Đề tài Tổng quan về độc tố khoáng

BAÙO CAÙO VEÀ ÑOÄC TOÁ KHOAÙNG A – KHOAÙNG LAØ GÌ? ÑÒNH NGHÓA -Thaønh phaàn hoùa hoïc cuûa chaát soáng ngoaøi nöôùc (60-80% troïng löôïng cô theå), caùc hôïp chaát höõu cô nhö protein, lipid, glucid, vitamin, acid nucleic coøn coù caùc hôïp chaát voâ cô nhö caùc daïng muoái Ca, Na, K, Cl-, PO43- … maø ngöôøi ta goïi laø chaát khoaùng. -Thaønh phaàn khoaùng cuûa ñoäng vaät vaø thöïc vaät laø phaàn coøn laïi sau caùc quaù trình oxy hoùa do nhieät (nung ôû nhieät ñoä cao) hay do phaûn öùng hoùa hoïc (acid HNO3 hay HCl). Phaàn khoaùng coøn laïi naøy thöôøng ñöôïc goïi laø tro (Ash). -Baûn chaát hoùa hoïc cuûa khoaùng laø caùc nguyeân toá thuoäc baûng phaân loaïi tuaàn hoaøn. Chæ coù 78 nguyeân toá laø ñöôïc tìm thaáy trong moâ baøo cuûa ñoäng vaät vaø ngöôøi. Trong ñoù, chæ moät soá nguyeân toá laø caàn thieát, chöùc naêng sinh hoïc ñaõ ñöôïc xaùc ñònh (Macrominerals – Ca, P, Mg, Na, K, Cl, S, Fe, Cr, Cu, Mo, Mn, Zn, Fe…), moät soá nguyeân toá tuy haøm löôïng raát nhoû nhöng ñoäc tính laïi cao (Toxic metals – Cd, Hg, Pb, Ag…), coøn laïi giöõ vai troø vaø chöùc naêng gìvaãn chöa ñöôïc khaùm phaù(Newer trace minerals - Si, B, V, As, Sn, …). PHAÂN LOAÏI - VAI TROØ - CHÖÙC NAÊNG Phaân loaïi: *Coù theå chia khoaùng laøm 2 nhoùm: -Nguyeân toá chính (nguyeân toá ña löôïng): Ca, P, K, Cl,Na, Mg… laø nhöõng nguyeân toá toàn taïi trong cô theå vôùi haøm löôïng lôùn hôn 5g, möùc ñoä caàn thiaát trong caùc böõa aên vöôït quaù 100mg/ngaøy. Khoaùng ña löôïng chieám 80-90% toång löôïng khoaùng. -Nguyeân toá veát (vi löôïng & sieâu vi löôïng): Fe, Zn, Cu, Mn, Mo… laø nhöõng nguyeân toá toàn taïi trong cô theå vôùi haøm löôïng nhoû hôn 5g, möùc ñoä caàn thiaát trong caùc böõa aên nhoû hôn 100mg/ngaøy. Coù khoaûng 15 nguyeân toá veát toàn taïi trong caùc hoocmon, vit, E, caùc loaïi protein vaø giöõ chöùc naêng sinh hoùa roõ raøng, chuùng luoân keát hôïp vôùi caùc nguyeân toá khaùc (Li vaø Na, Rb vaø K…) *Hoaëc theo chöùc naêng sinh hoïc, coù theå chia nhö sau: -Nguyeân toá cô baûn: bao goàm caùc nguyeân toá chính (Ca, P, Mg, Na, K, S…), vaø moät soá nguyeân toá veát (Fe, Zn, Mn, Mo…), giöõ nhieàu vai troø trong cô theå nhö chaát daãn ñieän, thaønh phaàn E, tham gia xaây döïng caùc teá baøo, coù trong thaønh phaàn raêng, xöông… -Nguyeân toá khoâng cô baûn (Si, As, Sn, B, V…) : chöùc naêng chöa ñöôïc nghieân cöùu. -Nguyeân toá ñoäc (Cd, Hg,Pb, Ag…) : yeâu caàu trong cô theå raát nhoû, neáu vöôït quaù giôùi haïn seõ gaây ñoäc cho cô theå. Vai troø – Chöùc naêng sinh hoïc: -Maëc duø chieám haøm löôïng nhoû nhöng khoaùng chaát coù vai troø raát quan troïng trong hoaït ñoäng soáng cuûa sinh vaät. -Chuùng coù 2 chöùc naêng cô baûn:à chöùc naêng caáu truùc à chöùc naêng ñieàu hoaø caùc hoaït ñoäng soáng * Khoaùng ña löôïng: Laøm maïnh vaø vöõng chaéc cho khung xöông (Ca, P, Mg) Laø nhöõng chaát ñieän ly, chaát daãn ñieän chuû yeáu (Na, K, Cl) Tham gia caáu truùc protein (S) Giöõ moät soá chöùc naêng ñaëc bieät trong teá baøo. * Khoaùng vi löôïng: +Tham gia vaøo thaønh phaàn caùc loaïi E (metalo enzyme), xuùc taùc phaûn öùng sinh hoùa trong cô theå ( Fe, Cu) +Laø taùc nhaân trao ñoåi chaát trong caùc phaûn öùng oxy hoùa khöû sinh hoïc vaø chuoãi hoâ haáp vôùi vai troø vaän chuyeån ñieän töû. +Tham gia vaøo thaønh phaàn cuûa caùc loaïi protein. * Caùc loaïi khoaùng ñoái khaùng: +Nhieàu loaïi khoaùng ña löôïng hay vi löôïng laø ñoái khaùng vôùi caùc loaïi khoaùng veà khaû naêng haáp thuï taïi ruoät (moät löôïng lôùn Cu trong khaåu phaàn aên seõ laøm giaûm haáp thuï Fe è beäng do thieáu huït Fe) +Moät soá hôïp chaát höõu cô coù theå laøm giaûm (nhö chaát xô, acid oxalic, acid phytid…),hay taêng khaû naêng haáp thuï chaát khoaùng (acid amin, acid citric, acid lactid, moät soá loaïi cacbon hydrat…) NGUOÀÀN GOÁC & SÖÏ CAÀN THIEÁT CUÛA CAÙC LOAÏI KHOAÙNG 1) Nguoàn goác: -Haàu heát caùc loaïi khoaùng (ña löôïng, vi löôïng, khoâng cô baûn, ñoäc) ñöôïc ñöa vaøo cô theå qua thöùc aên coù nguoàn goác töø ñaát (thöïc vaät, rau, traùi, haït…) -Moät löôïng ít hôn ñöôïc cung caáp töø nöôùc (nöôùc khoaùng) -Moät löôïng ít hôn ñöôïc haáp thu qua phoåi töø khoâng khí (buïi, khoùi…) 2) Söï caàn thieát cuûa khoaùng ñoái vôùi cô theå: -Neáu quaù trình cung caáp caùc loaïi khoaùng khoâng ñuû so vôùi nhu caåu seõ daãn ñeán caùc trieäu chöùng beänh lyù (thieáu maùu do thieáu Fe, Cu; coøi xöông, loaõng xöông do thieáu Ca, P; böôùu coå do thieáu Iot) -Moãi loaïi khoaùng coù moät giôùi haïn rieâng cuûa mình vaø seõ trôû thaønh ñoäc toá neáu möùc cung caáp vöôït quaù xa giôùi haïn cho pheùp, vöôït quaù khaû naêng baøi tieát, khöû ñoäc cuûa heä tieâu hoùa vaø baøi tieát. Haàu heát caùc loaïi khoaùng ñeàu coù theå gaây ra moät vaøi ñoäc toá neáu möùc cung caáp thöøa. Söï haáp thuï khoaùng: -Caùc loaïi khoaùng cuõng nhö daãn xuaát, phöùc hôïp cuûa chuùng khoâng ñöôïc cô theå haáp thuï gioáng nhau veà cô cheá cuõng nhö veà möùc ñoä. -Caùc yeáu toá nhö tuoåi taùc, giôùi tính, gioáng loaøi, söùc khoûe, traïng thaùi, dinh döôõng, cheá ñoä aên uoáng ñeàu coù aûnh höôûng ñeán söï haáp thuï khoaùng vaø khaû naêng chuyeån hoùa cuûa chuùng. -Khoaùng coù giaù trò sinh hoïc khi ñöôïc haáp thuï töø thöùc aên qua thaønh ruoät, sau ñoù chuùng ñi vaøo heä thoáng chuyeân hoùa vaø ñöôïc vaän chuyeån baèng moät loaïi protein ñaëc bieät ñeán nôi tích luõy hoaëc caùc vò trí xaûy ra caùc phaûn öùng sinh lyù, sinh hoùa. B –ÑOÄC TOÁ KHOAÙNG Khoaùng chaát laø nhöõng chaát dó nhieân khoâng theå thieáu trong cô theå chuùng ta. Tuy nhieân, tuøy lieàu löôïng tích tröõ cuûa chuùng trong cô theå maø noù trôû neân coù ích hay coù haïi cho cô theå. CAÙC KHOAÙNG CHAÁT THIEÁT YEÁU NHÖNG COÙ KHAÛ NAÊNG GAÂY ÑOÄC Canxi & Photpho: Canxi (Ca) *Phaân boá & chöùc naêng: - Laø loaïi khoaùng chieám tyû leä lôùn nhaát trong cô theå ñoäng vaät vaø ngöôøi (52% toång löôïng khoaùng). Haàu heát Canxi phaân boá trong thaønh phaàn caáu truùc cuûa xöông vaø raêng (99%), ôû daïng khoâng tan hydroxyapatade {3 Ca3(PO4)2.Ca(OH)2} - Coøn laïi 1% Ca keát pôïp vôùi protein & ion hoùa trong caùc dung dòch noäi baøo, ngoaïi baøo vaø giöõ nhöõng chöùc naêng khaùc nhau (gaàn gioáng hoaït ñoäng cuûa hoocmon) nhö ñieàu khieån E, taïo ñieän theá cho teá baøo, tham gia ñieàu khieån söï co cô, phaân chia teá baøo, söï ñoâng maùu… *Nguoàn cung caáp Canxi: -Caùc saûn phaåm söõa laø giaøu nguoàn canxi nhaát. -Caûi baép, caûi xoaên, boâng caûi, caùc loaïi rau xanh, caù, ñaäu huõ cuõng laø nhöõng nguoàn nguyeân lieäu giaøu canxi. *Nhu caàu söû duïng: -Töø 19---50 tuoåi : 1000mg/ngaøy -Töø 51 tuoåi trôû leân : 1200mg/ngaøy Caùc saûn phaåm ñöôïc chöùa canxi chæ söû duïng rieâng cho tröôøng hôïp caù bieät, ñaëc bieät laø ôû phuï nöõ. Photpho (P) *Phaân boá & chöùc naêng: -Photpho laø loaïi khoaùng chieám tyû leä lôùn thöù hai trong cô theå ñoäng vaät vaø ngöôøi (30% toång löôïng khoaùng) -Haàu heát P cuõng nhö Ca phaân boá trong thaønh phaàn caáu truùc cuûa xöông, raêng (80%) ôû daïng khoaùng voâ cô, hydroxyapatide. -Coøn laïi 20% Photpho phaân boá khaép nôi trong teá baøo cô theå, daïng voâ cô hay höõu cô vaø giöõ nhöõng chöùc naêng quan troïng khaùc nhau: chöùc naêng caáu truùc trong acid nucleic, co enzym, phospholipid, vaän chuyeån naêng löôïng (ATP). *Nguoàn cung caáp: taát caû caùc loaïi thöïc phaåm cung caáp P ôû daïng voâ cô vaø höõu cô. *Nhu caàu: 20---59 tuoåi : 1466mg/ngaøy 19 tuoåi: 700mg/ngaøy Ñoäc tính cuûa P vaø Ca: Tyû leä Ca/P phaûi ñöôïc coá ñònh, khoâng theå taêng giaûm. Thieáu Ca daãn ñeán chöùc naêng xöông khoâng vöõng chaéc, raêng deã gaõy, ñau nhöùc. Khi thöøa seõ daãn ñeán xöông gioøn, deã gaõy. Neáu cô theå khoâng chuyeån hoùa heát, Ca seõ ñoïng laïi treân coät soáng gaây beänh gai coät soáng (voâi hoùa coät soáng). Vieäc taêng Ca trong maùu thöôøng daãn ñeán beänh soûi thaän, caän thò. Magie (Mg): *Phaân boá – Chöùc naêng: Mg chæ chieám tyû leä khoaûng 1% toång löôïng khoaùng cô theå, 60% löôïng Mg phaân boá trong xöông cuøng vôùi Ca vaø P, phaàn coøn laïi thöôøng taïo phöùc vôùi P hay tham gia vaøo thaønh phaàn caùc loaïi E. Trong teá baøo, Mg coù nhieàn chöùc naêng quan troïng trong sinh toång hôïp chlorophyl taïo ribozom, oån ñònh caáu truùc ADN. *Nguoàn cung caáp: -Raát hieám tình traïng thieáu Mg ñoái vôùi con ngöôøi vì caùc loaïi thöïc phaåm thöôøng cung caáp ñuû löôïng Mg caàn thieát. -Caùc loaïi rau laù xanh, thoùc khoâng qua chaø xaùt, haït quaû haïch laø nhöõng nguoàn giaøu canxi. *Nhu caàu söû duïng: -Treû em: 350mg/ngaøy -Nam giôùi & phuï nöõ 19-30 t: 310-400mg/ngaøy -Töø 31 trôû leân: 320-420mg/ngaøy *Ñoäc tính: Neáu löôïng Mg cung caáp quaù nhieàu seõ trôû thaønh ñoäc toá, ñaëc bieät ñoái vôùi nhöõng ngöôøi bò beänh thaän. Saét (Fe): *Phaân boá – Chöùc naêng: Fe laø loaïi nguyeân toá veát phoå bieán nhaát, haøm löôïng trong cô theå khoaûng töø 4-5g. Fe coù chöùc naêng sinh hoïc quan troïng bôûi noù coù 2 daïng oxy hoùa Fe2+ (ferrous) vaø Fe3+ (ferric), vaø noù coù khaû naêng taïo phöùc vôùi caùc hôïp chaát höõu cô vôùi 6 lieân keát hoùa trò. -Chöùc naêng: Vaän chuyeån vaø tích luõy oxy Vaän chuyeån ñieän töû nhôø caëp Fe2+/Fe3+ vaø phaûn öùng oxy hoùa-khöû. Ñieàu khieån caùc loaïi oxy coù ñoäc tính nhö hydrogenperocid (H2O2) -Loaïi protein quan troïng nhaát chöùa Fe laø hemoglobin, chöùa 70% löôïng Fe -Myoglobincuõng laø protein chöùa Fe, phaân boá trong cô xöông, cô tim vaø laøm nhieäm vuï trao ñoåi oxy vôùi hemoglobin, chieám 3% toång löôïng Fe. -1% ñöôïc tìm thaáy trong Fe-cytochorme trong caùc theå mitochondrion nhö laø chaát mang ñieän, trong thaønh phaàn cuûa E vaø caùc protein chöùa Fe khaùc. -25% Fe coøn laïi tích luõy chuû yeáu trong 2 loaïi protein cuûa gan: ferritin vaø hemesiderin. *Nguoàn cung caáp: -Gan, soø, heán, maät ræ -Thöïc phaåm giaøu Fe: thòt, loøng ñoû tröùng *Nhu caàu söû duïng: -Töø 20-59 tuoåi: nöõ 10,9mg/ngaøy nam 15,8 mg/ngaøy *Ñoäc tính: Fe laø loaïi khoaùng veát ít ñoäc. Tuy nhieân, neáu Fe dö quaù nhieàu so vôùi khaû naêng baøi tieát vaø khaû naêng taïo phöùc vôùi protein thì raát nguy hieåm, coù theå daãn ñeán töû vong. Iot (I) *Phaân boá – Chöùc naêng: 80% I trong cô theå taäp trung taïi tuyeán giaùp. Taïi ñoù, I taïo lieân keát ñoàng hoùa trò vôùi moät loaïi glycoprotein, thyroglubulin, taïi goác tyrosine cuûa protein. Iot coù theå tìm thaáy ôû nhieàu vò trí phaûn öùng. Beänh böôùu coå laø moät loaïi beänh lyù coå ñieån khi thieáu I, trieäu chöùng laø tuyeán giaùp phaùt trieån lôùn hôn so vôùi bình thöôøng. Beänh böôùu coå coù theå taêng cöôøng do chaát gotrogens trong caùc loaïi rau hoï caûi baép, vì noù öùc chaá söï haáp thuï I vaøo tuyeán giaùp. *Nguoàn cung caáp: haûi saûn, muoái Iod *Nhu caàu söû duïng: -nhu caàu haøng ngaøy ñeå traùnh böôùu coå laø 80µg/ngaøy -treû em 11 tuoåi: 150 µg/ngaøy *Ñoäc tính: möùc ñoä vöøa phaûi, ñoäc tính cuûa I chính laø laøm giaûm hoaït ñoäng cuûa tuyeán giaùp. TAÙC HAÏI CUÛA KIM LOAÏI NAËNG ÑEÁN SÖÙC KHOÛE CON NGÖÔØI Ñaëc ñieåm chung: -Kim loaïi naëng: laø nhöõng kim loaïi coù khoái löôïng rieâng >5g/cm3 -Laø caùc vi chaát dinh döôõng coù vqi troø quan troïng trong vieäc ñieàu hoøa caùc chöùc naêng beân trong teá baøo, söû duïng quaù möùc cho pheùp cuõng seõ gaây ngoä ñoäc. A-Nguoàn goác ñoäc chaát kim loaïi naëng: -Töø caùc chaát tröø saâu, voâ cô: arsenate, calcium arsenate, ñoàng sulfat, hôïp chaát thuûy ngaân. -Töø buøn, coáng raõnh coâng nghieäp: cadimi, niken, keõm… -Töø quaù trình khai thaùc vaø saûn xuaát kim loaïi: oâ nhieãm kim loaïi naëng töø caùc chaát thaûi khai thaùc daàu moû -Caùc loø naáu kim loaïi: niken, saét, ñoàng chì… -Khoùi thaûi giao thoâng: cadimi, ñoàng, niken, crom, chì… -Söï oâ nhieãm töï nhieân, khaû naêng tích tuï kim loaïi ôû moät soá sinh vaät. B-Söï xaâm nhaäp kim loaïi naëng vaøo cô theå con ngöôøi: 1) Qua ñöôøng tieâu hoùa: Caùc ñoäc chaát kim loaïi coù trong thöùc aên, nöôùc uoáng qua ñöôøng tieâu hoùa: daï daøy_ruoät non_gan, qua ñöôøng phuû taïng vaø gaây nhieãm ñoäc. 2) Qua ñöôøng hoâ haáp: Maùu qua phoåi nhanh laø ñieàu kieän thuaän lôïi cho söï xaâm nhaäp khí ñoäc. Chuùng qua muõi, hoïng, khí quaûn, vaøo phoåi, pheá nang, caùc mao quaûn trong phoåi vaø cuoái cuøng laø caùc tuùi phoåi. ÔÛ ñaây coù nhöõng maïch maùu nhoû li ti, maøng nhaày laø nôi dieãn ra quaù trình trao ñoåi khí, khí ñoäc töø ñaây qua maùu, maùu tuaàn hoaøn nhanh trong voøng 2-3 giaây seõ ñöa khí ñoäc vaøo gan, thaän, maät, caùc moâ… 3) Qua da: -Da coù vai troø baûo veä choáng laïi caùc yeáu toá hoùa hoïc, lyù hoïc vaø sinh hoïc. Moät soá hoùa chaát chöùa kim loaïi naëng do coù aùp löïc lôùn ñoái vôùi lôùp môõ döôùi da, ñi qua lôùp thöôïng bì vaø moâ bì, roài ñi vaøo heä tuaàn hoaøn vaø gaây ñoäc cho cô theå. Hoùa chaát ñoù thöôøng laø xaêng pha chì. -Nhieãm ñoác qua da caøng deã daøng khi da bò toån thöông. Nhieãm ñoäc qua nieâm maïc caøng nguy hieåm vì ôû nieâm maïc coù caùc mao maïch daøy ñaëc nhö nieâm maïc maét…, chuùng deã daøng haáp thuï moät soá chaát ñoäc. C- Khaû naêng gaây ñoäc cuûa moät soá kim loaïi ñieån hình: 1- Ñoàng: Nhu caàu: 1,5 -2,5 mg/ngaøy Cô theå raát ít khí thieáu ñoàng, thöøa ñoàng raát deã daøng. Chu trình chyueån hoùa ñoàng trong cô theå: -Sau khi haáp thuï trong daï daøy vaø ruoät, Cu ñöôïc chuyeån vaøo trong huyeát töông vaø hoàng caàu. Sau ñoù deán caùc moâ, söû duïng döôùi daïng phöùc hôïp ñöôïc hình thaønh töø Ceruleop lasmin (daïng naøy vaän chuyeån 50% Cu) vaø döôùi daïng lieân keát keùm beàn vôùi Albumin. -Trong hoàng caàu, Cu lieân keát moät phaàn vôùi superoxyd dismutase, chaát naøy coù khaû naêng baûo veä teá baøo tröôùc söï taán coâng cuûa goác töï do. -Gan coù chöùc naêng tích luõy nhieàu Cu ñeå ñieàu tieát laïi caùc moâ khaùc trong cô theå. -Quaù trình baøi tieát Cu chæ chieám 4% löôïng Cu cô theå haáp thuï, qua ñöôøng ñaïi tieän laø chuû yeáu Khaû naêng gaây ñoäc cuûa Cu: -Ngoä ñoäc Cu coù khaû naêng daãn ñeán hieän töôïng vaøng da vaø xuaát hieän Hemoglobin trong nöôùc tieåu vôùi chöùng xô gan. Maët khaùc, ngoä ñoäc caáp tính coù theå gaây hieän töôïng noân, keùo theo taùo boùn vaø loeùt thaønh ruoät, ngoä ñoäc maõn tính coù theå gaây thoaùi hoùa thaän. -Beänh thöôøng gaëp do thöøa Cu: WILSON à thöôøng gaëp ôû caùc beù trai töø 5-15 tuoåi vôùi xaùc suaát xuaát hieän laø 1/150000. Naêm 1912, Wilson ñaõ mieâu taû beänh naøy nhö laø moät beänh suy naõo vôùi xô gan. Khi khaû naêng tích tröõ cuûa gan quaù giôùi haïn, chöùng suy thoaùi vaø xô gan keùo theo moät löôïng Cu dö chaïy vaøi trong maùu tuaàn hoaøn, sau ñoù ñöôïc giöõ laïi trong naõo, thaän vaø maét. 2 – Bore: * Nhu caàu: cô theå ngöôøi bình thöôøng coù khoaûng 19mg B vaø noàng ñoä cuûa noù trong maùu laø 95mg/g maùu khoâ. *Chu trình chuyeån hoùa Bore trong cô theå: - B xaâm nhaäp vaøo cô theå qua nhieàu ñöôøng khaùc nhau vaø phuï thuoäc vaøo traïng thaùi vaät lyù saûn phaåm: + Qua ñöôøng hoâ haáp chuû yeáu ôû daïng Boran + Qua ñöôøng thöùc aên: acid boric vaø muoái cuûa noù (caùc saûn phaåm naøy coù nhieàu trong rau & hoa quaû) +Qua ñöôøng da vaø chaát nhôøn: da bình thöôøng söï haáp thuï raát yeáu. Tuy nhieân, neáu da bò toån thöông (löôïng haáp thuï phuï thuoäc vaøo baûn chaát taù döôïc): taêng 4-8 laàn: daïng thuoác boâi taêng 34 laàn: daïng thuoác nöôùc. - Sau khi bò ngoä ñoäc, noàng ñoä lôùn nhaát cuûa B quan saùt ñöôïc laø ôû trong naõo, ñaëc bieät laø chaát xaùm, sau ñoù laø gan, tröõ löôïng chaát beùo, cuoái cuøng laø trong laù laùch, tinh hoaøn vaø thaän. - B ñöôïc baøi tieát chuû yeáu qua ñöôøng nöôùc tieåu. * Khaû naêng gaây ngoä ñoäc cuûa B: - Acid boric vaø borat aûnh höôûng lôùn ñeán ruoät, daï daøy vaø laøm teâ lieät heä thaàn kinh trung öông. Lieàu löôïng gaây ñoäc thay ñoåi theo ñoä tuoåi: 1-2 g ñoái vôí treû em & 20-45 g ñoái vôùi ngöôøi tröôûng thaønh - Ngoä ñoäc maõn tính seõ laøm roái loaïn heä tieâu hoùa, chaát nhôøn da, tinh hoaøn, hormone vaø chuyeån hoùa, sinh quaùi thai. * Boran ñöôïc söû duïng laøm chaát ñoát trong haøng khoâng vaø vuõ truï chính laø nguoàn gaây ñoäc chuû yeáu trong coâng nghieäp. 3) Arsenic (As): * Nhu caàu, haøm löôïng: Löôïng As trong cô theå ngöôøi: 10mg, coù trong taát caû caùc cô quan. Haøm löôïng As coù nhieàu nhaát trong da, moùng, toùc. Haøm löôïng trung bình trong gan, thaän, thaønh ruoät, laù laùch, phoåi. As coù raát ít trong moâ, cô thaàn kinh vaø xöông. * Chu trình chuyeån hoùa As trong cô theå: - As ñi qua cô theå qua ñöôøng thöùc aên, ñöôïc haáp thuï deã daøng qua heä tieâu hoùa. Noù coù theå toàn taïi döôùi daïng voâ cô vaø höõu cô. - Qua ñöôøng hoâ haáp, As xaâm nhaäp vaøo cô theå döôùi daïng voâ cô. - Da cuõng coù theå laø loái vaøo cô theå cuûa As, nhaát laø khi bò bieán chaát. - Sau khi As ñöôïc haáp thuï, noù ñöôïc maùu vaän chuyeån ñi khaép cô theå. - As ñöôïc baøi tieát ra ngoaøi chuû yeáu qua ñöôøng nöôùc tieåu. Ngoaøi sa coøn coù caùc ñöôøng khaùc nhö phaân, moà hoâi, da, phoåi, toùc… - Caùc saûn phaåm loaïi ra qua ñöôøng nöôùc tieåu ñöôïc xem nhö söï giaûi ñoäc trong cô theå. * Khaû naêng gaây ñoäc cuûa As: - Ñoái vôùi con ngöôøi, As ñoàng nghóa vôùi chaát ñoäc. Khoaûng 70-80 mg coù theå gaây cheát ngöôøi. - Vôùi möùc ñoä cao hôn cho pheùp coù theå gaây noân möûa, taùo boùn (coù laãn maøu trong phaân), söï maát nöôùc keùo theo caùc trieäu chöùng chuoät ruùt, phuø maät vaø caùc roái loaïn veà tim. - Ngoä ñoäc maõn tính nguy hieåm hôn, laøm toaøn thaân suy yeáu vôùi söï thieáu maùu vaø giaûm baïch caàu, thay ñoåi ñieän taâm ñoà vaø laøm roái loaïn caûm giaùc. - Sau khi heát ngoä ñoäc, quaù trình thieát laäp laïi caân baèng cô theå raát chaäm. - Khi ngoä ñoäc xuaát hieän qua ñöôøng hoâ haáp vôùi söï kích thích maøng nhaày, vieâm da. 4) Mangan (Mn): * Nhu caàu, haøm löôïng: - 2-3 mg/ngaøy - Tuøy theo vuøng daân cö vaø cheá ñoä aên, löôïng Mn haøng ngaøy coù theå thay ñoåi töø 0,7-22mg - Cô theå ngöôøi tröôûng thaønh chöùa 12-20 mg Mn, trong ñoù, gan chöùa nhieàu nhaát, sau ñoù laø tuyeán tuïy. - Trong maùu, haøm löôïng Mn laø 10 mcg/lít vaø noù taäp trung chuû yeáu trong hoàng caàu. Huyeát thanh chæ chöùa 0,6-4 mcg/lít. - Löôïng Mn trong cô chieám 35% toång löôïng Mn trong cô theå. * Chu trình Mn trong cô theå: (hieän nay vaãn coøn laø ñieàu bí maät vôùi caùc nhaø khoa hoïc) Chæ coù moät phaàn nhoû 3-4% ñöôïc haáp thu theo caùc cô cheá khoâng xaùc ñònh. Trong taù traøng, coù khi thöøa P, Ca, Fe; hoaëc trong daï daøy khi coù maët protein ñaäu naønh seõ laøm giaûm khaû naêng haáp thuï. Ngöôïc laïi, neáu thieáu Fe seõ laøm taêng khaû naêng haáp thuï Mn trong cô theå. Quaù trình thaûi loaïi Mn chuû yeáu qua phaân sau khi baøi tieát qua maät. Trong tröôøng hôïp ngoä ñoäc Mn, coù theå ñöôïc baøi tieát qua toùc. * Khaû naêng gaây ngoä ñoäc caûa Mn: - Nguy cô ngoä ñoäc thöôøng xuyeân xaûy ra trong coâng nghieäp mangan, cô quan nhaïy caûm nhaát laø heä thaàn kinh vaø phoåi. - Kalipecmanganat coù tính aên da, coù theå gaây ngoä ñoäc caáp tính. - Ngoä ñoäc maõn tính thöôøng gaëp trong nhöõng nhaø maùy xöû lyù kim loaïi vaø khoaùng cuûa chuùng. - Ngoaøi taùc haïi chính ñoái vôùi phoåi vaø heä thaàn kinh, noù coøn aûnh höôûng ñeán thaän, tuaàn hoaøn tim maïch. 5) Molybden (Mo): * Nhu caàu vaø haøm löôïng: - Nhu caàu giôùi haïn ôû 0,1- 0,9 mg/ngaøy - Cô theå ngöôøi chæ chöùa 5-10 g Mo, noù taäp trung chuû yeáu trong thaän, gan, moâ môõ, tuyeán thöôïng thaän & xöông. Laùch, phoåi, naõo chöùa ít hôn. - Haøm löôïng Mo trong maùu thay ñoåi töø 4-8 mcg/lít. * Chu trình Mo trong cô theå: - Mo ñöôïc haáp thuï raát nhanh vaø tröïc tieáp trong ruoät. Sau ñoù, noù ñöôïc vaän chuyeån döôùi daïng molybdat nhôø hôïp chaát trung gian cuûa huyeát thanh vaø hoàng caàu. Mo khoâng coá ñònh treân protein. - Cô theå döï tröõ Mo chuû yeáu trong thaän vaø gan. Quaù trình haáp thuï kim loaïi naøy phuï thuoäc vaøo caùc heä soá löông thöïc khaùc nhau, ñaëc beät laø haøm löôïng Cu vaø sulfat trong löông thöïc. - Mo ñöôïc baøi tieát ra ngoaøi qua ñöôøng nöôùc tieåu vaø phaân. Haøm löôïng cuûa noù coù nhieàu trong phaân vaø nöôùc tieåu phaûn aùnh söï löu laïi thôøi gian ngaén cuûa Mo trong cô theå. * Khaû naêng gaây ngoä ñoäc cuûa Mo: - Ñoäc tính cuûa Mo töông ñoái yeáu. Ngoä ñoäc Mo raát hieám, ngay caû ñoái vôùi coâng nhaân luyeän kim. Tuy nhieân,trong vuøng Armenie chöùa nhieàu Mo vaø ít Cu thì hoäi chöùng beäng Goutle taêng leân. - Haøm löôïng Mo trong maùu taêng leân trong tröôøng hôïp coù beänh lyù veà gan vaø maät. Ñaëc bieät trong tröôøng hôïp gan bò nhieãm virus caáp tính. 6) Niken (Ni): * Nhu caàu, haøm löôïng: - Nhu caàu haøng ngaøy caûa cô theå ñoái vôùi Ni raát khoù xaùc ñònh, bôûi vì noù khoâng theå hieän roõ söï thieáu Ni, löôïng haáp thuï haøng ngaøy khoaûng 300-600 mcg Ni. - Cô theå chöùa khoaûng 10 mg Ni. Haøm löôïng trong caùc moâ thay ñoåi tuøy theo ñoä tuoåi. * Chu trình Ni trong cô theå: - Ni ñöôïc vaän chuyeån trong maùu döôùi daïng ion töï do, hoaëc lieân keát vôùi Albumin, hoaëc lir6n keát vôùi protein ñaëc tröng laø nickelophosmin. - Söï tích tröõ trong cô theå khoâng caân ñoái theo caùc moâ. Caùc boä phaän chöùa nhieàu nhaát laø da, phoåi, tuyeán tuïy, tuyeán thöôïng thaän, naõo, xöông vaø raêng… - Cô, ruoät, tinh hoaøn, buoàng tröùng vaø moâ naõo chöùa raát ít Ni. - Söï baøi tieát qua ñöôøng nöôùc tieåu raát yeáu, chæ chieám 30% löôïng Ni aên vaøo. - Noù coøn coù theå bò baøi tieát qua ñöôøng maät vaø ñöôïc tìm thaáy trong phaân. * Khaû naêng gaây ngoä ñoäc cuûa Ni: - Ni vaø muoái cuûa noù, ñaëc bieät laø niken carbonyl laø nhöõng chaát raát ñoäc. - Qua mieäng, cô theå haáp thu moät löôïng muoái Ni seõ gaây neân roái loaïn daï daøy vaø ruoät, keùo theo hieän töôïng taùo boùn, noân möûa… - Niken carbonyl coù ñoäc tính cao hôn 100 laàn so vôùi carbonoxyd. Söï ngoä ñoäc chaát naøy chæ xaûy ra ôû phoåi nhöng coù theå laøm toån thöông naõo, thöôïng thaän, gan, vaø xuaát hieän caùc daáu hieäu chaùn aên, caûm cuùm. -Cô theå bò ngoä ñoäc caùc daãn xuaát cuûa Ni trong thôøi gian daøi seõ laøm aûnh höôûng ñeán phoåi, ñöôûng hoâ haáp vaø da. - Moät vaøi daãn xuaát coù khaû naêng gaây beänh ung thö. 7) Selen (Se): * Nhu caàu vaø haøm löôïng: - Löôïng Se ñöôïc aên haøng ngaøy phuï thuoäc vaøo löùa tuoåi (mcg/ngaøy) 0-6 thaùng tuoåi: 10-40 6-12 thaùng tuoåi: 20-60 1-3 tuoåi: 20-80 4-6 tuoåi: 30-120 treân 7 tuoåi: 50-200 -Löôïng Se taêng haøng ngaøy, nhieàu nhaát coù theå chaáp nhaän ñöôïc laø khoaïng 500mcg. Tuy nhieân, nhu caàu haøng ngaøy thay ñoåi theo ñieàu kieän vuøng ñaát: nhöõng ngöôøi soáng trong vuøng ñaát ngheøo thì coù ít nhu caàu hôn, bôûi vì khi cô theå tieáp nhaän lieàu löôïng ít, noù coù xu höôùng tích tröõ vaø giaûm khaû naêng baøi tieát Se ra ngoaøi. - Toång löôïng Se trong cô theå khoaûng 3-15mg, thay ñoåi theo nhöõng vuøng ñòa lyù khaùcà Myõ: 10-15mg/ngaøy ngöôøi New Zealand: 3-6 mg/ ngaøy ngöôøi - Trong cô theå ngöôøi, Se thöôøng coá ñònh trong voû thaän, gan, tuyeán giaùp vaø trong cô xöông. * Chu trình Se trong cô theå: - Con ngöôøi haáp thuï haøng ngaøy töø 40-80 mcg Se trong thöïc phaåm. Taù traøng laø nôi chuû yeáu haáp thuï Se vaø khaû naêng haáp thuï thay ñoåi tuøy theo daïng Se ñöôïc ñöa vaøo cô theå: haáp thuï hoaøn toaøn ñoái vôùi Selenomethionin (phaân töû höõu cô), vaø giaûm xuoáng 60% ñoái vôùi Selenit (daïng voâ cô). Caùc chaát nhö vitamin A, B, C laøm taêng khaû naêng haáp thuï Se cuûa cô theå. - Sau khi ñöôïc chuyeån qua thaønh ruoät, moät phaàn Se ñöôïc gaén treân hoàng caàu, ôû ñoù, noù ñöôïc troän laãn vôùi phaân töû glutathion peroxydase. Moät phaàn khaùc ñöôïc gaén treân protein huyeát thanh vaø acidamin tuaàn hoaøn. Cô theå khoâng coù chaát vaän taûi ñaëc tröng. - Cô, xöông laø nôi chöùa nhieàu Se nhaát. Ngoaøi ra, ba cô quan khaùc cuõng chöùa nhieàu laø gan, thaän, tuyeán giaùp. - Se ñöôïc ñöa ra ngoaøi chuû yeáu qua ñöôøng nöôùc tieåu. Ngoaøi ra, Se chöa haáp thuï ñöôïc loaïi ra ngoaøi qua phaân. - Trong tröôøng hôïp haøm löôïng Se raát cao trong thöùc aên, quaù trình baøi tieát coù theå qua ñöôøng hoâ haáp vaø qua moà hoâi. * Khaû naêng gaây ñoäc cuûa Se: - Ngoä ñoäc caáp tính (do quaù trình hít khoùi buïi chöùa Se) daãn ñeán ho, buoàn noân, ñau ñaàu, toån thöông muõi,da vaø maét. - Ngoä ñoäc maõn tính keùo theo buoàn noân, noân, caùc beänh ngoaøi da. Khi tieáp xuùc laâu vôùi Se seõ gaây neân caùc roái loaïn noäi taïng nghieâm troïng. 8) Crom (Cr): * Nhu caàu vaø haøm löôïng: - Khi Cr döôùi daïng hoaït tính sinh hoïc, löôïng Cr aên haøng ngaøy khoaûng 4 mcg. Neáu laø muoái Cr thì caàn cung caáp khoaûng 50-200 mcg/ngaøy. - Löôïng aên haøng ngaøy thay ñoåi theo ñoä tuoåi (mcg/ngaøy) 0-6 thaùng: 10-40 6-12 thaùng: 20-60 1-3 tuoåi: 20-80 3-6 tuoåi: 30-120 treân 6 tuoåi: 50-200 - Trong cô theå ngöôøi tröôûng thaønh coù khoaûng 1-5 mg Cr, trong ñoù, haøm löôïng trong maùu laø 10 mcg/lít. * Chu trình Cr trong cô theå: - Cr coù theå xaâm nhaäp vaøo cô theå qua thöùc aên, hoâ haáp vaø qua da. - Khaû naêng haáp thuï Cr trong ruoät non khoaûng 0,4-3% löôïng Cr aên vaøo, tyû leä giaûm daàn theo ñoä tuoåi. Ngöôøi bò beänh tieåu ñöôøng khaû naêng haáp thuï taêng 2- 4 laàn. - Thaønh phaàn thöùc aên ñoùng vai troø quan troïng: phytat haïn cheá haáp thuï Cr, vaø khaû naêng haáp thuï laïi taêng leân khi thieáu Zn. Caùc chaát laøm taêng khaû naêng haáp thuï Cr: oxalat, histidin, acid glutamic, penicillamin. - Qua ñöôøng hoâ haáp, caùc daãn xuaát tan chuyeån qua thaønh pheá nang, trong khi ñoù, caùc chaát khoâng tan bò giöõ laïi ôû caùc moâ phoåi vaø tích tröõ ôû ñoù. - Sau khi ñöôïc haáp thuï qua thaønh ruoät, Cr ñöôïc vaän chuyeån ñeán caùc cô quan nhôø albumin (60-70%), tranferrin treân caùc vò trí khoâng coù Fe (30-40%). Noù cuõng bò keùo ñi döôùi daïng Cr hoaït tính sinh hoïc. - Cr coù trong taát caû caùc moâ trong cô theå, haøm löôïng cao nhaát ôû acid nucleic. - Söï baøi tieát chuû yeáu qua nöôùc tieåu (0,2-1 mcg Cr/ngaøy), vaø noù seõ cao hôn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi bò beänh tieåu ñöôøng. * Khaû naêng gaây ñoäc: - Thöøa Cr chæ xaûy ra ñoái vôùi nhöõng ngöôøi tieáp xuùc thöôøng xuyeân vôùi Cr. - Cromat, bicromat & acid cromic gaây neân kích thích da vaø maøng nhaày, tieáp xuùc laâu vôùi dung dòch ñaäm ñaëc keùo theo söï loeùt da, vieâm keát maïc, vieâm muõi vaø caùc vaán ñeà hoâ haáp. - Söï aên uoáng caùc chaát chöùa nhieàu Cr coù theå gaây toån haïi nghieâm troïng vaø daãn ñeán töû vong. 9) Thuûy ngaân (Hg): * Söï chuyeån hoùa Hg trong cô theå: - Sau khi vaøo cô theå, Hg kim loaïi bò oxy hoùa thaønh ion Hg2+, vaø coù theå lieân keát vôùi caùc protein cuûa maùu vaø caùc moâ. Ion Hg2+ bieán ñoåi ñöôïc. Neáu ñöa Hg voâ cô vaøo cô theå qua tónh maïch, döôùi da vaø mieäng, noù tích luõy chuû yeáu ôû thaän. - Moät soá chuyeån hoùa Hg vaø hôïp chaát Hg nhö sau: +Trong maùu, khi Hg cuûa hôïp chaát voâ cô chuû yeáu keát hôïp vôùi protein huyeát thanh thì Hg cuûa hôïp chaát höõu cô laïi gaén vaøo hoàng caàu. +Trong thaän, Hg tích luõy ôû ñaàu xa cuûa oáng löôïn gaàn vaø quai Henle. Noù khoâng tích luõy trong caùc cuoän tieåu caàu. +Trong naõo, Hg khu truù nhieàu trong teá baøo thaàn kinh cuûa chaát xaùm. * Khaû naêng gaây ñoäc của Hg: - Nhieãm ñoäc caáp tính: +Caùc trieäu chöùng: vieâm daï daøy_ruoät non caáp tính, vieâm mieäng vaø vieâm keát traøng, loeùt, xuaát huyeát, noân, tieát nhieàu nöôùc boït. +Voâ nieäu vôùi taêng ureâ huyeát, hoaïi töû caùc oáng löôïn xa cuûa thaän, thöôøng xuyeân soác. +ÔÛ noàng ñoä cao, hôiu thuûy ngaân coù theå gaây ra kích öùng phoåi, daãn ñeán vieâm phoåi hoùa hoïc, neáu khoâng kòp ñieàu trò seõ töû vong. +Caùc trieäu chöùng cuïc boä: chuû yeáu laø vieâm da (ví duï: Fulminat thuûy ngaân gaây vieâm da vôùi ban ñoû, ngöùa döõ doäi, phuø, muïn, lôû loeùt saâu ôû ñaàu ngoùn tay. - Nhieãm ñoäc baùn caáp tính: +Coù theå xaûy ra trong coâng nghieäp ñoái vôùi nhöõng coâng nhaân laøm veä sinh, coï röûa caùc oáng khoùi loø xöû lyù quaëng Hg hoaëc lao coâng trong baàu khoâng khí hôi baõo hoøa Hg. +Ñaëc ñieåm: Trieäu chöùng hoâ haáp: ho, kích öùng pheá quaûn Trieäu chöùng daï daøy_ruoät (tieâu hoùa): noân, tieâu chaûy Ñau do vieâm lôïi Loeùt trong mieäng Ñoâi khi taêng albumin nieäu - Nhieãm ñoäc maõn tính: +Chuû yeáu do hôi, buïi cuûa Hg vaø hôïp chaát Hg vaøo trong cô theå qua ñöôøng hoâ haáp. +Trong saûn xuaát, nhieãm ñoäc Hg maõn tính khôûi ñaàu moät caùch aâm thaàm hôn so vôùi nhieãm ñoäc duøng thuoác Hg. Bieåu hieän: àVieâm lôïi, vieâm mieäng (tieâu hoùa): tiaát nöôùc boït quaù nhieàu vaø ñau lôïi, cuøng vôùi caùc nieâm maïc mieäng khaùc. Lôïi bò söng taáy ñoû, deã chaûy maùu. Ñoâi khi thaáy ñöôøng vieàn Hg treân lôïi gioáng nhö vieàn xanh xaùm trong nhieãm ñoäc chì maõn tính. Naïn nhaân caûm thaáy coù muøi kim loaïi trong mieäng mình. àTrieäu chöùng ñaëc tröng nhaát: run, baét ñaàu töø ngoùn tay, mi maét, löôõi vaø moâi ñeàu run nheï, bieåu hieän veà chöõ vieát vôùi caùc neùt bò run.Tieáp ñeán laø caùc chi ñeàu run vaø böôùc ñi raát khoù khaên, gioáng beänh Parkinson. Roái loaïn tình hình vaø nhaân caùch: ngöôïng nguøng, xaáu hoå, e leä quaù ñaùng, maát töï chuû, maát kieåm soaùt, coù khuynh höôùng hay caõi loän, vaø cheãnh maõng trong lao ñoäng, vieäc gia ñình… 10) Chì (Pb): Khaû naêng gaây ñoäc: * Nhieãm ñoäc caáp tính: - Giaûm nhieät cô theå - Giaûm huyeát aùp vôùi chöùng tim ñaäp nhanh. - Beänh naõo vôùi meâ saûng, co giaät vaø thöôøng coù giai ñoaïn höng caûm caáp tính. Neáu khoâng töû vong thì khoûi beänh moät caùch chaäm chaïp vaø ñeå laïi di chöùng. - Tieáp xuùc vôùi noàng ñoä 100mg/m3 trong 1 giôø coù theå daãn ñeán tình traïng nhieãm ñoäc. * Nhieãm ñoäc baùn caáp tính: - Do tieáp xuùc vôùi nhöõng noàng ñoä thaáp trong vaøi ngaøy, vaøi tuaàn, coù theå nhieãm ñoäc baùn caáp tính vôùi caùc trieäu chöùng: +Deã caùu giaän, nhöùc ñaàu baát trò, maát nhuû, lo aâu, aùc moäng. +Caûm giaùc cheánh choaùng say, maát caûm giaùc aên ngon. +Ñau ñaàu khuyeách taùn. +Buoàn noân vaø noân. * Thaám nhieãm chì höõu cô: - Giai ñoaïn môùi phaùt thöôøng thaáy coù daáu hieäu noåi baät: thaàn kinh hieám gaëp ñöôøng vieàn Burton, ít thaáy hôn caàu haït kieàm. -Giai ñoaïn thaám nhieãm coù caùc trieäu chöùng: +Roái loaïn giaác nguû: khoù nhuû keùo daøi, nguû khoâng an giaác… +Roái loaïn tieâu hoùa: buoàn noân vaø noân (vaøo ñeâm, saùng sôùm) +Giaûm huyeát aùp, thaân nhieät, nhòp tim +Suy nhöôïc, xanh xao, ñoå moà hoâi, run, nhöùc ñaàu, coù theå coù caùc daáu hieäu ngoaøi da. àKhi coù daáu hieäu caùc beänh treân, ngöøng tieáp xuùc coù theå laøm beänh ngöøng tieán trieån. - Nhieãm ñoäc chì höõu cô coù theå gaây ra beänh naõo, goïi laø beänh naõo do chì höõu cô. Trieäu chöùng: +Hoäi chöùng tinh thaàn: roái loaïn, hoang töôûng, roái loaïn tri giaùc xen keõ minh maãn. +Hoäi chöùng thaàn kinh: run, phaûn xaï taêng, khoâng coù daáu hieäu maøng naõo vaø roái loaïn caïm giaùc. +Hoäi chöùng toaøn thaân: thöôøng nghieâm troïng: Suy nhöôïc roõ reät Thaân nhieät bình thöôøng hoaëc thaáp Nhòp tim ñaäp chaäm (50 nhòp/phuùt) Huyeát aùp giaûm (toái ña 70-80 mmHg) Moà hoâi nhieàu Beänh naëngà tieân löôïng xaáu ñi hi nhieät ñoä taêng, maïch nhanh, loaïn nhòp tim, roái loaïn hoâ haáp. +Hoäi chöùng theå dòch: Nöôùc naõo tuûy bình thöôøng, aùp löïc hôi taêng Phaûn öùng limpho baøo nheï Beänh naõo chì höõu cô thöôøng laø xaáu, phaàn lôùn töû vong. Moät soá tröôøng lôïp khoûi thì tieán trieån raát chaäm, caùc trieäu chöùng giaûm daàn vaø maát haún sau 6-10 tuaàn leã.