Đề tài Nghiên cứu tách sulfat từ nước ót bằng dung dịch CaCl2

Science & Technology Development, Vol 10, No.10 - 2007 Trang 18 NGHIÊN CỨU TÁCH SULFAT TỪ NƯỚC ÓT BẰNG DUNG DỊCH CaCl2 Hoàng Đông Nam, Lê Minh Tâm Trường Đại Học Bách Khoa, ĐHQG-HCM (Bài nhận ngày 11 tháng 11 năm 2006) TÓM TẮT: Bài báo này trình bày kết quả sử dụng phương pháp qui hoạch thực nghiệm nghiên cứu sự ảnh hưởng của các yếu tố nhiệt độ, thời gian phản ứng, nồng độ, tỉ lệ tác chất và tốc độ khuấy trộn… đến khả năng tách loại SO42- trong nước ót bằng dung dịch CaCl2. 1. MỞ ĐẦU Nước ót thu được trong công nghệ sản xuất muối biển chứa nhiều muối khoáng quan trọng như natri, kali, magie… Đặc biệt, magie được sử dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực như tổng hợp dược liệu, chế tạo vật liệu xây dựng, vật liệu chịu lửa cao cấp… Có thể thu hồi magie dưới dạng Mg(OH)2 bằng phương pháp sữa vôi (trình bày trong một bài báo tiếp theo). Hạn chế của phương pháp này là sự hiện diện của ion SO42- trong nước ót sẽ làm nhiễm bẩn sản phẩm do hiện tượng đồng kết tủa với canxi. Vì vậy, yêu cầu quan trọng để tạo Mg(OH)2 có độ tinh khiết cao là phải loại bỏ triệt để sulfat hiện diện trong nước ót. [1, 2] Phương pháp sử dụng dung dịch CaCl2 để kết tủa SO42- được lựa chọn nghiên cứu, sản phẩm dự kiến của quá trình là thạch cao. Thạch cao có nhiều ứng dụng trong đời sống và trong kỹ thuật: thạch cao dùng làm khuôn trong công nghệ gốm sứ, y học, phụ gia điều chỉnh tốc độ đóng rắn cho ximăng Poóclăng; chất kết dính thạch cao được dùng nhiều trong xây dựng, các chi tiết kết cấu phức tạp, đúc tượng trong kiến trúc, mỹ thuật… Như vậy, qui trình sử dụng dung dịch CaCl2 ngoài việc xử lý sulfat trong nước ót còn tạo thành một sản phẩm có giá trị kinh kế cao, đồng thời CaCl2 là thành phần chính trong nước cái sau khi tách Mg(OH)2 bằng sữa vôi nên có thể hoàn lưu tạo chu trình, nâng cao hiệu quả kinh tế của quá trình và góp phần bảo vệ môi trường. 2. NGUYÊN LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP 2.1.Nguyên liệu Nguyên liệu nghiên cứu quá trình tách loại sulfat là nước ót Ninh Thuận 300Bé (bảng 1) và dung dịch CaCl2 điều chế từ muối CaCl2 rắn kỹ thuật (bảng 2). Bảng 1: Thành phần hóa học nước ót Ninh Thuận 300Bé Thành phần Mg2+ ,(M) Ca2+ ,(M) SO42- ,(g/l) Cl- ,(M) Nồng độ 1,25 4,833 10-3 90,25 4,79 Bảng 2: Thành phần tạp chất trong mẫu CaCl2 rắn (quang phổ phát xạ hồ quang). Thành phần Si Al Mg Fe Ti Cu Na %khối lượng 0,005 0,005 0,02 0,005 0,002 0,0005 0,03 2.2.Phương pháp nghiên cứu Phản ứng giữa Ca2+ và SO42- được nhìn nhận diễn ra với tốc độ chậm và cơ chế phức tạp [2, 4]. Có nhiều yếu tố tác động đến hiệu suất của quá trình như nhiệt độ, nồng độ, tỉ lệ tác chất, mức độ khuấy trộn, thời gian phản ứng… Nghiên cứu trên cơ sở thay đổi lần lượt từng TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 10, SOÁ 10 - 2007 Trang 19 yếu tố, đồng thời cố định các yếu tố còn lại để nhận xét mức độ ảnh hưởng của chúng đến hiệu suất tách SO42-. Từ đó chọn nghiên cứu mô hình thống kê thực nghiệm bậc 1 trên cơ sở các yếu tố chính, tối ưu hóa để tìm chế độ vận hành tối ưu. Sản phẩm tạo thành được xác định thành phần hóa (quang phổ phát xạ hồ quang) để xem xét mức độ nhiễm bẩn tạp chất. Cấu trúc sản phẩm được nghiên cứu bằng phương pháp nhiễu xạ Rơnghen và phương pháp phân tích nhiệt vi sai (DTA – Differential Thermal Analysis). Hàm lượng SO42- được xác định bằng phương pháp so màu [5] trên máy Genesis 20, bước sóng 450 nm, đường chuẩn xác định nồng độ SO42-: ppm(SO42-) = 105,78A + 0,0677 ; R2 = 0,9995. Hàm lượng Ca2+, Mg2+, Cl- xác định bằng phương pháp chuẩn độ thể tích. [5] 3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN 3.1.Khảo sát ảnh hưởng của các yếu tố đến hiệu suất tách SO42- Thay đổi lần lượt từng yếu tố, cố định các yếu tố còn lại tương ứng với các chế độ sau: Nhiệt độ (t0C) :400C Nồng độ SO42- :90,25 g/l Tốc độ khuấy (w ) :300 v/ph Nồng độ Ca2+ :0,7125 M Thời gian phản ứng (t ) :60 phút Tỉ lệ đương lượng Ca2+/SO42- :1,26 3.1.1 Ảnh hưởng của tỉ lệ tác chất Ca2+/SO42- Tỉ lệ Ca2+/SO42- 0,76 0,94 1,26 1,89 Hiệu suất, % 69,95 75,42 81,81 91,14 Hình 1: Aûnh höôûng cuûa tæ leä Ca2+/ SO42- 65 70 75 80 85 90 95 0.76 0.94 1.26 1.89 Tæ leä Hieäu suaát, % Nhận xét: Tỉ lệ tác chất là một yếu tố tác động mạnh đến khả năng tách loại SO42- trong nước ót. Hiệu suất phản ứng tăng cùng với sự tăng của tỉ lệ Ca2+/SO42-. Chọn tỉ lệ tác chất là một trong những yếu tố nghiên cứu qui hoạch thực nghiệm.Khoảng tỉ lệ khảo sát là: (1,26÷1,89) 3.1.2 Ảnh hưởng của nồng độ Ca2+ Nồng độ Ca2+, M 0,36 0,70 0,91 1,83 4,25 Hiệu suất, % 75,05 80,46 84,34 92,47 97,96 Science & Technology Development, Vol 10, No.10 - 2007 Trang 20 Hình 2 : Aûnh höôûng cuûa noàng ñoä canxi 70 75 80 85 90 95 100 0 1 2 3 4 5 [Ca2+],M Hieäu suaát, % Nhận xét: Nồng độ Ca2+ ảnh hưởng rất mạnh đến hiệu suất tách loại SO42- từ nước ót. Chọn nồng độ Ca2+ là một yếu tố nghiên cứu qui hoạch. Khoảng [Ca2+] khảo sát là: (0,70÷4,25 M). 3.1.3 Ảnh hưởng của nồng độ SO42- Nồng độ SO42-, g/l 48,03 62,84 70,78 90,25 Hiệu suất, % 75,37 77,53 78,83 83,09 Hình 3: Aûnh höôûng cuûa noàng ñoä sunfate 74 76 78 80 82 84 40 50 60 70 80 90 100 [SO42-], g/l Hieäu suaát, % Nhận xét: Nồng độ SO42- cũng là yếu tố tác động mạnh đến hàm đáp ứng. Chọn khoảng nồng độ SO42- nghiên cứu là (72,20 ÷ 90,25 g/l) 3.1.4 Ảnh hưởng của nhiệt độ phản ứng Nhiệt độ, 0C 35 50 65 70 75 80 90 95 Hiệu suất, % 82,43 82,43 81,12 75,42 74,53 81,19 83,09 83,25 TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 10, SOÁ 10 - 2007 Trang 21 Hình 4: Aûnh höôûng cuûa nhieät ñoä phaûn öùng 74 76 78 80 82 84 30 50 70 90 110 T, 0C Hieäu suaát, % Nhận xét: Khi nhiệt độ phản ứng ở khoảng 650C trở lên, sản phẩm tạo thành ở dạng CaSO4 khan. Dạng này không có giá trị kinh tế vì không có khả năng đóng rắn khi hóa hợp với nước [2]. Mặt khác ở nhiệt độ cao, hiệu suất xử lý SO42- thay đổi không đáng kể so với vùng nhiệt độ thấp. Ngoài ra quá trình sản xuất ở qui mô công nghiệp nếu tiến hành ở nhiệt độ cao sẽ bị hạn chế bởi chi phí năng lượng và thiết bị. Cố định nhiệt độ trong các thí nghiệm qui hoạch, chọn nhiệt độ khảo sát là 400C 3.1.5 Ảnh hưởng của tốc độ khuấy trộn Tốc độ khuấy, v/ph 0 80 300 Hiệu suất, % 81,12 82,43 83,09 Hình 5: Aûnh höôûng cuûa toác ñoä khuaáy troän 70 75 80 85 90 95 100 0 100 200 300 400 Voøng/phuùt Hieäu suaát, % Nhận xét: Khuấy trộn ảnh hưởng không nhiều đến hiệu suất phản ứng giữa Ca2+ và SO42-. Điều đó chứng tỏ khả năng khuếch tán tốt của các cấu tử trong dung dịch.Cố định tốc độ nghiên cứu là 100 v/phút. 3.1.6 Ảnh hưởng của thời gian phản ứng Thời gian, phút 45 60 90 150 Hiệu suất, % 81,98 82,50 82,25 81,46 Science & Technology Development, Vol 10, No.10 - 2007 Trang 22 Hình 6: Aûnh höôûng cuûa thôøi gian phaûn öùng 70 75 80 85 90 95 100 0 50 100 150 200 t , phuùt Hieäu suaát, % Nhận xét: Kết quả thực nghiệm cho thấy sau 45 phút, thời gian phản ứng ảnh hưởng không nhiều đến hiệu suất phản ứng. Cố định thời gian khảo sát cho các phản ứng trong phần qui hoạch thực nghiệm là 60 phút. 3.2.Mô hình thống kê thực nghiệm Chọn mô hình bậc 1, hoạch định yếu tố toàn phần trên cơ sở các yếu tố nồng độ Ca2+(x1), tỉ lệ Ca2+/SO42- (x2), nồng độ SO42- (x3), mục tiêu là hiệu suất tách sulfat. [3] stt x0 x1 x2 x3 y Ù y 2 ÷ ø ö ç è æ - Ù yy 1 + - + + 94,74 94,33 0,1640 2 + - - + 90,99 89,46 2,3409 3 + + + + 99,36 98,96 0,1560 4 + + - + 98,83 98,44 0,1482 5 + - + - 93,93 94,33 0,1640 6 + - - - 87,93 89,46 2,3409 7 + + + - 98,57 98,96 0,1560 8 + + - - 98,06 98,44 0,1482 Tiến hành ba thí nghiệm tại tâm: %93,9801 =y %54,98 0 2 =y %63,98 0 3 =y Xử lý thống kê, kiểm định sự tương thích của các hệ số theo tiêu chuẩn Studen (p=0,01), phương trình hồi qui thu được tương thích với thực nghiệm (tiêu chuẩn Fisher p = 0,01): Ù y = 95,30125 + 3,40375 x1 + 1,34875 x2 – 1,08875 x1x2 (1) TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 10, SOÁ 10 - 2007 Trang 23 Kết luận: Tối ưu hóa phương trình hồi qui (1) bằng chương trình Matlab 6.5: · Hiệu suất xử lý SO42-cực đại theo phương trình (1) đạt 99,52% khi: o x1 = 1,24 hay – nồng độ Ca2+ : 4,67M o x2 = 3,12 hay – tỉ lệ Ca2+/SO42-: 2,56 · Thí nghiệm tại điểm tối ưu, hiệu suất xử lý SO42- đạt 99,58%, phù hợp với kết quả từ phương trình hồi qui (1). 3.3 Đánh giá chất lượng sản phẩm 3.3.1 Thành phần khoáng sản phẩm Hình 8: a) Nhiệt đồ DTA b) Phổ nhiễu xạ tia X sản phẩm thạch cao. Phổ phân tích DTA và phổ nhiễu xạ tia X mẫu sản phẩm sau khi sấy ở 1000C trong 2 giờ (hình 8) cho thấy khoáng chủ yếu là CaSO4.0,5H2O (một phần rất ít dạng γ-CaSO4 khan). Như vậy sản phẩm tạo thành tương ứng với chế độ tách sulfat tối ưu là CaSO4.2H2O, đây là sản phẩm phụ có giá trị kinh tế cao. 3.3.2 Thành phần hóa sản phẩm Bảng 3: Thành phần tạp chất trong mẫu sản phẩm thạch cao (phổ phát xạ hồ quang) Thành phần Al Si Mg Fe Ti Cu Na % khối lượng 0,003 0,005 0,02 0,003 0,002 0,0005 0,03 Kết quả phân tích quang phổ phát xạ hồ quang mẫu sản phẩm (bảng 3) cho thấy thành phần tạp chất trong mẫu thạch cao rất ít. Tạp lớn nhất là natri (0,03%) và magie (0,02%), các cấu tử còn lại không đáng kể. Vậy sản phẩm sau quá trình lọc rửa đạt độ tinh khiết cao. Từ Science & Technology Development, Vol 10, No.10 - 2007 Trang 24 thành phần khoáng và thành phần hóa cho thấy khả năng ứng dụng của sản phẩm trong các lĩnh vực kỹ thuật cao như y tế, vật liệu mới… 4. KẾT LUẬN Kết quả thực nghiệm cho thấy, nồng độ Ca2+ là yếu tố quyết định mức độ xử lý SO42- trong nước ót. Đây là một yếu tố tác động dương, tăng [Ca2+] sẽ làm tăng hiệu suất quá trình. Tỉ lệ Ca2+/ SO42- là yếu tố tác động thứ hai đến hiệu suất tách. Kết luận này phù hợp với kết quả nghiên cứu động học của phản ứng [1]. Hiệu suất xử lý sulfat đạt cực đại là 99,58% tương ứng với nồng độ canxi là 4,67M và tỉ lệ Ca2+/SO42- là 2,56. Bên cạnh đó, sản phẩm tạo thành chủ yếu là CaSO4.2H2O lẫn rất ít tạp chất. Về mặt kinh tế, sản phẩm này góp phần làm hạ giá thành công nghệ sản xuất các muối khoáng từ nước biển, nước chạt và nước ót. Về mặt kỹ thuật, qui trình này giúp xử lý SO42- trong nước ót tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình tách Mg2+ bằng sữa vôi ở công đoạn tiếp theo. Ngoài ra, dung dịch CaCl2 có được do hoàn lưu dung dịch nước cái sau xử lý tạo chu trình góp phần bảo vệ môi trường. SEPARATION SULFAT FROM BITTERN BY CaCl2 SOLUTION Hoang Đong Nam, Le Minh Tam University of Technology, VNU-HCM ABSTRACT: This paper presents the result of using experimental programing methods in order to study the effects of several factors such as temperature, time, concentration, ratio of reactants, speed of stir, etc on the capable separation of SO42- from bittern by CaCl2 solution. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1]. Lê Minh Tâm, Luận Án Thạc Sỹ Hóa Học, Trường Đại Học Bách Khoa Tp.HCM, (2005). [2]. Vũ Bội Tuyền, Kỹ Thuật Sản Xuất Muối Khoáng Từ Nước Biển, Nhà Xuất Bản Khoa Học và Kỹ Thuật Hà Nội, (1979). [3]. Nguyễn Cảnh, Nguyễn Đình Soa (dịch), Tối Ưu Hóa Thực Nghiệm Trong Công Nghệ Hóa Học Và Kỹ Thuật Hóa Học, Trường Đại Học Bách Khoa Tp.HCM, (1985). [4]. Setven A.Schwartz, Lyonell Chemical Company, Global Gypsum Conference, March 3 – 4, (2002). [5]. Lê Xuân Mai, Nguyễn Thị Bạch Tuyết, Phân Tích Định Lượng, Trường Đại Học Bách Khoa (2003).