điểm của giải phóng quân, nó có thể đi suốt từ Nam chí Bắc, khắp nước Việt Nam”( Hồ Chí Minh) Vậy mục đích sử dụng bức ảnh này đã giúp cho học sinh hiểu rõ sự ra đời của lực lượng vũ trang cách mạng trong thời kỳ vận động giải phóng dân tộc(1941-1945), giáo dục cho các em lòng kính yêu, niềm tin vào sự lãnh đạo thiên tài của Đảng ta đứng đầu là chủ tịch Hồ Chí Minh. 3.2. Sử dông kênh hình trong luyện tập, củng cố kiến thức Trong quan niệm của không ít người, học lịch sử không phải là cách học thuộc lòng, cố ghi nhớ sự kiện vào trong đầu là hiểu lịch sử, đủ kiến thức để trả bài cho thầy. Mà sự tích lũy kiến thức của học sinh là cả quá trình lĩnh hội, có tính kế thừa và phát triển. Trong học tập lịch sử, giáo viên cần nhắc nhở, hình thành ở học sinh việc nhận thức về tính kế thừa của kiến thức lịch sử. Kiến thức được thu nhận phải dựa trên cơ sở kiến thức đã học và tạo điều kiện cho tiếp thu kiến thức mới. Điều này thể hiện tình biện chứng của kiến thức, phản ánh quá trình liên tục, hợp quy luật, phát triển đi lên của hiện thực lịch sử. Củng cố kiến thức đã học bằng nhiều cách ( nêu và trả lời câu hỏi, xem phim, tham quan bảo tàng, đọc sách, trao đổi, thảo luận, ôn tập…) song việc sử dụng các loại kênh hình đem lại nhiều hiệu quả vì nó gây hứng thú cho học sinh, qua đó phát huy tính tích cực của các em. Dùng bản đồ, sơ đồ, tranh ảnh để minh họa cho bài học, giáo viên hướng dẫn học sinh tiếp thu, quan sát kỹ hơn, phát hiện và nêu những điểm mới…Việc giải quyết các tình huống có vấn đề trong tương tác sư phạm giữa giáo viên với học sinh sẽ giúp cho giờ học có hiệu quả và chất lượng cao hơn. Sau khi học xong bài : “Kháng chiến chống Pháp thắng lợi” với trận đánh “Chấn đọng địa cầu” là Điện Biên Phủ, giáo viên có thể củng cố kiến thức của học sinh bằng cách nêu những câu hỏi: “Mục đích, nội dung của kế hoạch Na Va là gì?” “Tại sao ta quyết định mở chiến dịch Điện Biên Phủ?” “Chiến dịch Điện Biên Phủ diễn ra và thắng lợi như thế nào?” Hoặc giáo viên có thể cho học sinh xem những đoạn phim về công tác hậu cần của ta chuẩn bị cho chiến dịch để minh chứng cho một trong những nội dung bài học : “Toàn dân và toàn quân ta gấp rút chuẩn bị cho chiến dịch Điện Biên Phủ theo tinh thần : “Tất cả cho tiền tuyến , tất cả để đánh thắng” là như thế nào? Hay đoạn phim minh họa cho những trận đánh quyết liệt giữa ta và Pháp ở cứ điểm Him Lam, các đồi E1, D1,C1,C2,A1… Khi giáo viên đã tạo được hứng thú cho học sinh, lôi cuốn các em vào nội dung bài họcvới sự minh họa sinh động của §DTQ (phim ảnh) thì giáo viên đã khá thành công trong việc dạy học lịch sử của mình. Để kích thích tư duy, phát huy tính tích cực sáng tạo của học sinh, giáo viên có thể gợi mở, hướng dẫn các em sưu tầm tranh, ảnh, tương ứng với các sự kiện đang học, đang nghiên cứu hay chuẩn bị cho bài học tiếp theo. Có được sự tham gia hưởng ứng tích cực của học sinh chính là việc phát huy vai trò của người học mà kênh hình trong dạy học lịch sử đóng một vai trò rất quan trọng. 3.3. Sử dụng kênh hình trong kiểm tra đánh giá kết quả học tập Việc kiểm tra và đánh giá là một yêu cầu không thể thiếu được trong việc học tập của học sinh. Song công việc này không nên tiến hành một cách nông cạn, tẻ nhạt công thức mhư một số cách làm truyền thống của giáo viên: bắt học sinh học thuộc, lặp lại kiến thức mà mình cung cấp ở SGK sau đó trả bài cho mình. Bởi vậy kiểm tra và đánh giá không thể dừng lại ở việc xem học sinh có học thuộc, nhớ hay không mà cần xem các em đã nhớ, hiểu, vận dụng kiến thức đó như thế nào. Vì thế sử dụng tài liệu trong kênh hình là một phương thức tốt nhất để đánh giá chất lượng học sinh. Như trong bài giảng: “Chiến dịch Biên Giới thu đông 1950”, giáo viên không nên dừng lại ở việc bắt học sinh chỉ nói lại những điều SGK đã viết: Âm mưu của địch, chủ trương của ta, diễn biến, kết quả và ý nghĩa…mà sử dụng bản đồ để kiểm tra học sinh thông qua các câu hỏi : “Dựa vào bản đồ các em hãy trình bày vị trí địa lý của vùng?” Từ đó giáo viên nêu vấn đề khái quát: “Vì sao quân ta lại chọn mở chiến dịch Biên Giới?” “Tại sao ta lại đánh vào Đông Khê mà không đánh vào Thất Khê hay Cao Bằng?” “Sự lựa chọn đó đã mang lại kết quả và ý nghĩa gì?” Giáo viên gợi ý cho học sinh trả lời rồi nhấn mạnh các ý lớn: “Giữa Đông Khê và Cao Bằng, nếu đánh Cao Bằng thì sẽ đụng đầu với lực lượng mạnh của địch, hệ thống phòng ngự vững chắc, muốn đánh thắng phải tốn nhiều xương máu. Đồng thời nếu đánh Cao Bằng địch sẽ rút tất cả các cứ điểm từ Đông Khê đến Lạng Sơn, như vậy sẽ không tạo điều kiện cho ta đánh quân rút chạy. Đông Khê là một cứ điểm địch tương đối yếu nhưng lại là một vị trí trọng yếu, mất Đông Khê địch phải cho quân ứng cứu, Cao Bằng phải rút chạy…ta có cơ hội tiêu diệt quân tiếp viện và quân rút chạy của địch. Hơn nữa, Đông Khê ở xa Hà Nội,nếu địch tiếp viện sẽ mất nhiều thời gian vì vậy ta quyết định đánh Đông Khê. Qua đó, học sinh sẽ hiểu rõ vấn đề trọng tâm của bài giảng và có một cái nhìn toàn diện về bước phát triển của cuộc kháng chiến khi so sánh với chiến dịch Việt Bắc thu đông 1947 về: Sự lớn mạnh về thế và lực của quân ta. Sự chuyển hướng kịp thời về chiến lược chỉ đạo của Đảng. 3.4. Sử dụng kênh hình trong việc rèn kỹ năng thực hành cho học sinh. Việc thưc hành được tiến hành trong giờ tiếp thu bài mới, tự học ở nhà, trong giờ ngoại khóa, hoạt động xã hội…để đánh giá học sinh. Ví dụ cũng trong bài giảng về: “Chiến dịch Biên Giới thu đông1950” ta sẽ dùng bản đồ : “Chiến thắng Biên giới 1950”. Giáo viên hướng dẫn cho học sinh các kí hiệu biểu thị diễn biến của chiến dịch. Bản đồ thể hiện khu đông bắc của miền bắc Việt Nam. Đường biên giới tiếp giáp với Trung Quốc được kí hiệu (H.H.H.); đường sông kí hiệu một nét đơn (~); đường bộ kí hiệu bằng một nét kép song song (═); địa danh liên quan kí hiệu bằng dấu chấm tròn đen (·); tuyến địch kiểm soát (hành lang Đông –Tây) thể hiện bằng đường (| | |); đường tấn công của ta ký hiệu bằng mũi tên đen (à); đường hành quân và rút lui của địch biểu diễn bằng đường ( -->) ; Nhưng nếu chỉ đơn thuần là giới thiệu tràn lan như thế, học sinh dễ chán nản vì quá nhiều kí hiệu và học sinh không thể nhớ nổi. Như vậy không taọ được hứng thú cho học sinh trong giờ thực hành, do đó kênh hình (bản đồ) mà giáo viên sử dụng ở đây không đạt hiệu quả cao. Để tăng tính hiệu quả sử dụng kênh hình (§DTQ) trong giờ thực hành lịch sử, giáo viên cùng một lúc chuẩn bị 2 bản đồ về “Chiến thắng Biên Giới thu đông 1950”. Một bản đồ giáo viên sử dụng để giới thiệu cho học sinh biết, còn một bản đồ học sinh sẽ thực hành. Khi giới thiệu các kí hiệu biểu thị diễn biến của chiến dịch Biên Giới như trên, giáo viên sử dụng hệ thống đèn nhấp nháy được gắn trực tiếp trên bản đồ nhằm tăng tính trực quan gây đựợc sự chú ý của học sinh ngay từ phút đầu, lôi cuốn chúng vào tiết thực hành. Sau khi giảng xong, giáo viên cho học sinh thực hành vào bản đồ còn lại bằng cách giáo viên yêu cầu học sinh lên đính lại các kí hiệu vào bản đồ sao cho đúng vị trí. Qua việc thực hành đó của học sinh, giáo viên sẽ biết được khả năng tiếp thu và nắm bài của các em đến đâu để có các điều chỉnh dậy cho hợp lý. Tóm lại, trên đây là 4 kỹ năng cơ bản sử dụng kênh hình (§DTQ) một cách có hiệu quả trong dạy học lịch sử theo nghiên cứu của chúng tôi. Việc sử dụng có hiệu quả các kỹ năng trên sẽ giúp cho quá trình tương tác sư phạm giữa giáo viên và học sinh đạt hiệu quả cao nhất, đồng nghĩa với việc chất lượng dạy và học được nâng cao rõ rệt. Mà ở đây là phát huy một cách tối đa các giác quan của học sinh trong giờ học. Đây chính là ưu điểm chúng ta thấy rõ ràng nhất giữa việc sử dụng và không sử dụng kênh hình trong dạy học lịch sử; sử dụng như thế nào để khai thác hết tính hiệu quả của kênh hình-một nguồn cung cấp kiến thức quan trọng. 4. Kết luận và khuyến nghị 1. Việc áp dụng đúng đắn mối quan hệ sư phạm tương tác giữa người học và người dạy thông qua kênh hình có tác dụng quyết định, trực tiếp đến chất lượng hiệu quả của việc dạy và học. Khi giáo viên sử dụng kênh hình đúng cách, đúng lúc và đúng chỗ sẽ kích thích tới giác quan người học, lưu trữ và xử lí thông tin, tăng sự chú ý, hứng thú và quan tâm của người học. Hệ thống sư phạm tương tác dựa trên kết quả nghiên cứu thần kinh nhận thức đã chứng minh rằng: Mỗi người đều có một bộ máy học ( cũng như bộ máy hô hấp, tuần hoàn, tiêu hóa…) có một cơ chế vận hành việc học của mình theo một cách riêng. 2. Hiện nay, nhờ các phương tiện công nghệ dạy học đa phương tiện hiện đại, tại cùng một thời điểm người học có thể chiếm lĩnh các nội dung dạy học thông qua việc sử dụng nhiều kênh giác quan khác nhau phù hợp với những đặc điểm riêng của bản thân về tâm sinh lí, nhu cầu, sở thích…Tuy nhiên, theo chúng tôi, kênh hình vẫn tỏ ra chiếm ưu thế nổi trội trong số các kênh tiếp nhận thông tin, đặc biệt trong DHLS. Chúng ta đang từng bước đổi mới nội dung, chương trình giáo dục vời phương châm lấy học sinh làm trung tâm tiến tới phát huy tính tích cực học tập cña các em, båi dưỡng năng lực tư duy và hoạt động của học sinh nên việc áp dụng kênh hình trong dạy học lịch sử cần được chú trọng thích đáng. 3. Trong thời đại công nghệ thông tin phát triển mạnh mẽ như vũ bão hiện nay, các phương tiện công nghệ dạy học định hướng vào phát huy thế mạnh của kênh hình (mạng Internet, máy chiếu, phần mềm tương tác...) có một vai trò cực kì quan trọng trong việc phát huy, hỗ trợ việc dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng. Những thành tựu và ứng dụng to lớn của công nghệ thông tin trong giáo dục đã làm thay đổi hàng loạt các quan niệm truyền thống về dạy và học. Công nghệ thông tin không chỉ được hiểu như là hình thức tổng hợp các phương tiện hỗ trợ mà còn chính là phương tiện điều chỉnh, hình thức tổ chức hoạt động tạo ra môi trường giáo dục một cách có hiệu quả trước yêu cầu của giáo dục hiện nay (vấn đề này sẽ tiếp tục được triển khai trong các nghiên cứu tiếp theo của chúng tôi). Vì vậy, theo quan điểm của chúng tôi, vận dụng kênh hình trong dạy học lịch sử bên cạnh các phương pháp truyền thống thì việc ứng dụng công nghệ thông tin là một bứơc tiến nhảy vọt về chất. Tất nhiên khi khẳng định vai trò quan trọng của công nghệ thông tin trong việc tác động tới nhận thức lịch sử của học sinh ta cũng không nên phủ định vai trò của các kênh hình truyền thống. Người giáo viên giỏi sẽ biết linh hoạt áp dụng ưu điểm của từng loại kênh hình trong trường hợp cụ thể để đạt hiệu qủa dạy và học cao nhất. 4. Dễ dàng nhận thấy ý nghĩa, hiệu quả của việc sử dụng kênh hình ( như tạo môi trường học tập mới ; phát huy vai trò, vị trí tích cực của ngừơi học ; đổi mới phương pháp và hình thức tổ chức dạy-học…).Nhưng làm thế nào để sử dụng kênh khình một cách có hiệu quả nhất ? Trong thời gian một tiết học 45 phút dạy ở trường phổ thông, cái khó của người giáo viên là phải kết hợp hài hòa giữa việc sử dụng kênh chữ cũng như kênh hình hợp lý tránh gây sự nhàm chán của học sinh, ảnh hưởng tới chất lượng dạy và học. Điều đó cần tới sự phát huy hiệu quả của các kênh, đặc biệt là kênh hình. Bởi vì tiết học đó sẽ kém hiệu quả nếu giáo viên chuẩn bị đầu tư cho việc áp dụng kênh hình (khá tốn kém về tài chính) mà lại không như ý muốn thì thật uổng phí, phản tác dụng. Trên cơ sở đó, chúng tôi mạnh dạn đưa ra một số ý kiến đóng góp như sau: - Các nhà quản lý giáo dục, giáo viên phải thấy được vai trò đặc biệt quan trọng của kênh hình với hiệu quả việc dạy học thông qua mối quan hệ tương tác sư phạm trực tiếp giữa giáo viên và học sinh; từ đó ưu tiên đầu tư thích đáng đối với việc mua sắm các loại đồ dùng học tập tốt có chất lượng cao. - Tăng cường đưa kênh hình vào SGK (Đồ dùng trực tiếp và cần thiết nhất của mỗi giáo viên, học sinh) giảm bớt kênh chữ để tránh trường hợp học vẹt của học sinh, giúp cho nhận thức của các em được dễ dàng, sinh động hơn. - Khuyến khích việc sưu tầm áp dụng các sáng kiến hiệu quả để sáng tạo ra các loại kênh hình mới đảm bảo yêu cầu sư phạm sử dụng vào dạy và học của cả giáo viên-học sinh. - Thực hiện chiến lược: cùng học cùng biết qua việc treo băng rôn về hình ảnh lịch sử tại nơi có thể. - Đặc biệt việc sử dụng và đưa công nghệ thông tin hiệu quả là phương thức tổng hợp nhất, ưu việt nhất trong việc áp dụng kênh hình giữa việc dạy - học lịch sử nói riêng và dạy học nói chung ở trường phổ thông. Phụ lục 1. Báo “Hà Nội xưa và nay”(Số 111/2002): “Dạy và học lịch sử ở trường phổ thông: hiện trạng và giải pháp”(Trang 11) Ý kiến cô Đoàn Kiều Oanh (Phổ thông trung học chuyên ban Lê Quý Đôn) “Môn lịch sử trong trường phổ thông có tác dụng rất lớn trong việc giáo duc truyền thông, lòng tự hào và trách nhiệm với quê hương, tổ quốc cho thế hệ trẻ. Thế nhưng trong những năm gần đây, nhiều báo chí, tạp chí TƯ và địa phương lên tiếng về tình trạng “mù lịch sử” của các em học sinh…Nguyên nhân của hiện tượng trên có nhiều, trong đó :…Về phương tiện giảng dạy: thiếu §DTQ phục vụ cho giờ học như băng hình, tranh ảnh, bản đồ… không dành thời gian kinh phí thích đáng để tiến hành các hoạt động ngoại khóa như nói chuyện lịch sử, tham quan lịch sử…” 2. Báo “Hà Nội xưa và nay”(Số 248/2005) – Phan Ngọc Liên : “Những ý kiến chân thành và có trách nhiệm về việc dạy học lịch sử hiện nay” “PGS.PTS.Nguyễn Thị Còn (ĐHSP- ĐHQGHN) và PTS Trần Đức Minh( CĐSP Nam Định) nhấn mạnh sự cần thiết của việc “ Sử dụng kênh hình là một biện pháp để nâng cao chất lượng dạy học lịch sử ở trường phổ thông” (Trang 17) 3. TS.Tôn Quang Cường: “Ứng dụng bài giảng điện tử trong dạy học” Bảng so sánh các môi trường dạy học Môi trường học tập truyền thống Môi trường học tập hiện đại 1. Truyền thụ lấy người dạy làm trung tâm 2. Kích thích đơn giác quan 3. Hướng phát triển một chiều 4. Đơn phương tiện, đơn năng 5. Làm việc riêng lẻ, cá thể 6. Truyền tải thông tin 7. Học tập thụ động 8. Học sự kiện, học dựa trên những tri thức có sẵn 9. Dạy học dựa trên những phản ứng đáp lại, tái tạo theo mẫu 10. Cảnh huống tách biệt, không thực tế 1. Học tập lấy người học làm trung tâm 2. Kích thích đa giác quan 3. Hướng phát triển đa chiều 4. Đa phương tiện, đa năng 5. Làm việc hợp tác, tương tác 6. Trao đổi thông tin 7. Học tập tích cực, tìm tòi khám phá 8. Học dựa trên tư duy phê phán, sáng tạo bằng việc ra những quyết định 9. Dạy học thích ứng dựa trên những hoạt động có chủ định 10. Cảnh huống thực tế, xác thực TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Nguyễn Thị Côi (2000). Kênh hình trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông. NXB, ĐHQGHN. 2. Phan Ngọc Liên, Phạm Kỳ Tá (1975). Đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông. NXBGD, HN. 3. Phan Ngọc Liên, Trần Văn Trị (1992). Phương pháp dạy học lịch sử. NXBGD, HN. 4. Thái Duy Tuyên (2000). Những vấn đề cơ bản giáo dục học hiện đại. NXBGD. 5. Tạp chí Giáo dục.(2002) "Sử dụng tranh ảnh trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông "- thạc sỹ Nguyễn Thành Nhân, ĐHSP Huế. 6. http:// ytuongsangtao-chungta.com/Desktop.aspx/ytuongvn/ytuong-sangtao/trang-web-lichsuvietnamcom/.