Đề tài Phân tích mối quan hệ hai chiều giữa tăng trưởng và phát triển kinh tế với bảo hiểm xã hội

Phân tích mối quan hệ hai chiều giữa tăng trưởng và phát triển kinh tế với bảo hiểm xã hội BHXH theo quan niệm của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO), là sự bảo đảm thu nhập cho người lao động trong những trường hợp họ gặp phải những "biến cố" như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, tuổi già… phải tạm thời hoặc vĩnh viễn mất khả năng lao động hoặc bị chết, thông qua các biện pháp công cộng. Như vậy, về bản chất, BHXH là bảo hiểm thu nhập. Chính vì là sự bảo hiểm thu nhập, nên BHXH có cả tính kinh tế và tính xã hội, mặc dù tính xã hội là tính nổi trội, là tính chủ đạo trong các hoạt động và trong biểu hiện.Bài viết này đề cập đến tính kinh tế của BHXH và mối quan hệ của BHXH với tăng trưởng kinh tế. Giữa BHXH và tăng trưởng kinh tế có mối quan hệ gắn bó hữu cơ. BHXH góp phần tăng trưởng và phát triển kinh tế Như đã biết, trong kinh tế thị trường, BHXH được thực hiện theo cơ chế ba bên (người lao động, người sử dụng lao động và Nhà nước). Người lao động khi tham gia BHXH phải đóng góp một phần trong tiền lương/thu nhập của mình để tự bảo hiểm cho mình. Người sử dụng lao động có trách nhiệm đóng BHXH cho người lao động mà họ thuê mướn hoặc sử dụng, thông qua đóng góp một phần trong quỹ lương trả cho người lao động. Nhà nước với tư cách là "người sử dụng lao động" đối với đội ngũ công chức và những người hưởng lương từ ngân sách, có trách nhiệm BHXH cho những đối tượng này, thông qua việc trích một phần từ quỹ tiền lương (thực chất là từ ngân sách) để đóng góp BHXH. Ngoài ra, với tư cách là người quản lý xã hội, Nhà nước có những đóng góp gián tiếp hoặc có những hỗ trợ, bảo trợ cho hoạt động tài chính BHXH. Những đóng góp của các bên tham gia BHXH nêu trên là những nguồn cơ bản hình thành quỹ BHXH. Ngoài những đóng góp trên, quỹ BHXH còn có có các nguồn thu khác, như thu từ các hoạt động đầu tư, thu từ các khoản nộp phạt do chậm nộp BHXH của các cơ quan, doanh nghiệp, thu từ các hỗ trợ của các tổ chức quốc tế (nếu có) và các khoản thu khác. Nếu gọi Q là tổng quỹ BHXH thì cơ cấu quỹ dưới dạng nguồn như sau: Q = Đlđ + Đsdlđ + Đnn + Tnp + Hqt + Lđt + Tk Trong đó: -Đlđ - Đóng góp của người lao động -Đsdlđ - Đóng góp của người sử dụng lao động - Đnn - Đóng góp hoặc hỗ trợ của Nhà nước - Tnp - Thu từ nộp phạt do chậm nộp BHXH của DN - Hqt - Khoản hỗ trợ quốc tế (nếu có) - Lđt - Khoản thu từ lãi đầu tư - Tk - Thu khác Chức năng của quỹ BHXH là để chi trả các trợ cấp BHXH và chi phí cho các hoạt động của hệ thống BHXH. Tuy nhiên, do tính đặc thù, các chi phí BHXH phát sinh không đồng đều và dàn trải theo thời gian và theo không gian, đặc biệt là các chi phí cho các trợ cấp dài hạn, nên quỹ BHXH luôn luôn có một lượng "nhàn rỗi tương đối" chưa dùng đến. Vì quỹ BHXH cũng là một quỹ tiền tệ, nên dòng tiền cần được đưa vào sử dụng để bảo toàn và tăng trưởng giá trị. Cũng do tính đặc thù, nên việc đầu tư của quỹ BHXH không thể như những quỹ kinh doanh khác, mà phải đảm bảo những nguyên tắc cơ bản là: an toàn, thuận tiện khi thu hồi vốn, phục vụ cho những lợi ích công cộng. Vì vậy, những hướng đầu tư của quỹ BHXH thường là cho Chính phủ vay hoặc trực tiếp được đầu tư vào các dự án phát triển hoặc những công trình phúc lợi (xây nhà ở cho người lao động, xây dựng đường xá…). ở Pháp, quỹ BHXH lớn gấp 3 - 4 lần ngân sách của Chính phủ và thường được đầu tư vào phát triển hạ tầng cơ sở. Phần nhàn rỗi của quỹ BHXH của Italia chủ yếu được đầu tư vào phát triển nhà ở cho người lao động thuê lại. Hiện nay, số “tiền nhàn rỗi tương đối’’ của quỹ BHXH lên tới 30.000 tỷ đồng. Nếu được đầu tư tốt sẽ góp phần tăng trưởng kinh tế rất lớn. Các khoản đầu tư này của quỹ BHXH một mặt tạo ra “lợi nhuận” thêm cho quỹ BHXH; mặt khác đã trực tiếp hoặc gián tiếp tham gia vào phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Đây chính là mối quan hệ bản chất (theo chiều thuận) giữa BHXH và tăng trưởng kinh tế. Theo các nhà kinh tế, nếu được đầu tư đúng hướng và hiệu quả, quỹ BHXH là nhân tố nhân văn rất quan trọng, góp phần tăng trưởng kinh tế “sạch’’ và tạo ra hiệu ứng kép là tác động ngược lại tới sự ổn định của hệ thống BHXH. Mối quan hệ của tăng trưởng và phát triển kinh tế đối với BHXH Như đã nêu trên, trong nền kinh tế thị trường việc tham gia BHXH được thể hiện thông qua việc đóng góp BHXH của các bên. Như vậy, trong mối quan hệ đóng góp của ba bên này đều có liên quan đến thu nhập. Đối với người lao động đóng góp BHXH liên quan đến thu nhập, tiền lương. Đối với người sử dụng lao động đó là quỹ lương của cơ quan, doanh nghiệp. Đối với Nhà nước là khoản chi từ ngân sách. Ban đầu, khi mới xây dựng hệ thống BHXH theo cơ chế thị trường, số người thụ hưởng còn ít so với số người tham gia BHXH. Theo thời gian, sự già hoá dân số ngày càng tăng lên, tỷ lệ phụ thuộc (người hưởng BHXH và người làm việc có tham gia BHXH) ngày càng tăng lên, nghĩa là số người hưởng BHXH ngày càng nhiều lên. Do vậy, chi phí BHXH ngày càng lớn lên và gia tăng. Ví dụ, ở Việt Nam hiện nay số người hưởng hưu trí các loại khoảng 2 triệu người và số người tham gia BHXH khoảng 4 triệu người (làm tròn số). Nghĩa là, có hai người tham gia BHXH thì có một người hưởng, hay nói cách khác tỷ lệ phụ thuộc là 50%. Nếu không mở rộng đối tượng tham gia BHXH, tỷ lệ này sẽ tăng lên đáng kể trong một số năm tới. Điều này đồng nghĩa với việc quỹ BHXH sẽ giảm đi với tốc độ ngày càng nhanh. Để khắc phục điều này, có một số cách thường được áp dụng: - Mở rộng đối tượng tham gia BHXH (cách này thường chỉ được áo dụng đối với những hệ thống BHXH mới, ví dụ như Việt Nam, còn đối với những nước mà đại đa số người dân đều đã tham gia BHXH, việc mở rộng đối tượng rất khó khăn). - Tăng mức đóng góp của các bên tham gia BHXH. Cách này thường được áp dụng hoặc là đều kỳ (5 năm hoặc 10 năm lại điều chỉnh tỷ lệ đóng góp) hoặc là tăng dần (mỗi năm hoặc 1 - 2 năm tăng tỷ lệ đóng góp lên một tỷ lệ nhất định). Ngoài ra, còn có những cách khác như "xiết chặt" các điều kiện để được hưởng BHXH như tăng tuổi nghỉ hưu, quy định thời hạn "dự bị" phải đóng góp hoặc phải tham gia BHXH một thời gian trước khi hưởng trợ cấp… Những sự thay đổi trên đều ảnh hưởng đến thu nhập của các bên tham gia BHXH. Dưới giác độ người lao động, để vừa đảm bảo được những chi tiêu thường xuyên và ngày càng tăng lên của gia đình và vừa thực hiện được nghĩa vụ đóng BHXH, họ phải tìm cách để tăng thêm thu nhập, nghĩa là phải làm việc nhiều hơn hoặc làm việc có năng suất, có hiệu quả hơn để được trả lương cao hơn. Khi người lao động làm việc có năng suất, có chất lượng, doanh nghiệp cũng có lợi ích, doanh thu và thu nhập của doanh nghiệp tăng cao hơn và cũng có điều kiện hơn để thực hiện tốt hơn trách nhiệm và nghĩa vụ của mình đối với người lao động. Đến lượt mình, khi người lao động và doanh nghiệp sản xuất kinh doanh có hiệu quả, Nhà nước sẽ có nguồn thu nhiều hơn (thu thuế cá nhân và thuế thu nhập doanh nghiệp) có điều kiện tài chính tốt hơn để đóng góp cho quỹ BHXH. Từ khía cạnh khác, tăng trưởng kinh tế tạo điều kiện cho người dân có cuộc sống tốt hơn, tạo ra nhiều việc làm mới, thu hút nhiều lao động tham gia vào các hoạt động kinh tế. Người lao động có thu nhập càng cao và ổn định càng có điều kiện tốt hơn tham gia BHXH. Điều này đặc biệt có ý nghĩa đối với những nước mới thực hiện BHXH, cần thu hút nhiều người tham gia BHXH. Đây là tác động tích cực của tăng trưởng kinh tế đối với BHXH. Đồng thời, khi kinh tế phát triển, Nhà nước và các doanh nghiệp có điều kiện để đầu tư thêm trang thiết bị hiện đại, cải thiện điều kiện làm việc cho người lao động. Nhờ vậy, những rủi ro trong lao động như tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp sẽ giảm đi và do đó quỹ BHXH sẽ giảm chi do đối tượng hưởng giảm. Đây là ảnh hưởng, tác động gián tiếp của tăng tưởng kinh tế đối với BHXH. Mặt khác, khi kinh tế tăng trưởng, Nhà nước có khả năng hơn để cải thiện điều kiện sống cho người lao động, như đầu tư vào các cơ sở hạ tầng công cộng, đầu tư cải thiện điều kiện chăm sóc sức khoẻ cho dân cư nói chung và người lao động nói riêng. Nhờ vậy, người lao động ít bị những rủi ro xã hội hơn như giảm được tai nạn, giảm được ốm đau, bệnh tật, giảm được những rủi ro khi sinh đẻ (đối với lao động nữ)… Đây cũng là ảnh hưởng tác động gián tiếp của tăng trưởng kinh tế đối với BHXH. Ngoài ra, khi kinh tế tăng trưởng, môi trường kinh tế càng được hoàn thiện, việc đầu tư của quỹ BHXH càng tốt hơn, an toàn hơn, tránh được những rủi ro từ kinh tế, góp phần tăng trưởng quỹ BHXH… Như vậy, dưới giác độ kinh tế, các hoạt động BHXH đã góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế; góp phần làm tăng thu nhập quốc dân và ngược lại, kinh tế tăng trưởng đã có tác động tích cực, ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp tới các hoạt động BHXH. Có thể biểu thị mối quan hệ hữu cơ giữa BHXH và tăng trưởng kinh tế bằng sơ đồ sau (biểu bảng trang 14) Tuy nhiên, để phát huy được những ảnh hưởng tích cực trong mối quan hệ BHXH - Kinh tế này, cần có những cơ chế chính sách thích hợp. Từ giác độ tài chính, tiền tệ, Nhà nước cần có chính sách đầu tư thích hợp cho quỹ BHXH và cần minh bạch hơn mối quan hệ (tiền tệ) giữa Nhà nước (Chính phủ) và cơ quan BHXH. Nhà nước cần định ra những chính sách lãi suất đầu tư, lãi suất khi Chính phủ vay của Quỹ BHXH hợp lý để đảm bảo sự tăng trưởng lâu dài cho quỹ BHXH. Mặt khác, Nhà nước có những chính sách chỉ định đầu tư và bảo hộ đầu tư để đảm bảo an toàn cho quỹ BHXH. Chẳng hạn ở Italia, Chính phủ quy định việc xây dựng các khu nhà chung cư cho người lao động là do quỹ BHXH đảm nhận. Đây là chính sách vừa gắn quyền lợi và trách nhiệm của người lao động với cơ quan BHXH; ngược lại cũng làm tăng thêm sự gắn kết giữa cơ quan BHXH với người lao động. Về phía các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền hoạch định chính sách BHXH, cần có quy định về thẩm quyền của Hội đồng quản lý, của Tổng Giám đốc BHXH, nhất là về khía cạnh tài chính BHXH, như việc chủ động điều chỉnh tỷ lệ đóng góp BHXH cũng như tỷ lệ hưởng; chủ động về đầu tư (ở một số lĩnh vực)…