Đề tài Sự can thiệp của Chính phủ vào hoạt động thương mại quốc tế trong tiến trình hội nhập của Việt Nam thông qua các biện pháp tài chính

nh doanh các công trình kết cấu hạ tầng của các khu công nghiệp hoặc khu chế xuất, khu công nghệ cao được giảm 50% tiền thuê đất của Nhà nước trong thời hạn 5 năm kể từ ngày ký hợp đồng thuê. - Các dự án đầu tư sản xuất hàng xuất khẩu hoặc sản xuất nguyên liệu, phụ liệu trực tiếp làm hàng xuất khẩu thay thế hàng nhập khẩu được: + Các ngân hàng thương mại quốc doanh cho vay tín dụng xuất khẩu với lãi xuất ưu đãi; + Quỹ hỗ trợ đầu tư quốc gia bảo lãnh cho các khoản tín dụng xuất khẩu; + Rút ngắn 50% thời gian khấu hao tài sản cố định được sử dụng vào sản xuất, chế biến hoặc lắp ráp hàng xuất khẩu. Nói tóm lại, nếu các nhà đầu tư tiến hành xuất khẩu trực tiếp thì họ có thể được giúp đỡ cả từ quỹ của Nhà nước để khuyến khích đầu tư và Quỹ hỗ trợ xuất khẩu về những hoạt động về sau sẽ có thể được cung cấp tín dụng xuất khẩu với lãi suất ưu đãi, lãi suất mà có thể thỏa mãn 70% nhu cầu tín dụng xuất khẩu của hợp đồng. Hơn nữa, Quỹ hỗ trợ xuất khẩu có thể bảo đảm, sau khi cân nhắc, khoảng 80% tín dụng quy định cho việc thực hiện hợp đồng xuất khẩu. Trong khi Quỹ hỗ trợ tín dụng vẫn chưa được thành lập, Bộ trưởng Bộ Thương mại đề nghị Ngân hàng Nhà nước Việt Nam xin sự chấp nhận của chính phủ cho việc sử dụng Quỹ bình ổn giá để hỗ trợ các sản phẩm xuất khẩu chủ lực và các doanh nghiệp thương mại. III - Hoạt động thương mại quốc tế của Việt Nam trong giai đoạn 1986 - 2001. Sau 15 năm thực hiện công cuộc đổi mới, nền kinh tế đã phát triển nhanh chóng từ kế hoạch hóa tập trung, bao cấp, sản xuất không đủ tiêu dùng, đã chuyển sang nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa, hướng mạnh về xuất khẩu. Nếu năm 1990, cả nước mới có bốn mặt hàng xuất khẩu chủ lực đạt kim ngạch từ 100 triệu USD/mặt hàng trở lên thì, đến nay đã có hàng trăm mặt hàng xuất khẩu, với 12 mặt hàng chủ lực, trong đó có năm mặt hàng đạt kim ngạch xuất khẩu ở mức một tỷ USD trở lên. Thị trường truyền thống tạm thời gặp khó khăn thì cả nước phát triển, tìm kiếm thêm thị trường mới, trước hết là các nước trong khu vực châu á, kế đến là châu Mỹ, châu Phi... Và đến nay, cả thị trường EU và các thị trường mới, cùng phát triển gắn liền với các đối tác nước ngoài, cùng cạnh tranh và hợp tác làm ăn trong xu thế hội nhập kinh tế toàn cầu. Nhờ vậy, tổng kim ngạch xuất, nhập khẩu tăng đều qua các năm. Riêng xuất khẩu hàng hóa năm 2000 đạt 14,3 tỷ USD, tăng sáu lần so với 10 năm trước đó. Nhập siêu cơ bản được khống chế ở mức hợp lý, loại trừ được những tác động xấu do cuộc khủng hoảng kinh tế tài chính khu vực dội tới. Kinh tế không những đã ra khỏi tình trạng bị bao vây cô lập mà còn mở rộng, phát triển đáng mừng. Hiện Việt Nam có quan hệ thương mại với 165 nước và vùng lãnh thổ, có hiệp định thương mại với hơn 70 nước. Đồng thời, Việt Nam đã bước đầu hội nhập với các thể chế thương mại khu vực và thế giới, với việc tham gia: Hiệp hội các quốc gia Đông Nam á (ASEAN), Tổ chức dầu mỏ thế giới (APEC) và Diễn đàn hợp tác á - Âu (ASEM), xúc tiến đàm phán gia nhập Tổ chức thương mại thế giới (WTO). 1. Những thành tựu đạt được. 1.1. Tổng giá trị kim ngạch xuất khẩu tăng khá nhanh (bảng ) năm 1986 đạt 789,1 triệu USD đến năm 2000 đạt 14300 triệu USD. Tốc độ gia tăng kim ngạch xuất khẩu hàng năm bình quân là . Giai đoạn 1986-1996 (trừ năm 1991) tỷ trọng xuất khẩu tăng mạnh, từ năm 1997 đến nay có xu hướng tăng chậm lại. Giai đoạn 1975 - 1985, tốc độ tăng trưởng kim ngạch xuất khẩu mỗi năm chỉ là 10%, tổng kim ngạch xuất khẩu quá nhỏ, đạt thấp bình quân mỗi năm chiếm 26% tổng kim ngạch nhập khẩu, cán cân thương mại luôn bị thâm hụt nghiêm trọng. Giai đoạn 1986 - 1990, tổng kim ngạch xuất khẩu đạt 7,0317 tỷ Rúp - USD. Tốc độ tăng trưởng xuất khẩu bình quân năm là 30,47% (trong khi tốc độ tăng GDP bình quân là 4,35%), giữa các năm tốc độ tăng trưởng không đều, xuất khẩu chỉ bù đắp được một phần nhập khẩu. Giai đoạn 1991 - 1996, giá trị tổng kim ngạch xuất khẩu đạt 24,4 tỷ USD, tốc độ tăng trung bình là 21,60% (trong khi tốc độ tăng GDP bình quân là 8,4%/năm) tốc độ tăng trưởng này đã góp phần cân đối nguồn ngoại tệ cho nhu cầu nhập khẩu vật tư, nguyên liệu, thiết bị, hàng tiêu dùng thiết yếu phục vụ phát triển kinh tế, cải thiện đời sống nhân dân, hạn chế lạm phát, bình ổn giá cả. Từ năm 1997 đến nay, kim ngạch xuất khẩu dao động với biên động lớn, năm 1997 tốc độ tăng là 26,58% năm 1998 là 1,92% đến năm 1999 là 23,28%. Nguyên nhân chủ yếu của tình hình trên là do ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng tài chính - tiền tệ châu á; đồng thời do giá cả của các loại nguyên liệu và sản phẩm thô dành cho xuất khẩu trên thị trường thế giới rất bất lợi. Tuy nhiên, năm 1999 lần đầu tiên kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam vượt qua mốc 10 tỷ USD (11540 triệu USD), tốc độ tăng kim ngạch xuất khẩu cao gấp 5 lần tốc độ tăng trưởng kinh tế. Kết quả này, một mặt, do xuất khẩu được đầu tư đúng mức, mặt khác, kinh tế ở khu vực châu á đã có sự phục hồi, tạo ra môi trường thuận lợi cho hoạt động xuất nhập khẩu. Mặc dù mức gia tăng kim ngạch xuất khẩu trong giai đoạn 1986 - 2000 chưa cao bằng Đài Loan, Hàn Quốc ... ở giai đoạn đầu khi họ tiến hành công nghiệp hóa, nhưng cung khá cao so với một số nước đang phát triển khác. Tốc độ gia tăng xuất khẩu bình quân hàng năm vượt xa tốc độ gia tăng nhập khẩu, so với tốc độ tăng GDP hàng năm là 6,49% thì tốc độ gia tăng xuất khẩu cao gấp lần. Mức xuất khẩu trên đầu người đã tăng từ 31 USD/người (năm 1991), 96 USD/người (năm 1996) lên 150 USD (năm 1999)(trong khi đó con số tương đương ở các năm 1996 và 1999 của Thái Lan là 930 USD/người và 943 USD/người; của Philippines là 285 USD/người và 344 USD/người) 1.2. Thị trường xuất nhập khẩu đã có nhiều sự thay đổi khá lớn (bảng 2) trong đó kim ngạch xuất khẩu sang các nước châu á tăng nhanh. Giai đoạn 1986-1990 tỷ trọng hàng xuất khẩu của Việt Nam sang các nước trong hệ thống xã hội chủ nghĩa vẫn chiếm ưu thế lớn như: thị trường Liên Xô chiếm từ 64 - 78% kim ngạch xuất khẩu, tiếp theo là Đức, Tiệp Khắc ... Đối với khu vực tiền tệ chuyển đổi tự do, thị trường xuất khẩu chủ yếu là Nhật Bản chiếm từ 10 - 15% kim ngạch xuất khẩu, sau đó là Singapore. Tỷ trọng hàng xuất khẩu sang thị trường châu á đã tăng từ 43% năm 1990 lên 77% vào năm 1991 và luôn dao động trong khoảng 72 - 73% suốt thời kỳ 1992 - 1996. Đến năm 1996, thị trường châu á chiếm 70,9% tổng kim ngạch xuất khẩu, trong đó Nhật Bản chiếm 21,3%, ASEAN: 24,5%, NIEs Đông á (trừ Singapore): 19%, Trung Quốc: 4,7%. Tỷ trọng xuất khẩu sang các thị trường châu Âu mà chủ yếu là thị trường Tây Âu (từ 17,1% năm 1991 lên 27,7% năm 1998), châu Mỹ (từ 0,16% năm 1991 lên 4,4% năm 1996), châu úc (từ 0,3% năm 1991 lên 1% năm 1996). Từ năm 1997 do ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng tài chính - tiền tệ ở châu á, thị trường xuất khẩu bị thu hẹp, Việt Nam đã chuyển hướng sang các thị trường có đồng tiền ổn định hơn như châu Mỹ, úc, EU, Nga ... Nước ta đã ký nhiều hiệp định xuất khẩu với EU. Hiệp định buôn bán hàng dệt may ký năm 1992 được đàm phán sửa đổi lần thứ ba năm 2000 tăng thêm 26% hạn ngạch, sớn hơn quy định 1 năm. Hiệp định khung hợp tác kinh tế, thương mại ký 1995 với quy chế tối huệ quốc; Thỏa thuận về buôn bán giày dép ký năm 1999 và tháng 11/1999 EU đã ra quyết định xếp Việt Nam vào danh sách 1, công nhận 40 doanh nghiệp Việt Nam đủ điều kiện xuất khẩu thủy sản nhuyễn thể vào EU. Cả năm 2000 tổng kim ngạch xuất nhập khẩu đạt 5,5 tỷ USD, trong đó Việt Nam xuất khẩu 4,4 tỷ USD. Tính đến nay, Việt Nam đã có quan hệ chính trị với 165 nước, thị trường xuất khẩu được mở rộng, từ quan hệ ngoại thương với 40 nước năm 1990 lên 154 nước và các công ty của 70 nước và khu vực lãnh thổ, trong đó có nhiều thị trường mới, có nền công nghệ cao và nguồn vốn lớn như Nhật Bản, Mỹ, EU, NIEs Đông á ... Việt Nam đã trở thành thành viên chính thức của ASEAN (ngày 28/071995) và bình thường hóa quan hệ với Mỹ (năm 1995), gia nhập APEC (năm 1998), ký kết hiệp định thương mại Việt - Mỹ (7 - 2000) ... đã mở ra triển vọng khả quan trong hoạt động xuất nhập khẩu. Bảng 2: Các thị trường xuất khẩu của Việt Nam. Đơn vị : % Thị trường 1996 1997 1998 1999 2000 Châu á 70,9 63,8 61,2 ASEAN 24,5 21,2 25,1 Nhật Bản 21,3 17,7 15,8 Đài Loan 7,4 8,5 7,1 Hong Kong 4,3 5,2 3,4 Hàn Quốc 3,4 3,9 2,5 Trung Quốc 4,7 5,7 5,1 Châu Âu 15,4 22,7 27,7 COMECON 2,3 2,3 2,0 Các nước EU 11,0 16,8 22,5 Bắc Mỹ 3,3 3,7 5,9 Mỹ 2,8 3,0 5,0 Nam Mỹ 0,0 0,1 0,6 Châu Phi 0,2 0,1 0,2 Châu úc 1,0 2,2 5,3 Nguồn: Bộ Thương mại. 1.3. Việt Nam đã xuất hiện một số mặt hàng xuất khẩu chủ lực. Năm 1991 Việt Nam đã xuất hiện một số mặt hàng xuất khẩu “ chủ lực ”: dầu thô, thủy hải sản, gạo, dệt may nhưng cơ cấu xuất khẩu vẫn chưa có sự chuyển dịch lớn. Cơ cấu hàng xuất khẩu đã có những thay đổi quan trọng, bắt đầu hình thành những nhóm hàng, mặt hàng chủ lực và đến năm 2000 đã có thêm 11 nhóm, mặt hàng là: cà phê, cao su, giầy dép, than đá, hàng điện tử và linh kiện máy tính, nông sản chế biến, hạt tiêu, hạt điều, chè, lạc nhân, hàng thủ công mỹ nghệ. Cấu trúc hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam được phân chia làm 3 nhóm: nhóm 1: các sản phẩm nông nghiệp - rừng - hải sản và đồ thủ công (bao gồm: cà phê, cao su, chè, gạo, hạt điều, lạc, rau, hải sản và đồ thủ công); nhóm 2: các nguyên liệu thô (bao gồm: dầu thô và than đá và nhóm 3: hàng hóa kỹ thuật (quần áo, giầy dép, máy móc, các linh kiện điện tử và máy tính) và các hàng hóa khác (các hàng hóa còn lại). Qua cấu trúc đó, nhóm các hàng hóa nông nghiệp - rừng - hải sản và nhóm nguyên liệu thô chiếm tỷ trọng chủ yếu về giá trị xuất khẩu (Bảng 3). Tỷ trọng của sản phẩm khai khoáng từ 9% năm 1986 tăng lên 25% năm 1990, hàng nông, lâm, hải sản từ 56% năm 1986 xuống xấp xỉ 59% năm 1990. Sở dĩ có sự thay đổi này là do sản phẩm dầu thô tăng nhanh. Trên thực tế đã hình thành các nhóm hàng có kim ngạch xuất khẩu trên 100 triệu Rúp - USD như: hàng may sẵn (214,7 triệu), gạo (304,6 triệu), tôm đông lạnh (154 triệu) và dầu thô (408,4 triệu) (năm 1990). Hoạt động xuất khẩu dịch vụ như du lịch, vận tải biển, hàng không, bưu điện, xuất khẩu sức lao động ... bắt đầu sôi động và có những bước tiến đáng kể. Tổng giá trị hàng công nghiệp xuất khẩu đã tăng từ 298,4 triệu Rúp - USD năm 1985 (trong đó xuất khẩu hàng công nghiệp nặng và khoáng sản là 62,9 triệu USD và hàng công nghiệp nhẹ và tiểu thủ công nghiệp là 235,5 triệu USD) lên 6036 triệu USD năm 1998 (trong đó xuất khẩu hàng công nghiệp nặng và khoáng sản là 2609 triệu USD và hàng công nghiệp nhẹ, tiểu thủ công nghiệp là 3427,6 triệu USD) (bảng 4) Bảng 3: Cấu trúc xuất khẩu của các nhóm hàng hóa có giá trị cao. Đơn vị: triệu USD Các nhóm hàng hóa Hàng hóa 1997 1998 1999 2000 2001 Giá trị Giá trị Giá trị Giá trị Giá trị 1 1. Gạo 870,1 1024,0 1025,1 668 588 2. Cà phê 490,9 593,8 585,2 485 385 3. Cao su 190,9 127,5 146,8 170 164 4.Hạt điều 133,3 117,0 109,8 144 5.Rau quả 68,3 53,4 104,9 205 305 6. Hạt tiêu 62,8 64,5 137,3 90 7. Chè 47,9 50,5 45,2 66 8. Lạc 44,7 42,1 32,8 39 9. Hải sản 780,8 818,0 951,1 1475 1760 10.TCMN 121,3 111,2 168,2 235 237 Tỷ trọng 30% 32% 30,5% 2 1. Dầu thô 1413,4 1232,2 2091,6 3582 3175 2. Than đá 110,8 101,5 96,0 57 108 Tỷ trọng 16% 14% 20% 3 1.Quần áo 1413,4 1351,4 1747,3 1815 2000 2.Giày dép 965,4 1000,8 1391,6 1402 1520 3.Máy móc, linh kiện 400,9 472,29 790 Tỷ trọng 25% 29% 33% Các hàng hóa khác 29% 25% 16,5% Nguồn: Bộ Thương mại Tổng giá trị hàng công nghiệp xuất khẩu đã tăng từ 298,4 triệu Rúp - USD năm 1985 (trong đó xuất khẩu hàng công nghiệp nặng và khoáng sản là 62,9 triệu USD và hàng công nghiệp nhẹ và tiểu thủ công nghiệp là 235,5 triệu USD) lên 6036 triệu USD năm 1998 (trong đó xuất khẩu hàng công nghiệp nặng và khoáng sản là 2609 triệu USD và hàng công nghiệp nhẹ, tiểu thủ công nghiệp là 3427,6 triệu USD) (bảng 4) 2. Những tồn tại, hạn chế và thách thức đối với hoạt động thương mại quốc tế của Việt Nam trong quá trình hội nhập. 2.1. Cơ chế quản lý chưa đầy đủ, chính sách chưa phù hợp. Các chính sách của chúng ta còn thiếu sự ổn định và rõ ràng, vì vậy làm giảm sự khuyến khích và hỗ trợ các doanh nghiệp trong việc phát triển hoạt động xuất nhập khẩu của họ. Ví dụ, cơ chế đã điều chỉnh về xuất nhập khẩu được ban hành hàng năm. Mặc dù cơ chế quản lý được điều chỉnh hàng năm đáp ứng các yêu cầu của việc đưa ra các câu “trả lời ” linh hoạt để giải quyết nhiều vấn đề, nhưng chúng cũng mang lại nhiều khó khăn cho các doanh nghiệp và cơ quan Nhà nước, ví dụ: các quan điểm tiêu cực trong hoạt động kinh doanh và nhiều vấn đề tồn tại cần phải giải quyết. Mặt khác khi gia nhập WTO, ASEAN, APEC, ASEM là rất cần thiết cho việc thiết lập, thực hiện đầy đủ và bổ sung một hệ thống các chính sách quản lý thương mại và kinh tế phù hợp với thực tiễn chung của thế giới và khu vực, tạo ra sức mạnh để khuyến khích các sản phẩm nội địa để thâm nhập vào thị trường thế giới. theo khuynh hướng của thế giới về sự hoàn thiện cho các cơ chế quản lý một cách rõ ràng và đầy đủ. Hơn nữa, việc quản lý của Nhà nước về hoạt động thương mại, thông qua đưa ra nhiều sự sửa đổi, vẫn là thụ động. Sự hợp tác giữa các bộ và ngành về các cơ chế quản lý các hàng hóa xuất nhập khẩu vẫn còn khá cứng nhắc và gây nhiều phiền hà cho các doanh nghiệp. Nói cách khác cơ chế quản lý và bộ máy Nhà nước và chính quyền vẫn thể hiện sự yếu kém trong nhiều vấn đề, đặc biệt là chính quyền địa phương ở thành phố, xã, phường không chỉ không cung cấp đủ các điều kiện thuận lợi cho các hoạt động kinh doanh mà còn gây nhiều khó khăn cho các doanh nghiệp, làm tăng chi phí sản xuất và kinh doanh của họ Nói tóm lại, Nhà nước chưa tạo ra một môi trường thất sự thuận lợi để kích thích thương mại quốc tế, chưa tạo được động lực để thúc đẩy hoạt động thương mại quốc tế, thiếu một “ sân chơi ” bình đẳng cho các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế khác nhau tham gia hoạt động thương mại quốc tế, nhất là quy chế phi thuế quan. Mặt khác, nhiều quy chế và thủ tục thương mại chậm được sửa đổi; sự phức tạp của biểu thuế quan, thủ tục hành chính rườm rà, quan liêu, tham nhũng. Hoạt động thương mại quốc tế không chính ngạch ngày càng gia tăng, đặc biệt là các hoạt động buôn lậu qua biên giới một số mặt hàng xuất nhập khẩu - như các loại động thực vật và khoáng sản quý hiếm, gây ảnh hưởng xấu đến môi trường sinh thái. Tình trạng cạnh tranh không lành mạnh trên thị trường còn tồn tại. 2.2. Quy mô xuất khẩu còn nhỏ bé, nếu tính theo đầu người chỉ khoảng 175 USD (trong khi ở Thái Lan năm 1996 là 933 USD/ người). Cơ cấu xuất khẩu thay đổi chậm, còn lạc hậu, tỷ trọng khu vực chế biến, chế tạo trong tổng giá trị xuất khẩu vẫn còn ở mức thấp so với một số nước (năm 1998 ở Trung Quốc là 85,4%, Inđônêxia là 60,6%, Malaixia là 80,5%, Philippin là 83,3% ...) nhất là hoạt động dịch vụ, sản phẩm chế tạo có hàm lượng công nghệ cao, phụ vụ xuất khẩu tăng chậm. Cơ cấu hàng xuất khẩu còn lạc hậu, tỷ lệ hàng chế biến tinh mới chiếm 40% trong khi các nước tiên tiến, tỷ lệ đó là 85% trở lên. Nhìn chung, sản phẩm công nghiệp xuất khẩu chủ yếu là ở dạng gia công, lắp ráp (may mặc, giày dép, linh kiện điện tử...). Còn trong nông nghiệp thì chủ yếu là xuất khẩu sản phẩm thô ( cà-phê, cao-su, lạc nhân, hoa quả tươi...). Hơn nữa, sức cạnh tranh của nền kinh tế còn thấp, theo đánh giá của Diễn dàn Kinh tế Thế giới (WEF) về năng lực cạnh tranh của các nền kinh tế thế giới, năm 1997 Việt Nam xếp thứ 49/53, năm 1998: 39/53, năm 1999: 48/53 và năm 2000: 49/53. Năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp Việt Nam cũng còn hạn chế bởi các doanh nghiệp chưa đầu tư đúng mức vào những ngành có thế mạnh xuất khẩu như chế biến gạo, thủy sản ... Những trực tiếp khai thác và chế biến nông sản như cao su, chè, cà phê ... có lợi thế nhưng công nghệ - kỹ thuật của ta còn quá lạc hậu do đó chất lượng sản phẩm còn quá thấp. Khả năng cạnh tranh của sản phẩm còn yếu do giá thành cao, chất lượng thấp, mẫu mã chưa đáp ứng yêu cầu của người tiêu dùng, một số sản phẩm không phù hợp với thị trường quốc tế. Chi phí cao, đồng nghĩa với mất thị trường. 2.3. Thị trường xuất khẩu còn nhiều hạn chế, hàng hóa, dịch vụ của nước ta chưa chiếm được thị phần đáng kể tại các thị trường ta có quan hệ buôn bán; việc tìm kiếm, mở rộng thị trường còn có phần thụ động, hoạt động xúc tiến thương mại và đầu tư để xâm nhập thị trường chưa được quan tâm đúng mức. 2.4. Trình độ công nghệ cho xuất khẩu trong nước còn yếu: - Để khuyến khích hoạt động xuất khẩu, hàng hóa của chúng ta nên duy trì sức cạnh tranh trên thị trường thế giới, trong khi khả năng của các hàng hóa của các nước hãng kinh doanh xác định được vai trò đối với sức cạnh tranh của các hàng hóa. Nhưng, các hàng hóa của nước ta đang đi sau các nước khác, trình độ công nghệ vẫn thấp, một thực tế rằng công nghệ được áp dụng cho các sản phẩm chỉ ở mức trung bình, thậm chí đi sau các nước đang phát triển khác từ một đến hai thế hệ. Mặt khác, các doanh nghiệp chỉ là những “người mới” và không biết gì về thời kỳ quá độ trong nền kinh tế thị trường. Khu vực này cũng cản trở lớn đối với các hàng hoá của nước ta để xây dựng được các hình ảnh của họ trên thị trường thế giới. - Nói chung, trang thiết bị và công nghệ trong hoạt động xuất khẩu còn đi sau khá xa so với các nước khác, ví dụ như nhiều ngành công nghiệp (chè, thép, dệt ...) vẫn sử dụng công nghệ và trang thiết bị của Liên Xô (cũ) hay Trung Quốc. Nhiều doanh nghiệp đã có nhiều cố gắng trong việc đổi mới các trang thiết bị và công nghệ bằng việc chuyển giao công nghệ mới, nhưng chỉ một vài phần hoặc vài giai đoạn hơn là đồng bộ cho toàn bộ quá trình. Điều này có thể được giải thích là do thiếu vốn, và cùng theo đó là việc sử dụng cơ chế không thích hợp đối với đầu tư công nghệ như thủ tục rườm rà, tỷ lệ lãi suất cao, thời hạn tín dụng ngắn hạn ... Theo sự ước lượng chung, trình độ công nghệ của nước ta vẫn ở mức trung bình thấp hay thậm chí đi sau thế giới 2-3 thế hệ. Đặc biệt trong một số ngành công nghiệp: ở ngành cơ khí, hầu hết các trang thiết bị và công nghệ vẫn đang trong sử dụng quá 20 năm, công nghệ cũ đã dẫn đến chỉ có một vài sản phẩm có chất lượng cao. Hầu hết các nhà máy có quy mô nhỏ, sản phẩm được sản xuất bởi các quá trình công nghệ khép kín và có rất ít sự phân công, sự hợp tác và chuyên môn hóa trong việc sản xuất giữa các doanh nghiệp. Hoàn cảnh này cũng xảy ra tương tự trong ngành hóa chất và xi măng với công nghệ lạc hậu là chủ yếu và chỉ vài nhà máy được chuyển giao công nghệ mới, mặc dù là công nghệ của những năm 80. Trong ngành dệt may, quần áo và giày dép, thì hợp dông phụ là chủ yếu, đặc biệt trong ngành dệt may các trang thiết bị của Trung Quốc của thế hệ những năm 60 vẫn được sử dụng ... Mặc dù lĩnh vực điện tử và máy tính được coi là những lĩnh vực mới với tốc độ tăng trưởng cao (20% mỗi năm) và có nhiều cơ hội để tiếp cận công nghệ mới, thì trình độ công nghệ vẫn thấp, tiêu điểm là ở bộ phận CKD, không thể điều khiển được công nghệ như công nghệ quan trọng của sản phẩm vẫn chưa được chuyển giao. Theo sự đánh giá của các chuyên gia, công nghệ trong các lĩnh vực này đi sau các nước trong khu vực khoảng 10 năm và đi sau các nước đã phát triển trên thế giới là một thế hệ (20 năm). - Với những vấn đề rất cần thiết và các lĩnh vực hiện nay được đề cập ở trên sẽ sẽ có thể dẫn đến những khó khăn trong việc bảo vệ và thúc đẩy sức cạnh tranh của hàng hóa trong nước trên thị trường thế giới trong tương lai, trừ khi chính phủ phải có một chương trình tích cực và toàn diện trong sự điều chỉnh cơ cấu sản xuất và đầu tư cho mục tiêu công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu. 2.5. Hiệu quả xuất khẩu thấp, mức tăng trưởng: hiện nay, hàng hóa xuất khẩu của nước ta chủ yếu là các ngành dựa trên sự thuận lợi về cạnh tranh của lực lượng lao động cao, được thể hiện trong phần lớn của các nguyên liệu thô và hàng hóa chế biến trong cơ cấu xuất khẩu của nước ta. Sản phẩm được chế biến, lắp ráp và thầu lại vẫn chiếm phần lớn, ví dụ như: trong ngành dệt và may mặc, giầy dép, điện, điện tử, ôtô ... Các sản phẩm đòi hỏi nhiều công nghệ chiếm phần rất nhỏ như phần cứng và phần mềm trong lĩnh vực máy tính. Sự thuận lợi về lao động sẽ bị suy giảm khi khuynh hướng phát triển của thế giới dịch chuyển sang việc sử dụng công nghệ tri thức (“chất xám”) và tiên tiến là nguồn lớn cho việc cung cấp các nguyên liệu sản xuất, Hơn nữa, chỉ những sản phẩm đòi hỏi nhiều “chất xám” sẽ mang lại sự thuận lợi về cạnh tranh và tạo ra giá trị gia tăng cao. Theo các chuyên gia, các sản phẩm đòi hỏi nhiều chất xám và công nghệ sẽ là những ngành mới, trọng tâm là các sản phẩm điện tử và máy tính. Nhưng trong thực tế, các sản phẩm điện tử và máy tính vẫn chưa tạo ra được giá trị gia tăng cao như mong muốn của chúng ta. Vì vậy, khó khăn hết sức nặng nề nếu chúng ta không thiết lập những cơ sở và nền móng vững chắc cho các ngành có tiềm năng xuất khẩu và mang lại hiệu quả trong tương lai. Chúng ta sẽ chia ra làm 3 nhóm hàng hóa có thuận lợi về xuất khẩu. Một ví dụ để đánh giá hiệu quả xuất khẩu Hải sản: Bảng 5: Chi phí sản xuất, giá (giá xuất khẩu) và giá trị gia tăng, 1998. A Chi phí sản xuất Tôm HOSO Suchi PTO Tôm Pugmon 1. Chi phí nguyên liệu thô 160000 (97%) 183000 176000 154000 2. Chi phí lao động 2500 (1,5%) 4.000 7000 6000 3. Chí phí đá 450 525 600 600 4. Chi phí bao bì 1200 2500 2500 2000 5. Điện 400 480 480 480 6. Nước 18 20 20 20 7. Vốn luân chuyển 1000 1300 1200 1000 Tổng chi phí 165568 191825 187800 164100 B Giá xuất khẩu 169000 195000 201500 169000 C Giá trị gia tăng 3432 (2%) 3175 (2%) 1370 (7%) 4900 (2,9%) Nguồn: Bộ Thủy sản. Mặc dù ngành thủy sản là ngành xuất khẩu chủ lực với giá trị xuất khẩu hơn 1 tỷ USD và hiệu quả kinh tế xã hội co như tạo ra hàng triệu việc làm cho xã hội, nhưng giá trị gia tăng của nó vẫn thấp (bảng 4) như chi phí đầu vào quá cao (chiếm 97%) trong khi sản phẩm xuất khẩu chỉ ở dạng thô hay chưa qua chế biến. Ngành dệt và may mặc: giá trị xuất khẩu đạt đến 1 tỷ USD. Mặc dù với con số khá cao nhưng hiệu quả xuất khẩu không cao, được thể hiện ở giá trị gia tăng thấp (ít hơn 10%). Trong thực tế, tất cả các sản phẩm dệt và may mặc là những hàng hóa được ký hợp đồng phụ, các hợp đồng được ký với EU hầu hết là hợp đồng phụ (vải, vật liệu, ý đồ là của các nhà nhập khẩu). Các hợp đồng này chỉ tạo ra được giá trị gia tăng thấp, dựa trên chi phí nhân công rẻ. Theo như sự tính toán, nếu chúng ta chỉ nhập khẩu vải và vật liệu và tự thiết kế sau đó xuất khẩu thì giá trị xuất khẩu sẽ tăng 4-5 lần so với một hợp đồng phụ tương tự. Điều này đã phát hiện ra rằng giá trị gia tăng được tạo ra chủ yếu bởi kế hoạch hay ý đồ, trong khi đây là một điểm yếu của nước ta vì chúng ta vẫn chưa có sự điều chỉnh để theo kịp với xu hướng sự phát triển của thời trang thế giới như sở thích của khách hàng. Mặt khác chúng ta đang thiếu các lao động có tay nghề, có kỹ năng trong ngành thời trang. Lí do khác là nhu cầu cho vật liệu của ngành vẫn chưa tìm được, vì vậy nhập khẩu vải và vật liệu sẽ là một nhân tố phụ thuộc vào sự tăng lên của chi phí sản xuất. Ngành điện tử và máy tính: bao gồm các sản phẩm đòi hỏi nhiều chất xám và công nghệ và là ngành tạo ra giá trị gia tăng cao. Nhưng, giá trị gia tăng của các sản phẩm cũng phụ thuộc vào loại sản phẩm và mức độ của sự chuyển giao công nghệ. Năm 1999, Việt Nam xuất khẩu các linh kiện điện tử và máy tính với giá trị 40 triệu USD nhưng trong đó có khoảng 32-34 triệu USD là giá nhập khẩu, chiếm 80% giá trị xuất khẩu. Giá trị gia tăng giải thích cho chỉ 2% vì chúng ta tập trung chủ yếu vào các bộ phận nhưng vẫn chưa sản xuất được các bộ phận cấu thành và thay thế. Ví dụ, công ty FUJITSU 100% của Nhật Bản, chỉ chuyên về sản xuất ổ đĩa cứng của máy tính, có giá trị xuất khẩu hàng năm là 500 triệu USD nhưng 97 % là giá của các bộ phận nhập khẩu. Vì vậy mặc dù giá trị xuất khẩu cao nhưng giá trị gia tăng rất nhỏ (khoảng 2%). Các sản phẩm điển tử và máy tính mà chúng ta hiện nay đang sản xuất và xuất khẩu hầu hết là điên tử gia dụng và máy tính cá nhân (PC), chuyển giao công nghệ chủ yếu ở dạng các bộ phận lắp ráp, trong khi công nghệ trong việc sản xuất các bộ phận và thành phần của các trang thiết bị vẫn chưa được chuyển giao. Như thế các sản phẩm đòi hỏi nhiều chất xám và có giá trị gia tăng cao như phần mềm ứng dụng và phần mềm hệ thống cho lĩnh vực trang thiết bị điện tử, các thiết bị điều khiển tự động hay đo lường vẫn chưa được phát triển ở nước ta. Tổng giá trị sản phẩm điện tử và máy tính hàng năm của thế giới là khoảng 2000 tỷ, 15% là giá trị của các thiết bị điện tử gia dụng nội địa. Đối với Việt Nam, giá trị hàng năm chỉ 200-300 triệu USD, trong khi 90% là giá trị của các thiết bị điện tử gia dụng nội địa. Vì vậy trong tương lai nếu chúng ta tiếp tục tập trung vào sản xuất và xuất khẩu các sản phẩm điện tử và máy tính nội địa, tăng thêm phần của chúng ta trong 15% của tổng nhu cầu của thế giới sẽ là một câu hỏi khá hóc búa cho các “nhà làm chính sách”. Do đó, sự điều chỉnh cơ cấu sản phẩm và đầu tư trong khu vực này cho mục tiêu chiến lược xuất khẩu trong tương lai sẽ là một thách thức lớn đối với Chính phủ Việt Nam trong giai đoạn hiện nay là một nước kém phát triển và cơ sở hạ tầng còn kém và không thích hợp. 2.6. Thiếu hệ thống các kênh phân phối ra nước ngoài (nói chung xuất khẩu thường thông qua một thị trường trung gian), phụ thuộc vào hệ thống các kênh phân phối của nước ngoài. Bảng 6: Giá trị xuất khẩu của 10 nước có giá trị xuất khẩu cao nhất (triệu USD) Quốc gia 1997 1998 1999 Giá trị Tỷ lệ Giá trị Tỷ lệ Giá trị Tỷ lệ 1 Nhật Bản 1614,6 17,5% 1481,3 15,8% 1786,2 15,5% 2 Singapore 1157,3 12,5% 1080,1 11,5% 822,1 7,1% 3 Trung Quốc 521,4 478,9 858,9 4 Đài Loan 780,5 666,0 682,2 5 Đức 395,7 587,9 654,3 6 Mỹ 173,3 468,6 504,0 7 úc 181,3 469,3 814,6 8 Anh 225,8 333,4 421,2 9 Philippines 210,9 392,6 293,3 10 Inđônêxia 48,4 316,15 421,0 Nguồn: Bộ Thương mại. Theo bảng 6, có thể thấy rằng Singapore là thị trường nhập khẩu lớn thứ hai của nước ta (chiếm trên 10% tổng giá trị xuất khẩu). Mặt khác, Singapore là một trung tâm xuất nhập khẩu lớn trên thế giới vì vậy hàng hóa của nước ta xuất khẩu sang sẽ được tái xuất khẩu sang các nước khác. Điều này bộc lộ rằng mặc dù Singapore là một thị trường nhập khẩu lớn, nhưng đó không phải là mục tiêu số 1, cho thấy vai trò quan trọng và sự hiệu quả của các công ty của nước này. Mặt khác, cũng cho thấy tầm quan trọng của hệ thống kênh phân phối ở nước ngoài. Vì vậy, do việc thiếu hệ thống các kênh phân phối trong các thị trường mục tiêu nên các hàng hóa của chúng ta vẫn phải xuất khẩu qua các thị trường trung gian. Ví dụ: sản phẩm quần áo thường xuyên được xuất khẩu thông qua các nước trung gian. Nói cách khác. các quần áo của chúng ta được nhập khẩu đến các thị trường qua các trung gian của họ là các thị trường phụ thông qua hợp đồng đặt hàng phụ. Sự phân phối các sản phẩm cuối cùng phụ thuộc vào người ở nơi đặt hàng qua hợp đồng phụ. Điều nay giải thích tại sao các sản phẩm của Việt Nam được bán ở nhiều thị trường khác nhau dưới nhiều nhãn mác của các nước có hợp đồng phụ. Đây cũng là một điểm yếu trong khả năng xuất khẩu của chúng ta, dẫn đến sự phụ thuộc quá nhiều vào các nhà nhập khẩu nước ngoài. Hoàn cảnh tương tự cũng xảy ra trong một số nước khác như kỹ sư cơ khí. Các máy móc, xe máy, các công cụ máy móc cỡ nhỏ và một vài sản phẩm khác làm ở Việt Nam được xuất khẩu sang Đài Loan để tái xuất khẩu sang các thị trường mục tiêu. Vì vậy mặc dù giá bán của các sản phẩm tại các thị trường mục tiêu khá cao nhưng giá xuất khẩu thấp hơn nhiều bởi vì thiếu một hệ thống kênh phân phối ở các thị trường nước ngoài. Đây cũng là một nhân tố làm giảm sức cạnh tranh của các sản phẩm bởi vì các DN vẫn chưa quan tâm dể có thể mở rộng hoạt động ra các thị trường nước ngoài. Xuất khẩu thông qua các thị trường trung gian cũng xảy ra đối với gạo, mặt hàng xuất khẩu của chúng ta đứng thứ hai trên thế giới,. Ví dụ, theo Tổ chức thương mại hung mạnh của Thụy Sỹ, nó thường xuyên nhập khẩu khoảng 40-45% tổng lượng gạo xuất khẩu của chúng ta để tái phân phối sang các thị trường khác (Trung Đông và châu Phi). 2.7. Sự cạnh tranh của các đối thủ cạnh tranh lớn. Có thể nói rằng đó cơ hội và thách thức cùng tồn tại và bị ảnh hưởng bởi các nhân tố bên ngoài, đặc biệt trong hoàn cảnh sự hợp tác kinh tế quốc tế rất mạnh mẽ. Trong khi sự hợp tác mang lại cho nhiều doanh nghiệp các cơ hội qua việc mở thị trường, dỡ bỏ các hàng rào thuế quan và phi thuế quan, thách thức được tạo ra bởi sự dịch chuyển này cũng đáng kể như sự cạnh tranh sẽ trở nên mạnh mẽ khi biên giới buôn bán giữa các quốc gia dần dần được dỡ bỏ. Với ý nghĩ đó, trong những khó khăn được đề cập, chúng ta nên cần phải quan tâm, lưu ý đến sức cạnh tranh của chúng ta chống lại các đối thủ cạnh tranh có thuận lợi về sự cạnh tranh và cơ cấu xuất khẩu tương tự như chúng ta, đặc biệt là các thành viên ASEAN và Trung Quốc (đặc biệt khi mà Trung Quốc gia nhập WTO) - Các nước trong khu vực ASEAN: theo sự đánh giá của nhiều cuộc nghiên cứu, “ ASEAN có sức cạnh tranh hơn là việc bổ sung các nguồn lực giữa các nước thành viên để cùng phát triển. Từ thực tế rằng Việt Nam có trình độ phát triển kinh tế thấp hơn so với một số nước trong khu vực ASEAN (như: Singapore, Thái Lan, Malaysia, Inđônêxia và Philippines), sức cạnh tranh của các sản phẩm xuất khẩu của chúng ta thấp hơn so với các nước đó. Cơ cấu sản phẩm xuất khẩu và lợi thế cạnh tranh có nhiều nét tương ứng với các nước đó nhưng trình độ công nghiệp hóa của các nước đó sớm hơn nước ta 10 năm (Họ đã được chuyển giao với nhiều công nghệ hiện đại bởi các nước phát triển trong khi chúng ta được chuyển giao với các công nghệ của thế hệ trước đây như công nghệ của FUJITSU ở lĩnh vực điện tử là một ví dụ). Vì vậy, khối lượng xuất khẩu của họ nhiều hơn chúng ta. - Một cách chi tiết, trong các mặt hàng và cơ cấu xuất khẩu, Việt Nam và các nước ASEAN khác sản xuất nhiều sản phẩm tương tự nhau có thể cạnh tranh với nhau trên thị trường ngoài ASEAN, ví dụ các sản phẩm nông nghiệp chế biến và chưa chế biến, phân bón, ôtô, xe máy, xe đạp, thiết bị gia dụng nội địa ( tivi, các thiết bị điện tư, máy giặt, máy điều hòa, quạt điện ...), một vài loại thép, các thiết bị máy móc phổ biến, dệt và quần áo, đồ chơi trẻ em, mỹ phẩm, nhựa, giấy, đường, sữa, bánh và kẹo, dầu thực vật, kính xây dựng, xi măng, đồ gốm sứ (sứ vệ sinh và đồ trang trí ) ... Điều này rõ ràng dẫn đến những khó khăn và thách thức lớn cho hoạt động xuất khẩu của chúng ta ra các thị trường ngoài khu vực ASEAN, đặc biệt khi sản phẩm của họ có lợi thế cạnh tranh về giá và chất lượng so với chúng ta. Điều này trở nên đặc biệt quan trọng trong các ngành đòi hỏi nhiều vốn và công nghệ bởi vì khoảng cách trong trình độ phát triển hiện nay. - Các nước ASEAN chủ yếu xuất khẩu sang các thị trường cũng là các thị trường mục tiêu của Việt Nam, vì vậy sự cạnh tranh về hàng hóa của các nước đó tại các thị trường này là một khó khăn lớn đối với chúng ta. Mỹ, một mặt, là thị trường xuất khẩu lớn nhất của các nước ASEAN, ASEAN xuất khẩu sang Mỹ các sản phẩm như: dầu, gỗ, đường, quần áo và các sản phẩm đòi hỏi nhiều lao động khác. Trong đó, Thái Lan và Inđônêxia giành được tỷ lệ cao nhất trong các sản phẩm xuất khẩu dòi hỏi nhiều lao động. Mặt khác, thị trường Mỹ cũng là thị trường nhập khẩu các sản phẩm có giá trị gia tăng cao của các nước ASEAN. Hơn một thập kỷ trước đây, các nước ASEAN đã chuyển dịch từ xuất khẩu các nguyên liệu thô và các sản phẩm đòi hỏi nhiều lao động sang xuất khẩu các sản phẩm đòi hỏi nhiều vốn và có giá trị gia tăng cao như: các linh kiện điện tử, bộ nhớ, vi mạch ... Trong lúc đó, các sản phẩm gia công cho xuất khẩu của chúng ta chỉ tập trung vào các sản phẩm đòi hỏi nhiều lao động, hợp đồng phụ và các bộ phận lắp ráp như: quần áo và dệt, giầy dép, điện tử, máy tính, ôtô ... Nhật Bản là một thị trường quan trọng và là nhà đầu tư chủ yếu cho các nước ASEAN, đặc biệt đối với Việt Nam. Hơn nữa để nhập khẩu các khoáng sản và nguyên liệu thô từ các nước ASEAN, Nhật Bản cũng là thị trường nhập khẩu cho các sản phẩm đòi hỏi nhiều vốn được sản xuất ở các nước ASEAN như: hoá chất và các sản phẩm chế tạo khác. Hiện nay, Nhật Bản là nhà nhập khẩu lớn nhất của Việt Nam về giá trị xuất khẩu mặc dù hiệp định thương mại giữa hai nước vẫn chưa được ký kết. Nhưng để giữ và tăng giá trị xuất khẩu dựa vao Nhật Bản., sự cạnh tranh với các nước ASEAN cần phải được tính toán. - Trung Quốc: việc Trung Quốc gia nhập WTO là một thách thức lớn đối với hoạt động xuất khẩu của Việt Nam. Thách thức này là kết quả của việc Trung Quốc là nhà xuất khẩu lớn về các sản phẩm đòi hỏi nhiều lao động và có sức cạnh tranh cho các thị trường nhập khẩu giống như chúng ta. Ngành xuất khẩu khác có sự tăng trưởng một cách nhanh chóng chủ yếu dựa vào lợi thế về nguồn lao động là lĩnh vực điện và điện tử. Đây cũng là ngành chúng ta có tiềm năng xuất khẩu. Nhưng hiện nay, các sản phẩm chủ yếu trong ngành là trang thiết bị truyền hình, điện thoại, đài, ti vi và những bộ phận cấu thành và phụ tùng khác. Những sản phẩm đó có chất lượng cao và có nhãn hiệu là nhãn mác của Trung Quốc. Nói chung, có thể thấy rằng hầu hết các hàng hóa xuất khẩu chủ lực của Việt Nam sẽ phải cạnh tranh mạnh mẽ với các sản phẩm của Trung Quốc trên thị trường thế giới. Hai thị trường xuất khẩu lớn nhất và chủ yếu của Trung quốc là Nhật Bản và Mỹ đặc biệt giá trị xuất khẩu sang thị trường Mỹ có sự tăng lên mạnh mẽ. Như Trung Quốc, đó cũng là các thị trường quan trọng và chủ yếu của Việt Nam. Vì vậy, việc Trung Quốc gia nhập WTO sẽ dẫn đến sự cạnh tranh mạnh mẽ của Việt Nam đối với cá hàng hóa của Trung Quốc ở các thị trường dó. 2.8. Đầu tư giảm. Dưới khuynh hướng hội nhập thế giới, ngày nay các công ty đa quốc gia phải thể hiện được vai trò quan trọng và đóng góp vào sự phát triển của thương mại quốc tế. Nhưng, hơn 90% các công ty đó lại thuộc về các nước phát triển, chiếm khoảng 40% tổng giá trị sản xuất toàn thế giới và hơn 60% thương mại thế giới. Đối với Việt Nam, mặc dù khu vực đầu tư nước ngoài đã góp phần đáng kể cho tổng giá trị xuất khẩu của nước ta (bảng 7), sự góp phần của các công ty đa quốc gia vẫn bị hạn chế. Mặt khác, nếu các công ty đó đầu tư vào Việt Nam thì các sản phẩm của Việt Nam sẽ được xuất khẩu sang các thị trường với nhãn mác của mình. Vì vậy, hàng hóa của Việt Nam vẫn chưa co được danh tiếng trên thị trường thế giới. Cũng cần được biết rằng việc suy giảm FDI vào Việt Nam, đặc biệt là các nhà đầu tư Nhật Bản, sẽ có tác động xấu đến hoạt động xuất khẩu của nước ta. Bảng 7: Sự đóng góp của các doanh nghiệp trong hoạt động thương mại quốc tế. Đơn vị: % Các doanh nghiệp Xuất khẩu Nhập khẩu 1997 1999 1997 1999 Doanh nghiệp Nhà nước 70 57 68 53 DN ngoài khu vực Nhà nước 10 15 4 14 DN có vốn đầu tư nước ngoài 20 28 28 33 Nguồn: Bộ Thương mại và Tổng cục hải quan. Phần 3: Một vài kiến nghị với sự can thiệp của Chính phủ đối với hoạt động thương mại quốc tế thông qua biện pháp tài chính trong tiến trình hội nhập của Việt Nam trong thời gian tới. Xuất phát từ yêu cầu công nhgiệp hóa, hiện đại hóa, đẩy mạnh phát triển nền kinh tế “ hướng về xuất khẩu ” và hội nhập, từ thực trạng hạo động thương mại quốc tế và biện pháp tài chính hiện hành trong giai đoạn mới, việc hoàn chỉnh biện pháp tài chính là một điều quan trọng. Sau đây là những kiến nghị về sự can thiệp của Chính phủ qua biện pháp tài chính: 1. Chính sách đầu tư. Nền kinh tế nước ta chủ yếu là sản xuất nhỏ, cơ cấu sản xuất thay đổi chậm, lạc hậu, tỷ trọng của khu vực chế biến, chế tạo trong tổng giá trị xuất khẩu còn thấp, các sản phẩm thô vẫn chiếm tỷ trọng lớn, công nghệ kỹ thuật còn lạc hậu nên chất lượng sản phẩm thấp. Vì vậy khả năng cạnh tranh của sản phẩm trên thị trường thế giới thấp và giá thấp hơn so với sản phẩm cùng loại của các nước khác do đó làm giảm doanh thu xuất khẩu. Để tăng nhanh nguồn hàng xuất khẩu, nước ta không chỉ trông chờ vào khai thác tài nguyên thiên nhiên cũng không chỉ dựa vào việc thu mua sản phẩm thừa nhưng rất bấp bênh của nền sản xuất nhỏ, phân tán hoặc bằng lòng với năng lực sản xuất của các cơ sỏ công nghiệp hiện có mà phải xây dựng thêm nhiều cơ sở sản xuất mới để tạo ra các sản phẩm đa dạng về chủng loại, có chất lượng cao, đạt tiêu chuẩn quốc tế. Muốn vậy đầu tư là biện pháp cần được ưu tiên để gia tăng xuất khẩu và Nhà nước phải tăng cường đầu tư cho xuất nhập khẩu thông qua một số chính sách và biện pháp sau: - Đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng đặc biệt là các cơ sở, nhà máy chế biến hiện đại để có thể ứng dụng khoa học, công nghệ đối với toàn bộ quá trình sản xuất, chế biến, bảo quản, vận chuyển, dịch vụ. Chú trọng đầu tư xấy dựng giữa khâu sản xuất, chế biến, cung cấp nguyên liệu, hạn chế tới mức tối đa tỷ trọng xuất khẩu các sản phẩm thô và sơ chế, nâng nhanh tỷ trọng sản phẩm chế biến, nhất là sản phẩm có hàm lượng công nghệ cao trong kim ngạch xuất khẩu, tăng mặt hàng và tỷ trọng sản phẩm chế biến có giá trị gia tăng cao. - Đầu tư xây dựng các khu chế xuất (EPZ - exports production zone ) ta biết rằng khu chế xuất là khu vực sản xuất được phân tách về mặt địa lý nhằm mục đích thu hút vốn đầu tư trong và ngoài nước vào những ngành công nghiệp hướng về xuất khẩu. Có thể thấy rõ ràng những lợi ích to lớn mà các khu chế xuất mang lại: + Thu hút vốn và công nghệ + Tăng cường khả năng xuất khẩu tại chỗ + Góp phần giải quyết việc làm cho người lao động + Góp phần làm cho nền kinh tế hoà nhập với nền kinh tế khu vực và thế giới Việt Nam cho đến nay có 5 khu chế xuất lớn đều do Chính phủ thành lập và quản lý theo chế độ 1 cửa, nhưng hoạt động vẫn chưa phát huy được tính hiệu quả,đặc biệt là ở miền Bắc. Tính kém hiệu quả này chủ yếu xuất phát từ cơ sở hạ tầng còn yếu kém chưa đáp ứng được nhu cầu đầu tư; công tác quản lý còn kém hiệu quả và không đồng đều; hoạt động xúc tiến quảng cáo chưa được coi trọng và chưa có những chính sách thích hợp. Để các khu chế xuất thật sự mang lại hiệu quả chúng ta không thể ngồi chờ vốn đầu tư .Sau đây là 1 số giải pháp: + Khắc phục từng bước những yếu kém về hạ tầng kỹ thuật: Chính phủ thông qua các tỉnh, thành phố cần có chính sách hỗ trợ bằng nguồn vốn ngân sách cho các hạng mục về đền bù, giải toả san lấp mặt bằng cũng như các công trình kỹ thuật. Đồng thời các tỉnh thành phố có sự tác động và kiến nghị với Chính phủ xúc tiến đầu tư, triển khai các dự án hạ tầng quan trọng trong khu vực lãnh thổ. + Cải cách hành chính và thể chế: Hiện nay công tác này cũng đang được quan tâm giải quyết. Cách làm này rất nên được áp dụng cho các vùng khác. Đó là: đẩy mạnh cải cách các thủ tục hành chính liên quan đến đầu tư nước ngoài, thực hiện các dịch vụ công miễn phí nhanh chóng cấp phép đầu tư. Sở Kế hoạch và Đầu tư làm đầu mối phối hợp với Văn phòng kiến trúc sư trưởng và Sở tài chính vật giá lập tổ công tác đặc trách cung câps thông tin cho nhà đầu tư nước ngoài về giá thuê đất và địa điểm đầu tư trong thời gian không quá 2 ngày kể từ khi có yêu cầu. Sở sẽ thường xuyên xem xét danh sách các dự án đang tư vấn cấp phép để Sở có biện pháp hỗ trợ và hướng đẫn ngay trong quá trình thực hiện dự án. Ngoài ra để tạo điều kiện hơn nữa cho nhà đầu tư, các Sở KH-ĐT nên định kỳ làm việc với Bộ KH-ĐT và các Bộ, ngành liên quan để xem xét các dự án đã nộp hồ sơ nhưng chưa được cấp phép,nghiên cứu đề xuất hướng giải quyết. + Khắc phục vấn đề giá thuê đất và điện nước cao. Đây là điểm mấu chốt nhằm giảm đi những phàn nàn,vướng mắc của nhà đầu tư. Chính phủ cần có chính sách từng bước giảm giá thuê hạ tầng trong các khu chế xuất. Tại hội thảo đầu tư nước ngoài vào Việt Nam tại Singapore, Ông Trần Xuân Giá - Bộ trưởng Bộ KH-ĐT của Việt Nam đã khẳng định Chính phủ Việt Nam sẽ điều chỉnh một bước giảm giá và phí dịch vụ trong năm 2001. Tuy nhiên cho đến nay vẫn chưa có văn bản hướng đẫn nào được ban hành. Theo ông N.Bình - trưởng ban quản lý các khu công nghiệp - khu chế xuất Hà Nội cho biết, sắp tới UBND thành phố Hà Nội sẽ làm việc với Bộ Tài chính để trình Chính phủ cho phép áp dụng cơ chế khuyến khích đối với các dự án đầu tư vào Hà Nội :được miễn thuế đất 2 năm đầu và giảm 25% trong 2 năm tiếp theo; đối với các dự án thuộc danh mục các dự án đặc biệt khuyến khích đầu tư sẽ được miễn 7 năm đầu và giảm 50% trong 3 năm tiếp theo. + Tạo môi trường đầu tư rộng và sâu: hoạt động này nhằm góp phần hấp dẫn nhà đầu tư đồng thời chuyển dịch cơ cấu đầu tư. Thu hút đầu tư vào rộng khắp các lĩnh vực như chế biến thực phẩm cơ khí, điện tử, hoá chất, nhựa cao su, dệt may, giày da, du lịch, vận tải, bưu chính viễn thông, công nghệ phần mềm, hạ tầng kỹ thuật. Đồng thời tạo một chuỗi những ngành đồng bộ cho mỗi lĩnh vực sản xuất . + Chú trọng đào tạo và đào tạo lại cán bộ quản lý cho các khu chế xuất nhằm phục vụ tình trạng đội ngũ cán bộ quản lý các khu chế xuất không đồng đều như hiện nay .Chính phủ cũng như các tỉnh, thành phố, Ban quản lý khu chế xuất nên tổ chức các khoá đào tạo chính quy,ngắn hạn nhằm tạo một đội ngũ có trình độ chuyên môn và nghiệp vụ cao cho các khu chế xuất. 2. Chính sách thuế. Xây dựng thuế xuất khẩu, nhập khẩu phải phù hợp với mục tiêu xây sựng nền kinh tế mới hướng về xuất khẩu: - Biểu thuế nhập khẩu cần chia theo các cấp độ bảo hộ của từng loại hàng hóa. Những hàng hóa dc bảo hộ ở mức cao nhất sẽ là những hàng hóa ta đang và sẽ có lợi thế cạnh tranh với các nước. Tùy theo mức độ khả năng cạnh tranh khác nhau mà các hàng hóa còn lại sẽdc chia cấp độ bảo hộ tiếp theo. Các cấp đọ bảo hộ phải bảo đảm phù hợp với các cam kết quốc tế. Việc thiết kế biểu thuế đơn giản ít mức thuế suất, tạo điều kiện thuận lợi cho quan lý thuế cũng như làm cho biểu thuế có tính trung lập khuyến khích các doanh nghiệp cải tiến công nghệ, đổi mới trang thiết bị nâng cao năng suất, hiệu quả sản xuất phù hợp với mục tiêu đã đề ra. - Chính sách thuế xuất nhập khẩu phải tạo điều kiện thuận lợi cho mọi thành phần kinh tế tham gia bình đẳng vào hoạt động xuất nhập khẩu. - Chính sách thế xuất nhập khẩu phải tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động sản xuất, kinh doanh trong điều kiện mới, đồng thời bảo đảm quản lý tốt hoạt động xuất nhập khẩu và bảo đảm nguồn thu ngân sách từ hoạt động xuất nhập khẩu. Do đó đòi hỏi chính sách thuế xuất nhập khẩu phải có sự sửa đổi, bổ sung những quy định về giá tính thuế, kê khai, nộp thuế, thời hạn nộp thuế một cách rõ ràng, chặt chẽ tạo điều kiện cho các doanh nghiệp sễ dàng xác định nghĩa vụ nộp thuế đầy đủ, nghiêm túc theo đúng luật định. Đồng thời tiếp tục hoàn thiện việc tổ chức quản lý thực hiện chính sách thuế xuất nhập khẩu, giảm thiểu những phiền hà, tạo điều kiện thuận lợi cho mọi thành phần kinh tế tham gia vào hoạt động xuất nhập khẩu, góp phần đẩy nhanh tốc độ tăng trưởng và phát triển kinh tế của quốc gia. - Chính sách thuế xuất nhập khẩu phải phù hợp với những yêu cầu của hội nhập quốc tế, thông lệ quốc tế, chống lại thủ đoạn cạnh tranh không lành mạnh của nước ngoài. Bởi khi tham gia vào các khối liên kết kinh tế thì Việt Nam phải thực hiện các cam kết quốc tế về ưu đãi thuế nhập khẩu, ưu đãi tối huệ quốc trong các hiệp định thương mại giữa Việt Nam và các nước và các khu vực tự do thương mại àm Việt Nam tham gia. Đồng thời cần tăng cường các công cụ pháp lýđể bảo vệ sản xuất trong nước phù hợp với thông lệ quốc tế trong điều kiện tự do hóa thương mại mà Việt Nam cam kết khi tham gia hội nhập với khu vực và thế giới đó là mức thuế chống bán phá giá ... 3. Chính sách hỗ trợ thông qua các quỹ. Đối với Quỹ hỗ trợ xuất khẩu và Quỹ bảo lãnh xuất khẩu cần điều chỉnh mức lãi suất ưu đãi thích hợp và cơ chế điều chỉnh mức lãi suất cho vay linh hoạt hơn trong điều kiện kinh doanh thay đổi nhanh đồng thời phải mở rộng quy mô của các quỹ để giúp cho các doanh nghiệp trong hoạt động xuất nhập khẩu.  4. Chính sách tiền tệ, tín dụng. Đổi mới chính sách và kiện toàn hệ thống tài chính tiền tệ: thông qua việc tạo lập môi trường tài chính lành mạnh, thông thoáng góp phần duy trì cân đối lớn trong nền kinh tế vận dụng linh hoạt, có hiệu quả các công cụ gián tiếp trong chính sách tiền tệ: - Xác lập cơ chế điều hành lãi suất ngân hàng theo xu hướng thả nổi có điều tiết lãi suất theo cung - cầu trên thị trường, từng bước bãi bỏ việc khống chế lãi suất trần. Phát triển thị trường về tiền tệ với các hình thức đa dạng, thích hợp nhằm thu hút các nguồn vốn dài hạn và trung hạn. Tạo điều kiện thuận lợi cho thị trường chứng khoán hoạt động và phát triển, đây là điều kiện cần thiết để thúc đẩy hội nhập kinh tế quốc tế. - Tiếp tục xây dựng và kiện toàn hệ thống chính sách thuế phù hợp với điều kiện trong nước và với thông lệ quốc tế, đơn giản hóa các sắc thuế, từng bước áp dụng hệ thống thuế thống nhất, không phân biệt sắc thuế áp dụng giữa các thành phần kinh tế, đảm bảo tính ổn định, lâu dài của chính sách thuế trong đó: đối với thuế xuất khẩu, cần có mức thuế ưu tiên đặc biệt cho các mặt hàng xuất khẩu và không nên áp dụng một mức thuế cho toàn bộ nhóm sản phẩm giúp cho các doanh nghiệp đứng vững và phát triển trong cạnh tranh trên thị trường thế giới. Có thể chuyển nguồn phụ thu chênh lệch giữa giá xuất khẩu và giá vốn trong nước ( trong trường hợp giá thị trường cao đột biến hoặc giảm thấp xuống dưới giá thành) từ quỹ khuyến khích xuất khẩu sang bộ chủ quản hoặc Hiệp hội ngành hàng quản lý, sẽ sớm khắc phục tình trạng trợ cấp không kịp thời cho xuất khẩu. Đối với các doanh nghiệp trực tiếp xuất khẩu và doanh nghiệp sản xuất hàng phục vụ xuất khẩu, cần được hưởng chế độ hoàn thuế nhập khẩu đã nộp khi xuất khẩu và nếu tỷ lệ xuất khẩu cao thì được hưởng mức thuế thu nhập ưu đãi. áp dụng thuế suất hập khẩu thấp đối với các loại hàng hóa nguyên liệu đầu vào cho phục vụ các hàng hóa xuất khẩu: phân bón, thuốc trừ sâu, vải phụ liệu ... - Để khuyến khích mạnh việc xuất khẩu cần xây dựng mức bảo hộ khác nhau cho các nhóm sản phẩm khác nhau. Mức bảo hộ cho nhóm có khả năng cạnh tranh phải thấp hơn mức bảo hộ cho các nhóm sản phẩm khác. Chẳng hạn mức bảo hộ cho các nhóm sản phẩm có khẳ năng cạnh tranh có thể ở mức thuế suất tối đa là 50 - 60%; nhóm có khả năng cạnh tranh cao hơn ở mức thuế suất 20%. Tuy nhiên với việc gia nhập AFTA và từng bước thực hiện kế hoạch cắt giảm thuế quan trong chương trình ưu đãi thuế quan có hiệu lực chung (CEPT) và đặc biệt là khi sẽ gia nhập vào Tổ chức thương mại thế giới (WTO) thì bên cạnh việc nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh xuất khẩu, chúng ta phải từng bước giảm dần hàng rào bảo hộ. Đối với những mặt hàng chiến lược, những mặt hàng đã và sẽ được đầu tư cần được bảo hộ trong một thời hạn nhất định, nhưng nếu không có các biện pháp nâng cao năng lực cạnh tranh thì việc kéo dài thời gian bảo hộ cũng có nghĩa là kéo dài tình trạng trì trệ và ỷ lại vào Nhà nước cuả doanh nghiệp. Nên chăng, áp dụng mức thuế nhập khẩu thấp đối với nguyên vật liệu phục vụ cho sản xuất các mặt hàng xuất khẩu và có khả năng cạnh tranh, tăng khă năng chiếm lĩnh thị trường quốc tế của các doanh nghiệp do đưa ra các mức giá cạnh tranh. Tập trung đổi mới chính sách và cơ chế quản lý, điều hành xuất khẩu thích hợp theo yêu cầu quốc tế, hạn chế biện pháp hành chính đơn thuần, đơn giản hóa thủ tục, xây dựng một hệ thống chính sách và biện pháp khuyến khích xuất khẩu, cần cụ thể trong mỗi giai đoạn, giúp cho hoạt động xuất khẩu của các doanh nghiệp ngày càng thông thoáng đồng thời đảm bảo hiệu lực quản lý của Nhà nước. Lời kết * Việt Nam đang trên “con đưòng” của nền kinh tế thế giới đó là con đưòng hội nhập, xu hướng toàn cầu hóa, khu vực hóa và Việt Nam đã có quan hệ thương mại với nhiều nước trên thế giới với các hiệp định thương mại song phương, đa phương. Đó vừa tạo ra cơ hội vừa tạo ra khó khăn cho Việt Nam trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đưa nền kinh tế theo chiến lược “ hướng về xuất khẩu ”. Nhằm đạt được mục tiêu đó Chính phủ Việt Nam đã có nhiều biện pháp, chính sách kinh tế quan trọng đặc biệt là biên pháp tài chính để đưa nền kinh tế Việt Nam hoà nhập chứ không hoà tan với nền kinh tế thế giới. Trong đề án môn học đã trình bày những biện pháp tài chính mà Việt Nam đã và đang sử dụng và hoạt động thương mại quốc tế của Việt Nam trong giai đoạn 1986-2000 và qua đó đã có những kiến nghị để hoàn chỉnh các biện pháp tài chính của Việt Nam trong xu thế hội nhập hiện nay. Tài liệu tham khảo * Giáo trình Thương mại quốc tế - PGS - TS Nguyên Duy Bột. Tạp chí tài chính số 7, 9/2001. Tạp chí Vietnam Economic Review số 9/1999, 3/2000, 4/2001. Tập chí Nghiên cứu kinh tế số 261/2001, 271/2000. Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam á 2/2001. Nghị định 57/1998- Thông tư 18/1998 Nghị định 46/2001 - Thông tư 11/2001. Tạp chí Phát triển kinh tế. Công nghiệp hóa hướng ngoại - “ Sự thần kỳ” của các nước NICs Châu á - Nhà xuất bản chính trị quốc gia. Tạp chí Thương mại số 2+3/2001, 10/2001, 24/2001. Tạp chí Kinh tế và dự báo số 10/2000, 11/2000. Thời báo Kinh tế năm 2001 Tài liệu của cuộc hội thảo “Sự nghiên cứu chung giữa Việt Nam và Nhật Bản” (3 - 9/12/2000 tại Hà Nội). Bảng 1: Kim ngạch xuất, nhập khẩu của Việt Nam giai đoạn 1986 - 2001 (trang 32) Năm Xuất khẩu (triệu USD) Tốc độ tăng (+) giảm (-) (%) Nhập khẩu (triệu USD) Tốc độ tăng (+) giảm (-) (%) Nhập siêu (triệu USD) Tỷ lệ nhập siêu (%) 1986 789,1 + 13,00 2155,1 + 16,00 1366,0 1987 854,2 + 8,25 2455,1 + 13,92 1600,9 1988 1038,4 + 21,57 2756,7 + 12,28 1718,3 1989 1946,0 + 87,40 2565,8 - 6,92 619,8 1990 2398,0 + 23,23 2752,4 + 7,27 354,4 1991 2086,0 - 13,01 2338,1 - 15,05 252,1 1992 2580,0 + 23,68 2540,7 + 8,67 - 39,3 1993 2985,0 + 15,70 3924,0 + 54,45 939,0 1994 3893,0 + 30,42 5825,8 + 48,47 1932,8 1995 5449,0 + 39,97 8155,4 + 39,99 2706,4 1996 7256,0 + 33,16 11143,6 + 36,64 3887,0 1997 9185,0 + 26,58 11592,3 + 4,03 2407,3 1998 9361,0 + 1,92 11495,0 - 0,84 2154,0 1999 11540,0 + 23,28 11622,0 + 1,10 82,0 2000 14300,0 + 23,92 15600,0 + 34,23 1300,0 2001 15100,0 + 4,50 16000,0 + 2,30 900,0