Đề tài Sự phát triển của hình thái kinh tế - Xã hội ở Việt Nam

A. LỜI MỞ ĐẦU Có lẽ, đối với thế hệ trẻ Việt nam – thế hệ trẻ của một đất nước đã chọn con đường bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa đang vững bước trong thời kỳ quá độ lên cộng sản chủ nghĩa thì sự hiểu biết về bước tiến cụ thể này hơn hẳn về quá trình phát triển chung của các hình thái kinh tế xã hội. Phép biện chứng của đời sống thực tiễn cho rằng:cái chung, cái phổ biến, cái trừu tượng không phải luôn luôn đồng nhất với cái riêng, cái cụ thể, cái đặc thù. Trái lại, trong sự vận động phát triển của hiện thực, lịch sử xã hội cái đặc thù, cái riêng, cái cụ thể và cái chung,cái phổ biến có thể không đồng nhất với nhau nhưng vẫn hoàn toàn thống nhất với nhau.Do vây việc nghiên cứu, tìm hiểu về sự vận động phát triển của hình thái kinh tế xã hội là rất cần thiết. Đặc biệt, nghiên cứu học thuyết hình thái kinh tế - xã hội nói chung và sự phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội nói riêng, không chỉ giúp ta nhận thức về nguồn gốc cũng như sự tất yếu ra đời phương thức sản xuất cộng sản chủ nghĩa mà còn mang đến cho ta sự hiểu biêt về những quy luật tác động đến sự vận động thay thế hình thái kinh tế - xã hội trong lịch sử loài người. Hơn thế nữa, phân tích luận điểm của Mác rằng “tôi coi sự phát triển của hình thái kinh - tế xã hội là quá trình lịch sử tự nhiên” giúp ta hiểu được logic khách quan của quá trình tiến hóa xã hội trong mọi thời đại, giúp thế hệ trẻ đặc biệt là sinh viên có sự hiểu biết, cái nhìn và quan điểm đúng đắn về các bước chuyển biến hình thái kinh tế xã hội trong lịch sử.Thấy được ý nghĩa của luận điểm trên tôi mạnh dạn đưa ra nhận định về đề tài “Chứng minh sự phát triển của hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử tự nhiên”. Tuy nhiên, do nhận thức, hiểu biết về mọi mặt còn hạn chế nên không khỏi tránh phải những sai xót mong các thầy cô giáo đóng góp ý kiến để bài viết được hoàn chỉnh hơn. B. NỘI DUNG Quy luật của đời sống xã hội có đặc điểm là tác động thông qua hoạt động của con người, song không phải vì thế mà nó không mang tính khách quan. Trái lại, quy luật vận động của xã hội không những không phụ thuộc vào ý thức, ý chí của con người mà ngược lại, xét đến cùng, còn quyết định cả ý chí của con người. C.Mác coi lịch sử là hoạt động của con người theo đuổi mục đích của bản thân mình nhưng đó không thể là hoạt động tùy tiện mà là hoạt động dù có ý thức hay vô thức cũng đều do quy luật khách quan chi phối. Mỗi hình thái kinh tế - xã hội được coi như một cơ thể xã hội phát triển theo những quy luật vốn có của nó, một cơ thể xã hội riêng biệt, có những quy luật riêng về sự ra đời của nó, về hoạt động và chuyển biến của nó lên hình thức cao hơn tức là biến thành một cơ thể xã hội khác.Trước khi đi tìm hiểu những quy luật vận động của xã hội ta cùng đi phân tích để hiểu hình thái kinh tế - xã hội là gì?cấu trúc của nó ra sao?và nó phản ánh điều gì? I. Hình thái kinh tế - xã hội 1. Khái niệm: Hình thái kinh tế - xã hội là một phạm trù của chủ nghĩa duy vật lịch sử dùng để chỉ xã hội ở từng giai đoạn phát triển lịch sử nhất định, với một kiểu quan hệ sản xuất đặc trưng cho xã hội đó,phù hợp thích ứng với lưc lượng sản xuất ở một trình độ nhất định và với một kiến trúc thượng tầng được xây dựng trên những quan hệ sản xuất ấy 2. Những mặt cơ bản trong kết cấu hình thái – xã hội Hình thái kinh tế - xã hội là một hệ thống hoàn chỉnh, có cấu trúc phức tạp,trong đó có lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng là những mặt cơ bản nhất.Mỗi mặt đó có vai trò nhất định và tác dụng đến các mặt khác tạo nên sự vận động của cả xã hội . Thể hiện như sau: Lực lượng sản xuất là nền tảng vật chất – kỹ thuật của mỗi hình thái kinh tế - xã hội . Quan hệ sản xuất là quan hệ cơ bản ban đầu và quyết định tất cả mọi quan hệ khác . Quan hệ sản xuất là tiêu chuẩn khách quan để phân biệt xã hội cu thể này với xã hội cụ thể khác. Những quan hệ sản xuất là bộ xương của cơ thể xã hội .Trên cơ sở những quan hệ sản xuất đó, hình thành nên những quan điểm về chính trị, pháp luật, đạo đức, triết học và những thiết chế tương ứng tạo thành kiến trúc thượng tầng xã hội Hình thái kinh tế xã hội còn gồm có quan hệ về gia đình, dân tộc và các quan hệ xã hội khác . Các quan hệ đó đều gắn bó chặt chẽ với quan hệ sản xuất, biến đổi cùng sự biến đổi của quan hệ sản xuất Trong tác phẩm “tuyên ngôn”tư tưởng về hình thái kinh tế - xã hội được Mác và Ăngghen rút ra chính là “cái cụ thể”xét cả hai phương diện trong cấu trúc chung của quan niệm duy vật lịch sử: Thứ nhất với tính chất là “cái cụ thể” trong hiện thực hình thái kinh tế - xã hội phản ánh lịch sử xã hội loài người bao gồm các thời kỳ, giai đoạn với các loại hình, chế độ cơ bản khác nhau, kế tiếp và tương đối tách biệt nhau. Trong đó, mỗi thời kỳ, giai đoạn lại có những nội dung, tính chất, đặc điểm khác nhau nhất định về lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất,cơ sở hạ tầng, kiến trúc thượng tầng,mâu thuẫn giai cấp, hệ thống chính trị, đời sống tinh thần. Thứ hai với tính chất là “cái cụ thể trong tư duy” hình thái kinh tế - xã hội thống nhất, kết hợp, tổng hợp với hệ thống các quy luật, phạm trù, khái niệm triết học tạo thành một quan niệm duy vật lịch sử có nội dung chung vừa khái quát vừa sinh động, vừa mang tính logic vừa mang tính lịch sử. Các mặt cơ bản hợp thành hình thái kinh tế - xã hội không tách rời nhau, mà liên hệ biện chứng với nhau hình thành nên những quy luật phổ biến của xã hội .Chính dưới sự tác động của các quy luật khách quan này, các hình thái kinh tế - xã hội vận động,phát triển và thay thế nhau từ thấp đến cao trong lịch sử như “là một quá trình lịch sử tự nhiên”,không phụ thuộc vào ý chí, nguyện vọng của con người.Do đó muốn tìm hiểu sự phát triển của hình thái kinh tế - xã hội ta đi tìm hiểu thông qua các quy luật khách quan chi phối nó. II. Sự phát triển của hình thái kinh tế - xã hội Triết học Mac – Lênin chi rõ các nhân tố tất yếu của sản xuất vật chất phục vụ đời sống xã hội gồm:môi trường tự nhiên , đièu kiện dân số và phương thức sản xuất. Mỗi nhân tố có vai trò quan trọng nhất định , trong đó phương thức sản xuất là nhân tố quyết định sự vận động phát triển của xã hội 1. PHƯƠNG THỨC SẢN XUẤT 1.1. Khái niệm: Phương thức sản xuất là cách thức tiến hành sản xuất của cải vật chất trong một giai đoạn nhất định của lịch sử xã hội . 1.2. Phương thức sản xuất gồm hai mặt cấu thành là lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất - Lực lượng sản xuât là mối quan hệ giữa con người với tự nhiên trong quá trình sản xuất ra của cải vật chất, là trình độ chinh phục tự nhiên của con người. Lực lượng sản xuất bao gồm ;tư liệu sản xuất và người lao động. Tư liệu sản xuất gồm có đối tượng lao động và tư liệu lao động. Người lao động là chủ thể của quá trình lao động sản xuất, với sức mạnh và kỹ năng lao động của mình, sử dung tư liệu lao động tác động vào đối tượng lao dộng để sản xuất ra của cải vật chất . Cùng với người lao động , công cụ lao động cũng là một yếu tố cơ bản của lưc lượng sản xuất , đóng vai trò quyết định trong tư liệu sản xuất. Công cụ lao động do con người sáng tạo ra , là “sức mạnh tri thức đã được vật thể hóa” có tác dụng “ nối dài bàn tay” và nhân lên sức mạnh trí tuệ con người.Bởi vậy, khi công cụ lao động đã đạt tới trình độ được tin học hóa, tự động hóa thì vai trò “khí quan vật chất” của nó trở nên hết sức kì diệu. Công cụ lao động là yếu tố động nhất của lực lượng sản xuất. Cùng với quá trình tích lũy kinh nghiệm , với những phát minh và sáng chế kỹ thuật , công cụ lao động không ngùng được cải tiến và hoàn thiện đã làm biến đổi sâu sắc toàn bộ tư liệu sản xuất . Xét đến cùng , đó là nguyên nhân sâu xa của mọi biến đổi xã hội. Trình độ phát triển của công cụ lao động là thước đo trình độ chinh phục tự nhiên của con người, là tiêu chuẩn phân biệt các thời đại kinh tế lịch sử. Trong tác phẩm “sự khốn cùng của triết học”Mác nêu ra một tư tưởng quan trọng về vai trò của lực l­îng sản xuất đối với việc thay đổi các quan hệ xã hội.Mác viết “ những quan hệ sản xuất đều gắn liền mật thiết với những lực lựợng sản xuất.Do có được những lực lựong sản xuất mới, loài người thay đổi phương thức sản xuất của mình và do thay đổi phương thức sản xuất, cách kiếm sống của mình,loài người thay đổi tất cả các quan hệ xã hội của mình. Cái cối xay quay bằng tay đưa lại xã hội có lãnh chúa, cái cối xay chạy bằng hơi nước đưa lại xã hội có nhà tư bản công nghiệp” Ngày nay, khi khoa học trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp, thì nội dung khái niệm lực lượng sản xuất được bổ sung, hoàn thiện hơn . Cuộc cách mạng khoa học và công nghệ đã làm xuất hiện những khu vực sản xuất mới và làm cho năng suất lao động tăng lên gấp bội . Năng suất lao động là một tiêu chí quan trọng nhất đánh giá trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, suy cho cùng, cũng là yếu tố quyết định sự chiến thắng của một trật tự xã hội này đối với một trật tự xã hội khác - Quan hệ sản xuất là mối quan hệ giữa người với người trong quá trình sản xuất (sản xuất và tái sản xuất xã hội ).Quan hệ sản xuất gồm ba mặt: + ChÕ ®é së h÷u vÒ t­ liÖu s¶n xuÊt tøc lµ quan hÖ gi÷a ng­êi ®èi víi t­ liÖu s¶n xuÊt, nãi c¸ch kh¸c t­ liÖu s¶n xuÊt thuéc vÒ ai. + ChÕ ®é tæ chøc vµ qu¶n lý s¶n xuÊt, kinh doanh, tøc lµ quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi trong s¶n xuÊt vµ trao ®æi cña c¶i vËt chÊt nh­ ph©n c«ng chuyªn m«n ho¸ vµ hîp t¸c ho¸ lao ®éng quan hÖ gi÷a ng­êi qu¶n lý víi c«ng nh©n. + ChÕ ®é ph©n phèi s¶n xuÊt, s¶n phÈm tøc lµ quan hÖ chÆt chÏ víi nhau vµ cïng mét môc tiªu chung lµ sö dông hîp lý vµ cã hiÖu qu¶ t­ liÖu s¶n xuÊt ®Ó lµm cho chóng kh«ng ngõng ®­îc t¨ng tr­ëng, thóc ®Èy t¸i s¶n xuÊt më réng, n©ng cao phóc lîi ng­êi lao ®éng. §ãng gãp ngµy cµng nhiÒu cho nhµ n­íc x· héi chñ nghÜa. Trong c¶i t¹o vµ cñng cè quan hÖ s¶n xuÊt vÊn ®Ò quan träng mµ ®¹i héi VI nhÊn m¹nh lµ ph¶i tiÕn hµnh c¶ ba mÆt ®ång bé: chÕ ®é së h÷u, chÕ ®é qu¶n lý vµ chÕ ®é ph©n phèi kh«ng nªn coi träng mét mÆt nµo c¶ vÒ mÆt lý luËn, kh«ng nghi ngê g× r»ng: chÕ ®é së h÷u lµ nÒn t¶ng quan hÖ s¶n xuÊt . Nã lµ ®Æc tr­ng ®Ó ph©n biÖt ch¼ng nh÷ng c¸c quan hÖ s¶n xuÊt kh¸c nhau mµ cßn c¸c thêi ®¹i kinh tÕ kh¸c nhau trong lÞch sö nh­ møc ®· nãi. Vµ xÐt riªng trong ph¹m vi mét quan hÖ s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh th× tÝnh chÊt cña së h÷u còng quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt cña qu¶n lý vµ ph©n phèi. MÆt kh¸c trong mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi nhÊt ®Þnh quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ bao giê còng gi÷ vai trß chi phèi c¸c quan hÖ s¶n xuÊt kh¸c Ýt nhiÒu c¶i biÕn chóng ®Ó ch¼ng nh÷ng chóng không ®èi lËp mµ cßn phôc vô ®¾c lùc cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña chÕ ®é kinh tÕ - x· héi míi. Quan hệ sản xuất do con người tạo ra,nhưng nó hình thành một cách khách quan trong quá trình sản xuất, không phụ vào ý muốn chủ quan của con người.Quan hệ sản xuất là hình thức xã hội của sản xuất ;giữa ba mặt của quan hệ sản xuất thống nhất với nhau, tạo thành một hệ thống mang tính ổn định tương đối so với sự vận động, phát triển không ngừng của lực lượng sản xuất. 3. Vai trò của phương thức sản xuất Phương thức sản xuất quyết định sự tồn tại và phát triển của xã hội. Đièu đó thể hiện ở các phương diện sau: Phương thức sản xuất quyết định tính chất của xã hội, nghĩa là phương thức sản xuất thống trị trong mỗi xã hội như thế nào thì tính chất của chế độ xã hội như thế ấy Phương thức sản xuất quyết định tổ chức, kết cấu của xã hội. Tổ chức kết cấu của xã hội bao gồm tổ chức kết cấu kinh tế, các quan điểm tư tưởng, các giai cấp, các đảng phái, nhà nước, các thiết chế xã hội và các tổ chức chính trị - xã hội khác . Khi phương thức sản xuất mới ra đời thay thế phương thức sản xuất cũ đã lỗi thời thì mọi mặt của đời sống xã hội cũng thay đổi , từ kết cấu kinh tế đến kết cấu giai cấp, từ các quan điểm tư tưởng đến các tổ chức chính trị, nhà nước, thiết chế. Nghĩa là mỗi phương thức sản xuấtkhác nhau sinh ra một kiểu tổ chức, kết cấu xã hội khác nhau phù hợp với nó. Sự thay đổi của phương thức sản xuất quyết định sự chuyển biến xã hội loài người qua các giai đoạn lích sử khác nhau. Lịch sử loài người trước hết là lịch sử của sự ra đời và phát triển kế tiếp nhau của các phương thức sản xuất.Khi phương thức sản xuất cũ mất đi thì phương thức sản xuất mới ra đời thì chế độ xã hội cũ cũng mất đi và chế độ mới xuất hiện . Loài người đã và đang trải qua năm phương thức sản xuất, tương ứng với chúng là năm chế độ xã hội: cộng sản nguyên thủy, chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa và bước lên phương thức cộng sản văn minh (mà giai đoạn đầu của nó là chủ nghĩa xã hội) 2. QUY LUẬT VỀ SỰ PHÙ HỢP CỦA QUAN HỆ SẢN XUẤT VỚI TÍNH CHẤT VÀ TRÌNH ĐỘ CỦA LỰC LƯỢNG SẢN XUẤT 2.1 Khái niệm về tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất Tính chất của lực lượng sản xuất là khái niệm nói lên tính chất cá nhân hay xã hội trong việc sử dung tư liệu lao động, mà chủ yếu là công cụ của con người để làm ra sản phẩm. Khi nền sản xuất được thực hiện với những công cụ ở trình độ thủ công, đơn giản (chẳng hạn như cái cày, con dao, cái cuốc, xa quay sợi )thì lực lượng sản xuất mang tính chất cá nhân . Khi sản xuất đạt đến trình độ cơ khí hóa, đòi hỏi phải có nhiều người cùng sử dụng, mỗi người chế tạo một bộ phận, một công đoạn của sản phẩm và sự hợp tác của nhiều người lại mới tạo ra một sản phẩm hoàn chỉnh thì lực lượng sản xuất mang tính chất xã hội. Trình độ của lực lượng sản xuất nói lên khả năng của con người tác động vào giới tự nhiên nhằm sản xuất ra của cải vật chất, đảm bảo cho sự tồn tại và phát triển của xã hội. Trình độ lực lượng sản xuất thể hiện ở trình độ công cụ lao động, trình độ tổ chức lao động xã hội, trình độ ứng dụng khoa học vào sản xuất, kinh nghiệm và kỹ năng lao động của con người, trình độ phân công lao động .Trong lịch sử đã có những trình độ của lưc lượng sản xuất là:lực lượng sản xuất thủ công, lực lượng sản xuất nửa cơ khí và cơ khí, lực lượng sản xuất cơ khí hóa và tự động hóa , lực lượng sản xuất tự đông hóa và công nghệ thông tin Trong t¸c phÈm gãp phÇn phª ph¸n khoa kinh tÕ - chÝnh trÞ n¨m 1859 C.M¸c viÕt "Trong sù s¶n xuÊt x· héi ra ®êi sèng cña m×nh, con ng­êi ta cã nh÷ng quan hÖ nhÊt ®Þnh, tÊt yÕu kh«ng phô thuéc ý muèn cña hä, tøc nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt. Nh÷ng qui luËt nµy phï hîp víi mét tr×nh ®é ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Nh÷ng quan hÖ nµy phï hîp víi mét tr×nh ®é ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña lùc l­îng s¶n xuÊt vËt chÊt cña hä..." Ng­êi ta th­êng coi t­ t­ëng nµy cña M¸c lµ t­ t­ëng vÒ "Qui luËt quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt". Nh©n lo¹i ®· tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n kh¸c nhau t­¬ng øng víi mçi giai ®o¹n Êy lµ mét h×nh th¸i kinh tế - xã hội nhÊt ®Þnh. C¸c h×nh th¸i kinh tế - xã hội vËn ®éng, ph¸t triÓn vµ thay thÕ lÉn nhau ®Òu do t¸c ®éng cña c¸c quy luËt kh¸ch quan, trong ®ã quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt ph¶i phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt mét trong nh÷ng quy luËt quan träng nhÊt Cho ®Õn nay hÇu nh­ qui luËt nµy ®· ®­îc kh¼ng ®Þnh còng nh­ c¸c nhµ nghiªn cøu triÕt häc M¸c xÝt. Kh¸i niÖm "phï hợp" ®­îc hiÓu víi nghÜa chØ phï hîp míi tèt, míi hîp qui luËt, kh«ng phï hîp lµ kh«ng tèt, lµ tr¸i qui luËt. Cã nhiÒu vÊn ®Ò mµ nhiÒu lÜnh vùc ®Æt ra víi tõ "phï hîp" nµy. C¸c mèi quan hÖ trong s¶n xuÊt bao gåm nhiÒu d¹ng thøc kh¸c nhau mµ nh×n mét c¸ch tæng qu¸t th× ®ã lµ nh÷ng d¹ng quan hÖ s¶n xuÊt vµ d¹ng nh÷ng lùc l­îng s¶n xuÊt tõ ®ã h×nh thµnh nh÷ng mèi lien hÖ chñ yÕu c¬ b¶n lµ mèi liªn hÖ gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Nh­ng mèi liªn hÖ gi÷a hai yªu tè c¬ b¶n nµy lµ g×? Phï hîp hay kh«ng phï hîp. Thèng nhÊt hay m©u thuÉn? Tr­íc hÕt cÇn x¸c ®Þnh kh¸i niÖm phï hîp víi c¸c ý nghÜa sau. Phï hîp lµ sù c©n b»ng, sù thèng nhÊt gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp hay "sù yªn tÝnh" gi÷a c¸c mÆt. Phï hîp lµ mét xu h­íng mµ nh÷ng dao ®éng kh«ng c©n b»ng sÏ ®¹t tíi. Trong phÐp biÖn chøng sù c©n b»ng chØ lµ t¹m thêi vµ sù kh«ng c©n b»ng lµ tuyÖt ®èi. ChÝnh ®©y lµ nguån gèc t¹o nªn sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn . Ta biÕt r»ng trong phÐp biÖn chøng c¸i t­¬ng ®èi kh«ng t¸ch khái c¸i tuyÖt ®èi nghÜa lµ gi÷a chóng kh«ng cã mÆt giíi h¹n x¸c ®Þnh. NÕu chóng ta nh×n nhËn mét c¸ch kh¸c cã thÓ hiÓu sù c©n b»ng nh­ mét sù ®øng im, cßn sù kh«ng c©n b»ng cã thÓ hiÓu nh­ sù vËn ®éng. Tøc sù c©n b»ng trong s¶n xuÊt chØ lµ t¹m thêi cßn kh«ng c©n b»ng kh«ng phï hîp gi÷a chóng lµ tuyÖt ®èi. ChØ cã thÓ quan niÖm ®­îc sù ph¸t triÓn chõng nµo ng­êi ta thõa nhËn tÝnh ch©n lý vÜnh h»ng cña sù vËn ®éng. Còng v× vËy chØ cã thÓ quan niÖm ®­îc sù ph¸t triÓn chõng nµo ng­êi ta thõa nhËn, nhËn thøc ®­îc sù ph¸t triÓn trong m©u thuÉn cña lùc l­îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt chõng nµo ta thõa nhËn tÝnh vÜnh viÔn kh«ng phï hîp gi÷a chóng. Tõ nh÷ng lý luËn ®ã ®i ®Õn thùc t¹i n­íc ta còng vËy víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö l©u dµi cña m×nh tõ thêi ®å ®¸ ®Õn nay thêi v¨n minh hiÖn ®¹i. N­íc ta ®i tõ sù kh«ng phï hîp hay sù l¹c hËu tõ tr­íc lªn ®Õn nay nÒn v¨n minh ®Êt n­íc. Tuy nhiªn qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt lµ qu¸ tr×nh ®i tõ sù kh«ng phï hîp ®Õn sù phï hîp, nh­ng tr¹ng th¸i phï hîp chØ lµ sù t¹m thêi, ng¾n ngñi, ý muèn t¹o nªn sù phï hîp vÜnh h»ng gi÷a lùc l­îng s¶n xuÊt víi quan hÖ s¶n xuÊt lµ tr¸i tù nhiªn, lµ thñ tiªu c¸i kh«ng thñ tiªu ®­îc, tøc lµ sù vËn ®éng. Tãm l¹i, cã thÓ nãi thùc chÊt cña qui luËt vÒ mèi quan hÖ gi÷a lùc l­îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt lµ qui luËt m©u thuÉn. Sù phï hîp gi÷a chóng chØ lµ mét c¸i trôc, chØ lµ tr¹ng th¸i yªn tÜnh t¹m thêi, cßn sù vËn ®éng, dao ®éng sù m©u thuÉn lµ vÜnh viÔn chØ cã kh¸i niÖm m©u thuÉn míi ®ñ kh¶ n¨ng v¹ch ra ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn míi cã thÓ cho ta hiÓu ®­îc sù vËn ®éng cña qui luËt kinh tÕ. 2.2 Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt vµ lùc l­îng s¶n xuÊt. TÊt c¶ chóng ta ®Òu biÕt, quan hÖ s¶n xuÊt vµ lùc l­îng s¶n xuÊt lµ hai mÆt hîp thµnh cña ph­¬ng thøc s¶n xuÊt cã t¸c ®éng qua l¹i biÖn chøng víi nhau. ViÖc ®Èy quan hÖ s¶n xuÊt lªn qu¸ xa so víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt lµ mét hiÖn t­îng t­¬ng ®èi phæ biÕn ë nhiÒu n­íc x©y dùng x· héi chñ nghÜa. Nguån gèc cña t­ t­ëng sai lÇm nµy lµ bÖnh chñ quan, duy ý chÝ, muèn cã nhanh chñ nghÜa x· héi thuÇn nhÊt bÊt chÊp qui luËt kh¸ch quan. VÒ mÆt ph­¬ng ph¸p luËn, ®ã lµ chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh, qu¸ l¹m dông mèi quan hÖ t¸c ®éng ng­îc l¹i cña quan hÖ s¶n xuÊt ®èi víi sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Sù l¹m dông nµy biÓu hiÖn ë "Nhµ n­íc chuyªn chÝnh v« s¶n cã kh¶ n¨ng chñ ®éng t¹o ra quan hÖ s¶n xuÊt míi ®Ó më ®­êng cho sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt". Nh­ng khi thùc hiÖn ng­êi ta ®· quªn r»ng sù "chñ ®éng" kh«ng ®ång nghÜa víi sù chñ quan tuú tiÖ, con ng­êi kh«ng thÓ tù do t¹o ra bÊt cø h×nh thøc nµo cña quan hÖ s¶n xuÊt mµ m×nh muèn cã. Ng­îc l¹i quan hÖ s¶n xuÊt lu«n lu«n bÞ qui ®Þnh mét c¸ch nghiªm ngÆt bëi tr¹ng th¸i cña lùc l­îng s¶n xuÊt, bëi quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Quan hÖ s¶n xuÊt chØ cã thÓ më ®­êng cho lùc l­îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn khi mµ nã ®­îc hoµn thiÖn tÊt c¶ vÒ néi dung cña nã, nh»m gi¶i quyÕt kÞp thêi nh÷ng m©u thuÉn gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt vµ lùc l­îng s¶n xuÊt. + Lùc l­îng s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh sù h×nh thµnh biÕn ®æi cña quan hÖ s¶n xuÊt: lùc l­îng s¶n xuÊt lµ c¸i biÕn ®æi ®Çu tiªn vµ lu«n biÕn ®æi trong s¶n xuÊt con ng­êi muèn gi¶m nhÑ lao ®éng nÆng nhäc t¹o ra n¨ng suÊt cao ph¶i lu«n t×m c¸ch c¶i tiÕn c«ng cô lao ®éng. ChÕ t¹o ra c«ng cô lao ®éng míi. Lùc l­îng lao ®éng qui ®Þnh sù h×nh thµnh vµ biÕn ®æi quan hÖ s¶n xuÊt ki quan hÖ s¶n xuÊt kh«ng thÝch øng víi tr×nh ®é, tÝnh chÊt cña lùc l­îng s¶n xuÊt th× nã k×m h·m thËm chÝ ph¸ ho¹i lùc l­îng s¶n xuÊt th× nã k×m h·m thËm chÝ ph¸ ho¹i lùc l­îng s¶n xuÊt vµ ng­îc l¹i. Sù t¸c ®éng trë l¹i cña quan hÖ s¶n xuÊt ®èi víi lùc l­îng s¶n xuÊt. Quan hÖ s¶n xuÊt khi ®· ®­îc x¸c lËp th× nã ®éc lËp t­¬ng ®èi víi lùc l­îng s¶n xuÊt vµ trë thµnh nh÷ng c¬ së vµ nh÷ng thÓ chÕ x· héi vµ nã kh«ng thÓ biÕn ®æi ®ång thêi ®èi víi lùc l­îng s¶n xuÊt. Th­êng l¹c hËu so víi lùc l­îng s¶n xuÊt vµ nÕu quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tr×nh ®é s¶n xuÊt, tÝnh chÊt cña lùc l­îng s¶n xuÊt th× nã thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt. NÕu l¹c hËu so víi lùc l­îng s¶n xuÊt dï t¹m thêi th× nã k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt. Së dÜ quan hÖ s¶n xuÊt cã thÓ t¸c ®éng m¹nh mÏ trë l¹i ®èi víi lùc l­îng s¶n xuÊt v× nã qui ®Þnh môc ®Ých cña s¶n xuÊt qui ®Þnh hÖ thèng tæ chøc qu¶n lý s¶n xuÊt vµ qu¶n lý x· héi, qui ®Þnh ph­¬ng thøc ph©n phèi vµ phÇn cña c¶i Ýt hay nhiÒu mµ ng­êi lao ®éng ®­îc h­ëng. Do ®ã nã ¶nh h­ëng tíi th¸i ®é tÊt c¶ quÇn chóng lao ®éng. Nã t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn hoÆc kÝch thÝch hoÆc h¹n chÕ sù ph¸t triÓn c«ng cô s¶n xuÊt, ¸p dông thµnh tùu khoa häc kü thuËt vµo s¶n xuÊt hîp t¸c ph©n c«ng lao ®éng quèc tÕ. Trong mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cïng víi mét quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ, ®iÓn h×nh cßn tån t¹i nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt phô thuéc, lçi thêi nh­ lµ tµn d­ cña x· héi cò. Ngay ë c¶ c¸c n­íc t­ b¶n chñ nghÜa ph¸t triÓn nhÊt còng kh«ng chØ cã mét quan hÖ s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa thuÇn nhÊt. TÊt c¶ c¸c t×nh h×nh trªn ®Òu b¾t nguån tõ ph¸t triÓn kh«ng ®Òu vÒ lùc l­îng s¶n xuÊt kh«ng nh÷ng gi÷a c¸c n­íc kh¸c nhau mµ cßn gi÷a c¸c vïng vµ c¸c ngµnh kh¸c nhau cña mét n­íc. ViÖc chuyÓn tõ quan hÖ s¶n xuÊt lçi thêi lªn cao h¬n nh­ C.M¸c nhËn xÐt: "Kh«ng bao giê xuÊt hiÖn tr­íc khi nh÷ng ®iÒu kiÖn tån t¹i vËt chÊt cña nh÷ng quan hÖ ®ã ch­a chÝn muåi..." ph¶i cã mét thêi kú lÞch sö t­¬ng ®èi l©u dµi míi cã thÓ t¹o ra ®iÒu kiện vật chất trên 3. QUY LUẬT VỀ MỐI QUAN HỆ BIỆN CHỨNG GIỮA CƠ SỞ HẠ TẦNG VÀ KIẾN TRÚC THƯỢNG TẦNG. 3.1 Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng Cơ sở hạ tầng là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của một hình thái kinh tế - xã hội. Cơ sở hạ tầng của một xã hội có thể bao gồm một hoặc một số loại quan hệ sản xuất; ở đó có thể có quan hệ sản xuất tàn dư của xã hội trước và quan hệ sản xuất là mầm mống của hình thái kinh tế - xã hội tương lai; trong đó, quan hệ sản xuất thong trị là chủ đạo, chi phối các loại quan hệ sản xuất khác và tạo nên đặc trưng cơ sở hạ tầng trong xã hội đó. Trong xã hội có giai cấp đối kháng, cơ sở hạ tầng cũng có tính đối kháng. Kiến trúc thượng tầng là toàn bộ những quan điểm tư tưởng (chính trị, pháp quyền, đạo đức, nghệ thuật, tôn giáo, triết học) và những thiết chế xã hội tương ứng (nhà nước, đảng phái, giáo hội, các tổ chức quần chúng) được hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất định và phản ánh cơ sở hạ tầng đó. Mỗi yếu tố của kiến trúc thượng tầng có đặc điểm riêng, có quy luật phát triển riêng, nhưng không tồn tại tách rời nhau mà liên hệ, tác động qua lại với nhau và đều nảy sinh trên cơ sở hạ tầng, phản ánh cơ sở hạ tầng. Song, không phải tất cả các yếu tố của kiên trúc thượng tầng đều liên hệ như nhau đối với cơ sở hạ tầng của xã hội đó. Trong các bộ phận của kiến trúc thượng tầng thuộc xã hội có giai cấp, nhà nước là bộ phận có quyền lực mạnh nhất, nhờ nó mà giai cấp thống trị có thể áp đặt hệ tư tưởng thống trị của giai cấp mình cho giai cấp khác và toàn bộ xã hội. Trong xã hội có đối kháng giai cấp thì kiến trúc thượng tầng cũng có tính chất đối kháng và phản ánh tính đối kháng của cơ sở hạ tầng 3.2 Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng Cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng. Cơ sở hạ tầng như thế nào thì sinh ra kiến trúc thượng tầng như thế ấy; giai cấp nào chiếm địa vị thống trị về kinh tế thì cũng chiếm địa vị thống trị trong đời sống tinh thần; quan hệ sản xuất nào thống trị thì tạo ra kiến trúc thượng tầng chính trị tương ứng; mâu thuẫn trong lĩnh vực kinh tế quyết định tính chất mâu thuẫn trong lĩnh vực tư tưởng.Chẳng hạn, nếu quan hệ sản xuất là phong kiến thì toàn bộ kiến trúc thượng tầng (từ hệ tư tưởng chính trị, pháp quyền, đạo đức, triết học đến các thiết chế xã hội)đều của giai cấp phong kiến, phản ánh và bảo vệ cho giai cấp phong kiến. Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng còn thể hiện ở chỗ, khi cơ sở hạ tầng biến đổi thì kiến trúc thượng tầng sớm hay muộn cũng phải biến đổi theo. Chẳng hạn, khi cơ sở hạ tầng của chủ nghĩa tư bản thời kỳ tự do cạnh tranh chuyển sang chủ nghĩa tư bản độc quyền thì kiến trúc thượng tầng của chủ nghĩa tư bản cũng biến đổi, trong đó, nhà nước dân chủ tư sản chuyển thành nhà nước độc quyền; các quan điểm chính trị, triết học, đạo đức, nghệ thuật có xu hướng phản tiến bộ Khi cơ sở hạ tầng cũ mất đi, cơ sở hạ tầng mới ra đời thì sớm muộn kiến trúc thượng tầng cũ cũng mất đi và kiến trúc thượng tầng mới cũng ra đời theo để đảm bảo sự tương ứng. Sở dĩ có sự sớm muộn trong sự mất đi hay sự ra đời của kiến trúc thượng tầng so với cơ sở hạ tầng là vì kiến trúc thượng tầng có tính độc lập tương đối, đã tạo nếnự phức tạp của quá trình mất đi hay nảy sinh của một kiến trúc thượng tầng nào đó. Chẳng hạn, khi cơ sở hạ tầng đã thay đổi, các bộ phận của kiến trúc thượng tầng thay đổi theo, nhưng không đồng đều, có bộ phận tồn tại dai dẳng, thậm chí có những bộ phận được giai cấp thống trị mới sử dụng. Như vậy, nó còn có quan hệ kế thừa đối với các yếu tố của kiến trúc thượng tầng của xã hội cũ. Kiến trúc thượng tầng tác động trở lại cơ sở hạ tầng. Kiến trúc thượng tầng nảy sinh trên cơ sở hạ tầng, do cơ sở hạ tầng quyết định, nhưng sau khi ra đời, kiến trúc thượng tầng có tính độc lập tương đối và tác động trở lại cơ sở hạ tầng sinh ra nó. Điều đó thể hiện : Trong bất kỳ tình huống nào, kiến trúc thượng tầng – trước hết là nhà nước, đảng cầm quyền cũng ra sức bảo vệ cơ sở hạ tầng sinh ra nó, kể cả cơ sở hạ tầng tiến bộ hay phản tiến bộ,cản trở sự phát triển của lực lượng sản xuất.Do đó,một kiến trúc thượng tầng được xem là tiên tiến, khi nó bảo vệ một cơ sở hạ tầng tiến bộ ;ngược lại sẽ là kiến trúc thượng tầng bảo thủ, phản khoa học, thậm chí phản động, khi nó bảo vệ cho một cơ sở hạ tầng đã phản tiến bộ, gây cản trở sự phát triển sản xuất và xã hội. Mỗi bộ phận của kiến trúc thượng tầng tác động trở lại cơ sở hạ tầng theo những hình thái và hiệu lực khác nhau, trong đó nhà nước giữ vai trò đặc biệt quan trọng và có tác dụng to lớn đối với cơ sở hạ tầng.Do đó, các giai cấp thống trị đều có tư tưởng xây dựng nhà nước mạnh, thật sự trở thành công cụ bạo lực tập trung quyền lực kinh tế và chính trị nhằm củng cố vững chắc địa vị chi phối quan hệ sản xuất thống trị. Các bộ phận khác của kiến trúc thượng tầng như triết học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật cũng đều tác động mạnh đến cơ sở hạ tầng bằng các hình thức khác nhau, song thường thường những tác động đó phải thông qua nhà nước, pháp luật và các thể chế tương ứng.Chỉ khi đó chúng mới phát huy được hiệu lực đối với cơ sở hạ tầng cũng như đối với toàn xã hội. Kiến trúc thượng tầng có tác động to lớn đối với cơ sở hạ tầng khi nó tác động cùng chiều với quy luật vận động của cơ sở hạ tầng; trái lại, khi tác động ngược chiều với quy luật kinh tế khách quan, nó sẽ cản trở sự phát triển của cơ sở hạ tầng. Triết học Mác – Lênin nhấn mạnh rằng, chỉ có kiến trúc thượng tầng tiến bộ mới tác động cùng chiều góp phần thúc đẩy kinh tế phát triển. Ngược lại, nếu kiến trúc thượng tầng dựa trên cơ sở kinh tế đã lỗi thời thì gây tác dụng kìm hãm sự phát triển kinh tế và tiến bộ xã hội. Nhưng tác dụng kìm hãm đó chỉ là tạm thời, sớm muộn nó sẽ được khắc phục bằng những biện pháp thích hợp. KẾT LUẬN Từ việc nghiên cứu, phân tích quan điểm sự phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử tự nhiên ta có cơ sở lý luận để một lần nữa khẳng định.Thứ nhất hình thái kinh tế - xã hội là một hệ thống, trong đó, các mặt không ngừng tác động qua lại lẫn nhau tạo thành quy luật vận động, phát triển khách quan của xã hội. Sự tác động của các quy luật này làm cho các hình thái kinh tế - xã hội vận động, phát triển từ thấp đến cao như “là một quá trình lịch sử tự nhiên” không phụ thuộc vào ý chí, nguyện vọng chủ quan của con người. Thứ hai nguồn gốc sâu xa của sự vận động, phát triển xã hội là ở sự phát triển của lực lượng sản xuất. chính sự phát triển của lực lượng sản xuất đã quyết định làm thay đổi quan hệ sản xuất. Đến lượt mình, quan hệ sản xuất thay đổi sẽ làm cho kiến trúc thượng tầng thay đổi theo, và do đó mà hình thái kinh tế - xã hội cũ được thay thế bằng hình thái kinh tế - xã hội cao hơn, tiến bộ hơn.Quá trình đó diễn ra một cách khách quan chứ không phải theo ý muốn chủ quan.V.I.Lênin viết: “Chỉ có đem quy những quan hệ xã hội vào những quan hệ sản xuất vào trình độ của lực lương sản xuất thì người ta mới có được một cơ sở vững chắc để quan niệm sự phát triển của những hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử tự nhiên. Tìm hiểu về sự phát triển của hình thái kinh tế - xã hội là ta đang tìm hiểu cái chung của sự phát triển xã hội qua các thời đại. Chính vì vậy giúp ta nâng tầm hiểu biết cũng như nhận thức một cách khái quát về lịch sử sự phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO Giáo trình triết học Mác - Lênin 2005 _ nxb chính trị quốc gia Giáo trình triết học Mác - Lênin 2006_nxb chính trị quốc gia Chương trình sơ cấp lí luận chính trị (học phần triết học Mác-Lênin )_nxb chính trị quốc gia Tạp chí cộng sản