Đề tài Ứng dụng các mô hình tài chính hiện đại trong quản trị rủi ro lãi suất tại các ngân hàng thương mại Việt Nam

nh phân tích độ nhạy để xác định sự thay đổi của NIM (hay NW) trước biến động của lãi suất trong những tình huống khác nhau: Trở lại với Bảng 2.3 , giả sử muốn biết NIM của Ngân hàng trong 1 tháng nữa (kể từ thời điểm 31/12/2009) sẽ thay đổi cụ thể ở các mức bao nhiêu trước các tình huống biến động lãi suất có thể xảy ra, chúng ta sử dụng cách thức lập bảng dữ liệu Data Table như trong hình 2.4. Đồ thị trong hình cho thấy giữa tỷ lệ NIM và mức thay đổi lãi suấtR có quan hệ tuyến tính nếu giữ khe hở nhạy cảm lãi suất không đổi. Hình 2.4: Phân tích độ nhạy tỷ lệ NIM trước biến động lãi suất (ii) Mặc dù phân tích độ nhạy rất hữu ích, nhưng trong thực tế, biến động lãi suất là một biến liên tục, các giá trị thay đổi của nó không dừng lại ở các con số rời rạc như trên. Để có thể - 30 - tổng hợp tất cả các trường hợp ngẫu nhiên có thể xảy ra, ta phải dùng phân tích mô phỏng. Mô hình mô phỏng giúp ta trả lời các các hỏi:  Giá trị mong đợi, giá trị tốt nhất/xấu nhất của NIM (NW) là bao nhiêu?  Xác suất để NIM (NW) có giá trị âm hay đạt một khoảng giá trị bất kỳ? Tiếp tục với Bảng phân tích khe hở nhạy cảm lãi suất 2.3 sẽ cho ta thấy rõ khả năng tuyệt vời ấy. Để tiến hành mô phỏng với sự trợ giúp của Crystal Ball, đầu tiên, ta phải khai báo biến giả thiết (mức thay đổi của lãi suất thị trường). Quá trình khảo sát sự biến động của các loại lãi suất định hướng thị trường tại Việt Nam (lãi suất tái cấp vốn, lãi suất chiết khấu, lãi suất cơ bản) giai đoạn 2003-2010 cho thấy, quy luật phân phối xác suất phù hợp cho biến giả thiết là phân phối chuẩn với giá trị trung bình 0,05% và độ lệch chuẩn 1%... - 31 - Biến dự báo đang xét là mức thay đổi tỷ lệ NIM. Tiến trình khai báo được thực hiện tương tự cho các tài sản Có – tài sản Nợ nhạy lãi trong từng nhóm thời gian khác nhau: Thực hiện mô phỏng với 10.000 phép thử, ta có kết quả đại diện của một trong trong các mứcNIM: Theo hình bên, giá trị trung bình ước tính của NIM nhóm "đến 1 tháng" là -0,013% với độ lệch chuẩn là 0,262%. NIM trong trường hợp tốt nhất và xấu nhất lần lượt là -0,94% và 0,003%. Khả năng đểNIM biến động theo hướng có lợi (≥ 0) là 48%. Kết quả này khuyến nghị với các nhà quản trị rằng nếu lãi suất thị trường 1 tháng tới biến động nhiều thì Ngân hàng nên điều chỉnh khe hở nhạy cảm lãi suất sang trạng thái "nhạy cảm tài sản". Trên cơ sở thống kê này cùng khả năng dự báo mức thay đổi lãi suất cụ thể, Ngân hàng có thể thu được lợi nhuận cho mình trong một môi trường biến động. - 32 - 2.2.2.2. Chiến lược thụ động Trong trường hợp không thể dự báo được chiều hướng biến động của lãi suất, Ngân hàng có thể duy trì khe hở nhạy cảm lãi suất (IS GAP) và khe hở kỳ hạn (DGAP) bằng không. Chiến lược này sẽ giúp thu nhập lãi và giá trị ròng của Ngân hàng không bị ảnh hưởng dù cho lãi suất thị trường tăng hoặc giảm. Phần dưới đây sẽ trình bày ứng dụng chiến lược bằng cách kết hợp mô hình thời lượng với mô hình tối ưu hóa thông qua sự trợ giúp của công cụ Solver trong Excel: (i) Trước hết, hàm mục tiêu, các biến số ra quyết định và các điều kiện ràng buộc cần phải được thiết lập từ Bảng tổng kết kỳ hạn hoàn vốn trung bình của danh mục tài sản Có và kỳ hạn hoàn trả trung bình của danh mục tài sản Nợ:  Hàm mục tiêu: DGAP = 0  Các biến ra quyết định: Giá trị các khoản mục trong danh mục tài sản và nguồn vốn  Các điều kiện ràng buộc: Tổng tỷ trọng các khoản mục trong danh mục tài sản Có bằng 100%: WA1 + WA2 + WA3 + WA4 + WA5 = 100% Giới hạn dưới đối với tỷ trọng từng khoản mục trong danh mục tài sản Có: WA1, WA2, WA4, WA5 ≥ 1% WA3 ≥ 62% 6 Tổng tỷ trọng các khoản mục trong danh mục tài sản Nợ bằng 100%: WL1 + WL2 + WL3 + WL4 + WL5 = 100% Giới hạn dưới đối với tỷ trọng từng khoản mục trong danh mục tài sản Nợ: WL1, WL3, WL4, WL5 ≥ 1% WL2 ≥ 50% 7 Tổng giá trị tài sản bằng Tổng giá trị nguồn vốn: A1 + A2 + A3 + A4 + A5 = L1 + L2 + L3 + L4 + L5 + VCSH Vốn chủ sở hữu lớn hơn hoặc bằng giá trị hiện tại8: VCSH ≥ 4.200.523 6 "Cho vay khách hàng" chiếm tỷ trọng phần lớn trong danh mục tài sản Có; tùy đặc điểm từng ngân hàng mà giới hạn dưới đối với khoản mục này có thể khác nhau. 7 "Tiền gửi của khách hàng" chiếm tỷ trọng phần lớn trong danh mục tài sản Nợ; tùy đặc điểm từng ngân hàng mà giới hạn dưới đối với khoản mục này có thể khác nhau. 8 Ràng buộc này xuất phát từ đặc điểm các ngân hàng thường có xu hướng gia tăng vốn điều lệ, mở rộng hoạt động theo thời gian. - 33 - Để thuận lợi trong việc thiết lập các ràng buộc, ta chuẩn bị bảng tính sau: Kích hoạt Solver và khai báo: Ta có kết quả: - 34 - (ii) Dựa trên kết quả tham khảo do Solver đề xuất, ta sẽ quyết định giá trị danh mục điều chỉnh để có DGAP = 0. Kết quả tối ưu trên có được khi ta đã cố định thời lượng của các khoản mục. Thời lượng được sử dụng trong bảng tính được lấy từ kết quả tính toán vào thời điểm 31/12/2009 của Ngân hàng, chưa phải là kỳ hạn hoàn vốn/hoàn trả thích hợp nhất. Xuất phát từ điều đó mà tỷ trọng "tiền gửi tại NHNN" lên đến 24,11% tổng tài sản – khó xảy ra vì các ngân hàng thường đầu tư vào những lĩnh vực có tỷ suất sinh lời cao hơn lãi suất tiền gửi NHNN. Trong thực tế, khi đã chọn được một cơ cấu thời lượng hợp lý cho các khoản mục, kết quả tối ưu sẽ có giá trị tham khảo rất cao cho Ngân hàng. . - 35 - Trình tự thực hiện tối ưu hóa danh mục tài sản Có, tài sản Nợ để có DGAP = 0 được tổng kết như sau: - Ngân hàng lựa chọn và cố định cho mình thời lượng thích hợp nhất của các khoản mục trong danh mục tài sản và nguồn vốn. Dựa trên kinh nghiệm của mình, phòng Quản lý Nguồn vốn – Tài sản có thể làm được điều này. - Lập mô hình bảng tính, thực hiện tối ưu hóa để có được danh mục tối ưu với DGAP = 0 trên cơ sở thời lượng từng khoản mục đã cố định. - Từ giá trị danh mục tối ưu, tiến hành phân bổ lại các công cụ tài chính trong từng khoản mục tài sản Có, tài sản Nợ. Chiến lược này có thể bảo vệ giá trị của Ngân hàng trước biến động lãi suất trong nhiều năm. Chỉ khi có nhu cầu thay đổi vốn chủ sở hữu hoặc khi các khoản mục phải điều chỉnh đột biến, Ngân hàng mới phải phân tích lại DGAP và lập danh mục tài sản/nguồn vốn mới. § TÓM TẮT CHƯƠNG 2 Chương 2 đã phản ánh thực trạng quản lý rủi ro lãi suất tại các NHTM Việt Nam hiện nay thông qua việc phân tích cơ chế lãi suất của NHNN, các chính sách lãi suất và các biện pháp phòng ngừa rủi ro mà các NHTM đang áp dụng. Với số liệu hoạt động thực tế của DongA Bank, đề tài đã tiến hành đo lường rủi ro lãi suất bằng khe hở nhạy lãi và khe hở kỳ hạn với mô hình bảng tính trên Excel. Từ kết quả đo lường, các chiến lược phòng ngừa (chủ động và thụ động) được đề xuất với sự trợ giúp của phân tích độ nhạy, phân tích mô phỏng và mô hình tối ưu hóa. Sự thuận lợi trong việc thu thập dữ liệu, xử lý và chạy mô hình, ra quyết định từ kết quả tính toán đã cho thấy tính khả thi và ưu việt của các mô hình tái chình hiện đại trong quản lý rủi ro lãi suất tại các NHTM, đặc biệt là thực tiễn Việt Nam. - 36 - CHƯƠNG 3: GIẢI PHÁP CHO VIỆC ỨNG DỤNG CÁC MÔ HÌNH HIỆN ĐẠI TRONG QUẢN LÝ RỦI RO LÃI SUẤT TẠI NHTMCP ĐÔNG Á 3.1. Thiết lập và hoàn thiện quy trình quản lý rủi ro: Trong chương 2, chúng ta đã nghiên cứu việc ứng dụng các mô hình tài chính hiện đại trong công tác quản lý rủi ro lãi suất tại DongA Bank. Kết quả đạt được cho thấy, nếu biết phát huy và vận dụng sáng tạo sức mạnh của các mô hình, các NHTM sẽ bảo vệ được thu nhập lãi ròng cũng như giá trị vốn chủ sỡ hữu của mình trước môi trường lãi suất biến động. Không chỉ có giá trị về mặt lý thuyết, việc ứng dụng hoàn toàn khả thi trong thực tiễn, đặc biệt tại Việt Nam. Trên cơ sở khảo sát chi tiết thực tế hoạt động cùng mô hình tổ chức của mỗi ngân hàng, một quy trình hoàn chỉnh (Hình 3.1 và 3.2) được thiết lập nhằm đảm bảo cho công tác quản lý rủi ro lãi suất tại các ngân hàng diễn ra xuyên suốt và hiệu quả. Trong quy trình đó, các khâu chính sau cần được chú trọng thực hiện: 3.1.1. Tổ chức quản lý rủi ro Tổ chức quản lý rủi ro là nội dung đầu tiên và đóng vai trò nền tảng cho toàn quy trình. Để công tác tổ chức đạt hiệu quả, hỗ trợ tốt cho các khâu sau, Ngân hàng cần: (i) Lựa chọn và đào tạo các cán bộ ngân hàng có kiến thức chuyên sâu về quản lý rủi ro lãi suất: Phải thực sự am hiểu về quản lý tài sản – nguồn vốn và có kiến thức vững vàng về tài chính thì các cán bộ ngân hàng mới có thể tính toán và đánh giá được tổn thất của rủi ro lãi suất đến thu nhập ròng cũng như giá trị tài sản của ngân hàng. Trình độ hiểu biết về các nghiệp vụ phái sinh như hợp đồng kỳ hạn, tương lai, quyền chọn, hoán đổi… ; các kỹ thuật giao dịch, kiến thức về thị trường tài chính cũng cần được trang bị và nâng cao dần cho đội ngũ nhân viên ngân hàng để họ có thể đề xuất biện pháp phòng ngừa hữu hiệu. (ii) Xây dựng hệ thống thông tin, kế toán thống kê vững mạnh, chuyên nghiệp: Để đo lường chính xác rủi ro lãi suất cần phải có số liệu thống kê đầy đủ và chi tiết về danh mục tài sản Nợ, tài sản Có. Trong từng khoản mục, số liệu về thời gian còn lại, lãi suất đầu vào/đầu ra, giá trị của các luồng tiền thanh toán/thu vào ứng với từng kỳ hạn… là hết sức cần thiết đối với công tác lượng hóa rủi ro. Do đó, Ngân hàng phải có kế hoạch tổ chức tốt công tác kế toán – thống kê thống nhất và thường xuyên trong toàn hệ thống của mình. (iii) Đảm bảo sự kiểm tra, giám sát của phòng Kiểm soát nội bộ để toàn bộ quy trình quản lý rủi ro đạt được hiệu quả, trung thực và hợp lý. - 37 - Hình 3.1: Mô hình tổ chức quản lý rủi ro lãi suất (6) Dựa trên giải pháp đề xuất của phòng Quản lý rủi ro, phòng Quản lý nguồn vốn sẽ quyết định danh mục tài sản Có, tài sản Nợ tối ưu cần điều chỉnh trên cơ sở cân đối với năng lực tài chính hiện tại của ngân hàng; rồi báo cáo cho khối phòng nghiệp vụ lên kế hoạch thực hiện. (7), (8) Trong suốt quy trình, phòng Kiểm soát nội bộ thực hiện giám sát và kiểm tra sự tuân thủ chính sách quản lý rủi ro; đảm bảo tính trung thực, hợp lý trong cách đo lường cũng như giải pháp phòng ngừa. Định kỳ, các phòng ban liên quan báo cáo về quy trình quản lý rủi ro lên Ban Tổng giám đốc cũng như Hội đồng quản trị để có hướng điều chỉnh kịp thời. Trình tự thực hiện: (1) Hội đồng quản trị (HĐQT) chỉ định điều hành cấp cao và thiết lập chiến lược quản trị rủi ro lãi suất đảm bảo nguyên tắc thận trọng, phù hợp với nguồn vốn của ngân hàng. (2) Ban Tổng giám đốc cụ thể hóa quy trình và chính sách quản trị rủi ro lãi suất; đồng thời quy định rõ chức năng, quyền hạn và nhiệm vụ của từng cá nhân, phòng ban có liên quan trong quy trình. (3) Trên cơ sở thống nhất về quy trình quản trị rủi ro lãi suất trong toàn hệ thống, các phòng ban có liên quan trực tiếp đến danh mục tài sản Có, tài sản Nợ tiến hành thống kê theo định kỳ (về giá trị, lãi suất áp dụng, thời gian đáo hạn) các khoản mục mà mình quản lý và báo cáo cho phòng Quản lý nguồn vốn – ngân quỹ, tạo cơ sở cho việc xác định IS GAP, DGAP. (4) Từ dữ liệu IS GAP, DGAP của phòng Quản lý nguồn vốn cũng như kết quả dự báo lãi suất của phòng Nghiên cứu phát triển, công tác nhận dạng và lượng hóa rủi ro lãi suất sẽ được tiến hành bởi phòng Quản lý rủi ro. (5) Sau khi ứng dụng các mô hình, kỹ thuật quản lý rủi ro hiện đại; phòng Quản lý rủi ro sẽ đề xuất giải pháp phòng ngừa và báo cáo lại với phòng Quản lý nguồn vốn cùng Nghiên cứu phát triển để triển khai thực hiện. - 38 - Hình 3.2: Tổng kết quy trình quản lý rủi ro lãi suất TSC, TSN*: Tài sản Có, Tài sản Nợ. ● Xây dựng quy trình phù hợp với bộ máy tổ chức. ● Lựa chọn nhân sự có chuyên môn cao. ● Kiện toàn hệ thống thông tin – kế toán. ● Đảm bảo kiểm tra – giám sát hiệu quả. Tổ chức quản lý rủi ro lãi suất Rủi ro về giá: ● Giảm giá trị TSC, TSN. ● Giảm giá trị ròng của ngân hàng. Rủi ro tái đầu tư: ● Chi phí lãi tăng. ● Thu nhập lãi giảm. Nhận biết rủi ro & Dự báo lãi suất Mô hình thời lượng: ● Đo lường khe hở kỳ hạn. ● Xác định sự thay đổi giá trị ròng ngân hàng khi lãi suất biến động. Mô hình tái định giá: ● Đo lường khe hở nhạy cảm lãi suất. ● Xác định sự thay đổi tỷ lệ thu nhập lãi cận biên. Lượng hóa rủi ro lãi suất Bảo vệ thu nhập lãi ròng và giá trị vốn chủ sở hữu của ngân hàng Phòng ngừa rủi ro lãi suất Chiến lược chủ động: Kết hợp MH mô phỏng Chiến lược thụ động: Kết hợp MH tối ưu hóa Điều chỉnh TSC, TSN* Hợp đồng kỳ hạn Hợp đồng tương lai Hợp đồng hoán đổi Hợp đồng quyền chọn Bảo hiểm rủi ro lãi suất - 39 - 3.1.2. Nhận dạng rủi ro và dự báo lãi suất 3.1.2.1. Nhận dạng rủi ro Để làm tốt công tác quản lý rủi ro lãi suất, ngân hàng phải nhận diện được những rủi ro nào mình phải đối mặt và nguyên nhân dẫn đến rủi ro đó. Khi lãi suất thay đổi, các ngân hàng thường phải đương đầu với hai loại rủi ro lãi suất: "rủi ro về giá" và "rủi ro tái đầu tư". (i) Rủi ro về giá: Giá trị thị trường của tài sản Có, tài sản Nợ dựa trên khái niệm giá trị hiện tại của tiền tệ. Do đó, rủi ro sẽ phát sinh nếu lãi suất thị trường tăng lên, dẫn đến mức chiết khấu giá trị tài sản cũng tăng theo và giá trị hiện tại của tài sản Có hoặc tài sản Nợ giảm xuống. (ii) Rủi ro tái đầu tư (tái định giá): Rủi ro này xuất hiện khi có sự không cân xứng về kỳ hạn giữa tài sản Có, tài sản Nợ hoặc khi các ngân hàng áp dụng các loại lãi suất khác nhau trong quá trình huy động vốn và cho vay.  Sự không cân xứng về kỳ hạn giữa tài sản Có và tài sản Nợ: Trong trường hợp kỳ hạn của tài sản Có lớn hơn kỳ hạn của tài sản Nợ (ngân hàng huy động vốn ngắn hạn để cho vay, đầu tư dài hạn), rủi ro sẽ trở thành hiện thực nếu lãi suất huy động trong những năm tiếp theo tăng lên trong khi lãi suất cho vay và đầu tư dài hạn không đổi. Trường hợp kỳ hạn của tài sản Có nhỏ hơn kỳ hạn tài sản Nợ (ngân hàng huy động vốn có kỳ hạn dài để cho vay, đầu tư với kỳ hạn ngắn), rủi ro sẽ xuất hiện nếu lãi suất huy động trong những năm tiếp theo không đổi trong khi lãi suất cho vay và đầu tư giảm xuống.  Áp dụng các loại lãi suất khác nhau trong quá trình huy động vốn và cho vay: Ngân hàng có thể huy động vốn với lãi suất cố định để cho vay, đầu tư với lãi suất biến đổi. Khi lãi suất giảm, rủi ro sẽ xuất hiện vì chi phí trả lãi không đổi trong khi thu nhập lãi giảm. Trường hợp ngược lại, ngân hàng huy động vốn với lãi suất biến đổi để cho vay, đầu tư với lãi suất cố định; rủi ro sẽ phát sinh khi lãi suất tăng vì chi phí trả lãi tăng theo lãi suất thị trường, trong khi thu nhập lãi không đổi. Trên cơ sở nhận thức về các loại rủi ro và nguồn gốc phát sinh của chúng, ngân hàng cần thường xuyên rà soát thu chi lãi và danh mục tài sản Có, tài sản Nợ của mình; tiến đến lượng hóa rủi ro lãi suất và có biện pháp phòng ngừa kịp thời. 3.1.2.2. Dự báo lãi suất Về công tác dự báo rủi ro lãi suất: Trong nhiều năm qua, các ngân hàng đã cố gắng dự báo xu hướng vận động trong tương lai của lãi suất thị trường nhằm hạn chế rủi ro lãi suất. - 40 - Tuy nhiên, lãi suất được hình thành do sụ tương tác giữa hàng nghìn lực cung cầu trên thị trường nên ngân hàng rất khó có thể đạt được một dự báo chính xác. Ngoài ra, một điều gây khó khăn cho việc dự báo là lãi suất của một khoản cho vay hay chứng khoán được cấu thành bởi rất nhiều thành phần: Lãi suất thị trường của một khoản vay hay của một chứng khoán = Lãi suất thực của các chứng khoán không có rủi ro (như lãi suất trái phiếu chính phủ được điều chỉnh theo lạm phát) + Phần bù rủi ro cho vay: rủi ro không thu hồi được nợ, rủi ro lạm phát, rủi ro kỳ hạn, rủi ro về khả năng tiêu thụ, rủi ro thu hồi Không những lãi suất thực phi rủi ro (được điều chỉnh theo lạm phát) luôn thay đổi theo các biến động cung – cầu vốn trên thị trường tài chính mà cả nhận định của người cho vay và người đi vay về phần bù rủi ro cũng thay đổi. Điều này khiến cho lãi suất biến động thất thường. Các nhà quản trị ngân hàng muốn dự báo chính xác về lãi suất thị trường cần phải có khả năng dự báo những thay đổi trong sự đánh giá của thị trường đối với tất cả các nhân tố cấu thành lãi suất trong công thức (3.1). Đây quả thực là một vấn đề nan giải!... Tuy nhiên, sự phát triển của các sản phẩm tài chính phái sinh1 đã giúp các ngân hàng không phải "đau đầu" vì vấn đề trên nữa. Công tác dự báo lãi suất tại ngân hàng lúc này đóng vai trò hỗ trợ và định hướng cho các bước tiếp theo. 3.1.3. Đo lường rủi ro Một hệ thống đo lường rủi ro lãi suất có khả năng nhận biết tất cả nguồn gốc rủi ro trên toàn bộ phạm vi hoạt động của ngân hàng sẽ quyết định thành công cho cả quy trình quản lý rủi ro. Để xây dựng được hệ thống này trên cơ sở các mô hình tài chính hiện đại, những nội dung sau ngân hàng cần chú ý thực hiện: 3.1.3.1. Phương pháp và kỹ thuật đo lường: Việc lượng hóa rủi ro lãi suất cần được áp dụng trên cả hai khía cạnh thu nhập/chi phí lãi và giá trị thị trường của danh mục tài sản Có, tài sản Nợ mà ngân hàng đang nắm giữ. Mục tiêu này có thể đạt được khi sử dụng:  Phương pháp quản lý khe hở nhạy cảm lãi suất (Mô hình tái định giá): Phương pháp này sẽ giúp ngân hàng xác định sự thay đổi thu nhập lãi ròng của ngân hàng khi lãi suất thay đổi, trên cơ sở phân tích các luồng tiền dựa trên nguyên tắc giá trị ghi sổ nhằm xác định chênh lệch giữa lãi suất thu được từ tài sản Có và lãi suất thanh toán cho vốn huy động sau một thời 1 Trình bày chi tiết trong phần 3.2. (3.1) - 41 - gian nhất định. Kỹ thuật quan trọng nhất phải nắm là việc phân nhóm các khoản mục tài sản Có và tài sản Nợ theo khoảng thời gian tương lai cho tới khi từng khoản mục đáo hạn hoặc được định giá lại. Trên cơ sở này, chúng ta sẽ xác định tình trạng nhạy cảm tài sản hoặc nợ và đánh giá tỷ lệ thu nhập lãi cận biên của Ngân hàng trước biến động lãi suất.  Phương pháp quản lý khe hở kỳ hạn thực tế (Mô hình thời lượng): Nhờ đề cập đến yếu tố thời lượng của tất cả các luồng tiền cũng như kỳ hạn đến hạn của tài sản Nợ và tài sản Có, mà phương pháp này đánh giá được tác động của sự thay đổi lãi suất đối với giá trị ròng của Ngân hàng. Kỹ thuật quyết định của phương pháp là việc tính thời lượng của từng khoản mục tài sản Có, tài sản Nợ; tiếp đến xác định thời lượng của toàn danh mục tài sản Có, tài sản Nợ; tạo điều kiện cho việc đánh giá sự thay đổi giá trị ròng của Ngân hàng trước biến động lãi suất. Trong danh mục tài sản Có, tài sản Nợ; những khoản mục không chịu lãi hoặc có dòng tiền không cố định trong tương lai sẽ được bỏ qua khi tính thời lượng. 3.1.3.2. Dữ liệu cần thu thập: Để lượng hóa rủi ro lãi suất một cách thành công với hai phương pháp trên, ngân hàng nên thu thập và tập hợp thông tin cho mỗi khoản mục trong danh mục tài sản Có, tài sản Nợ về: Mệnh giá, số dư hiện tại và các quy định về lãi suất trong từng hợp đồng;  Phương thức thanh toán hay phương pháp trả lãi; thời gian đáo hạn; các điều khoản điều chỉnh trong hợp đồng. Định kỳ, tập hợp dữ liệu này nên được báo cáo về phòng Quản lý Nguồn vốn – Ngân quỹ, tạo điều kiện cho việc xác định tình trạng nhạy cảm tài sản hoặc nợ, cũng như tính toán kỳ hạn hoàn vốn trung bình của tài sản Có (DA), kỳ hạn hoàn trả trung bình của tài sản Nợ (DL); tiến đến đo lường khe hở kỳ hạn (IS GAP) và xác định sự biến động giá trị ròng của ngân hàng (NW) khi lãi suất thay đổi. 3.1.4. Phòng ngừa rủi ro Ngân hàng có thể phòng ngừa rủi ro lãi suất ở hai cấp độ: vi mô và vĩ mô.  Phòng ngừa vi mô: phòng ngừa rủi ro lãi suất cho từng bộ phận tài sản Có hoặc tài sản Nợ một cách riêng biệt.  Phòng ngừa vĩ mô: phòng ngừa rủi ro lãi suất do sự không cân xứng về thời lượng của hai vế bảng cân đối tài sản. - 42 - Xét về cách thức phòng ngừa, ngân hàng có thể dựa vào khe hở nhạy cảm lãi suất hoặc khe hở kỳ hạn thực tế để điều chỉnh danh mục tài sản Nợ, tài sản Có (gồm chiến lược chủ động và thụ động). Cách thức này đặc biệt hiệu quả khi kết hợp với mô hình mô phỏng và tối ưu hóa. Một cách khác linh động hơn là sử dụng các kỹ thuật bảo hiểm lãi suất như hợp đồng kỳ hạn, hợp đồng tương lai, hợp đồng hoán đổi, hợp đồng quyền chọn (phần 3.2). Cả hai cách phòng ngừa này sẽ thực sự hữu ích khi thị trường tài chính càng phát triển và có tính thanh khoản cao. 3.2. Kiện toàn phương pháp phòng ngừa rủi ro lãi suất bằng cách kết hợp các kỹ thuật bảo hiểm lãi suất Nguyên tắc chung trong việc phòng ngừa rủi ro lãi suất bằng các kỹ thuật bảo hiểm là ngân hàng tiến hành các giao dịch hợp đồng kỳ hạn, tương lai, quyền chọn, hoán đổi… sao cho lợi nhuận thu được từ các giao dịch này bù đắp một phần hoặc toàn bộ tổn thất trên bảng cân đối tài sản do sự biến động lãi suất gây ra. Nếu lãi suất không như dự đoán thì tổn thất từ các giao dịch sẽ không ảnh hưởng đáng kể so với lợi nhuận thu được trên bảng cân đối tài sản. Trong khuôn khổ có hạn, đề tài sẽ tập trung vào cách thức ứng dụng các công cụ phái sinh trong phòng ngừa rủi ro lãi suất. Nhìn chung, các công cụ được trình bày dưới đây đều có thể giúp các NHTM hạn chế được hai loại rủi ro lãi suất thường gặp là: "rủi ro về giá" và "rủi ro tái đầu tư". Việc sử dụng công cụ nào tùy vào sự phát triển của thị trường tài chính trong từng giai đoạn cũng như sự ưa thích và chuyên môn hóa của ngân hàng đối với các sản phẩm phái sinh khác nhau. 3.2.1. Hợp đồng lãi suất kỳ hạn Hợp đồng lãi suất kỳ hạn là sự thỏa thuận của hai chủ thể về việc mua bán một số lượng công cụ tài chính với một mức giá (hay lãi suất) được thỏa thuận vào ngày hôm nay cho việc chuyển giao vào một ngày trong tương lai. Nếu lãi suất thị trường dự báo sẽ tăng (giá trái phiếu trên thị trường sụt giảm, trái phiếu đang nắm giữ sẽ chịu một khoản lỗ trên bảng cân đối tài sản), ngân hàng có thể bán kỳ hạn các trái phiếu theo giá hiện tại. Khi hợp đồng kỳ hạn đến hạn:  Nếu lãi suất thực tế tăng, ngân hàng sẽ thực hiện bán trái phiếu cho người mua theo giá đã thỏa thuận và mua lại số trái phiếu đã bán trên thị trường với mức giá thấp hơn. Khoản lợi nhuận này sẽ bù đắp khoản thua lỗ trên bảng cân đối tài sản. Kết quả là rủi ro lãi suất đối với ngân hàng bằng 0. - 43 -  Nếu lãi suất thực tế giảm, ngân hàng cũng phải thực hiện bán trái phiếu cho người mua theo giá đã thỏa thuận và mua lại số trái phiếu đã bán trên thị trường với mức giá cao hơn. Tuy nhiên, khoản lỗ về giá này được bù đắp bằng khoản tăng giá của trái phiếu trên bảng cân đối tài sản. Kết quả là rủi ro lãi suất đối với ngân hàng bằng 0. Ngân hàng cũng có thể dùng hợp đồng kỳ hạn tiền gửi để phòng ngừa rủi ro tái đầu tư do chênh lệch về kỳ hạn giữa các khoản cho vay và huy động vốn. Bằng cách thỏa thuận với bên đối tác tại thời điểm hôm nay rằng, ngân hàng cam kết nhận và bên đối tác cam kết gửi một số tiền nhất định, với một mức lãi suất xác định trong một khoảng thời gian cụ thể trong tương lai; ngân hàng đã tránh được rủi ro thanh toán khi lãi suất biến động. 3.2.2. Hợp đồng lãi suất tương lai Hợp đồng lãi suất tương lai cũng là sự thỏa thuận về việc mua bán một số lượng công cụ tài chính với một mức giá được thỏa thuận vào ngày hôm nay cho việc chuyển giao vào một ngày trong tương lai. Tuy nhiên, sự thỏa thuận trong hợp đồng tương lai diễn ra giữa nhiều chủ thể khác nhau, được thực hiện thông qua Sở giao dịch và các bên có thể chấm dứt hợp đồng tại bất cứ thời điểm nào. Hoạt động phòng chống rủi ro lãi suất bằng hợp đồng tương lai nhằm đạt 3 mục tiêu cơ bản: (i) Bảo vệ, tránh tổn thất giá trị chứng khoán và các khoản tín dụng có lãi suất cố định khi lãi suất thị trường tăng; (ii) Hạn chế chi phí vay vốn của ngân hàng; (iii) Ngăn chặn khả năng lãi suất của các khoản cho vay đầu tư giảm sút trong tương lai. Cụ thể: Ngăn chặn tổn thất khi ngân hàng có ISGAP âm (Nợ nhạy lãi > Tài sản nhạy lãi) và lãi suất dự tính tăng: Không để cho chi phí vay vốn tăng và giá trị tài sản giảm. Sử dụng nghiệp vụ phòng chống thế đoản: bán hợp đồng tương lai ở thời điểm hiện tại với mức giá F0 và sau đó mua lại theo giá thị trường Fn một hợp đồng tương tự tại thời điểm đáo hạn. Lợi nhuận F0 – Fn (sau khi trừ thuế và phí môi giới) sẽ được dùng để bù đắp những tổn thất trong giá trị thị trường của các tài sản (Hình 3.3). Ngăn chặn tổn thất khi ngân hàng có ISGAP dương (Tài sản nhạy lãi > Nợ nhạy lãi) và lãi suất dự tính giảm: Hạn chế sự sụt giảm thu nhập dự tính từ các khoản tín dụng và từ hoạt động kinh doanh chứng khoán. Sử dụng nghiệp vụ phòng chống thế trường: mua hợp đồng tương lai tại thời điểm hiện với mức giá F0 và sau đó bán theo giá thị trường Fn một hợp đồng tương tự tại thời điểm đáo hạn. Lợi nhuận Fn – F0 (sau khi trừ thuế và phí môi giới) sẽ bù đắp sự sụt giảm thu nhập của ngân hàng (Hình 3.4). - 44 - Không chỉ loại trừ được rủi ro từ khe hở nhạy cảm lãi suất (IS GAP), hợp đồng tương lai còn có thể "lấp đầy" khe hở kỳ hạn (DGAP) để bảo vệ giá trị ròng của ngân hàng trước biến động lãi suất. Gọi số lượng các hợp đồng tương lai cần thiết là NF, giá mỗi hợp đồng là PF, kỳ hạn hoàn vốn của chứng khoán cơ sở là DF; kỳ hạn hoàn vốn trung bình tài sản Có là DA, kỳ hạn hoàn trả trung bình tài sản Nợ là DL. Kết hợp các công thức trong phần (2.1.3), ta có công thức xác định số lượng các hợp đồng tương lai cần thiết để hạn chế toàn bộ rủi ro và bảo vệ giá trị ròng của ngân hàng2: N = [D − k. D ]. AD × P (3.2) Nếu nghiệp vụ phòng chống của ngân hàng được gắn với một trạng thái cụ thể về tài sản Có hoặc tài sản Nợ thì các giao dịch tương lai sẽ không tạo ra thu nhập hay tổn thất đáng kể. Mặc dù trên thực tế các giao dịch tương lai tồn tại một loại "rủi ro cơ bản" (rủi ro do chênh lệch về lãi suất giữa thị trường giao ngay và thị trường tương lai) nhưng rủi ro này thường nhỏ hơn so với rủi ro lãi suất trên thị trường giao ngay. Do đó, các nghiệp vụ phòng chống bằng hợp đồng tương lai vẫn trở nên hữu ích đối với các ngân hàng. 3.2.3. Hợp đồng hoán đổi lãi suất Hoán đổi lãi suất là một thỏa thuận giữa hai bên trong đó bên này cam kết thanh toán cho bên kia khoản tiền lãi phải trả theo lãi suất cố định (hay lãi suất thả nổi) tính trên cùng một khoản nợ gốc trong cùng một khoản thời gian nhất định. Hợp đồng hoán đổi lãi suất cho phép các bên tham gia có thể chuyển đổi lãi suất cố định sang lãi suất thả nổi hoặc từ lãi suất thả nổi sang lãi suất cố định và làm cho thời lượng của tài sản Có, tài sản Nợ trở nên phù hợp hơn. Cơ chế thực hiện: 2 Phần chứng minh được trình bày chi tiết trong Phụ lục 3.1. Vùng lợi nhuận F0 Fn 0 Lợi nhuận Tổn thất 0 Lợi nhuận Tổn thất F0Fn Vùng lợi nhuận Hình 3.3: Phòng chống thế đoản khi lãi suất thị trường tăng Hình 3.4: Phòng chống thế trường khi lãi suất thị trường giảm - 45 - (i) Vận dụng hợp đồng hoán đổi lãi suất để giảm chi phí huy động vốn của 2 ngân hàng có mức xếp hạng tín nhiệm khác nhau: Xét 2 ngân hàng: Ngân hàng A có mức xếp hạng tín nhiệm cao (giả sử AAA) nên có thể phát hành trái phiếu để huy động vốn trên thị trường mở với lãi suất thấp; ngân hàng B có mức xếp hạng tín nhiệm thấp (giả sử BBB) nên phải phát hành trái phiếu để huy động vốn trên thị trường mở với lãi suất cao. Qua một tổ chức trung gian, ngân hàng B sẽ thực hiện trao đổi các khoản thanh toán lãi với ngân hàng A: Ngân hàng B đồng ý thanh toán chi phí lãi vay dài hạn cố định cho ngân hàng A (chi phí lãi này vẫn thấp hơn chi phí khi ngân hàng B trực tiếp huy động vốn); ngược lại, ngân hàng A cam kết thanh toán cho ngân hàng B chi phí lãi vay ngắn hạn thả nổi (chi phí lãi này vẫn thấp hơn chi phí khi ngân hàng A trực tiếp huy động vốn). Kết quả là ngân hàng A nhận được khoản vốn huy động với chi phí lãi vay dài hạn cố định nhưng sẽ phải thanh toán chi phí lãi vay ngắn hạn thả nổi áp dụng cho ngân hàng B. (ii) Vận dụng hợp đồng hoán đổi lãi suất để điều chỉnh sự bất cân xứng giữa thời lượng của tài sản Có và tài sản Nợ Một ngân hàng có khe hở kỳ hạn âm (kỳ hạn hoàn vốn trung bình của tài sản Có < kỳ hạn hoàn trả trung bình của tài sản Nợ) sẽ bị giảm sút giá trị ròng khi lãi suất thị trường giảm; và ngược lại, ngân hàng khác có khe hở kỳ hạn dương (kỳ hạn hoàn vốn trung bình của tài sản Có > kỳ hạn hoàn trả trung bình của tài sản Nợ) sẽ bị giảm sút giá trị ròng khi lãi suất thị trường tăng. Hai ngân hàng sẽ tiến hành ký kết hợp đồng hoán đổi lãi suất: Ngân hàng có khe hở kỳ hạn dương (do kỳ hạn nợ thực tế quá ngắn) sẽ chuyển giao các khoản trả lãi biến đổi để lấy các khoản trả lãi cố định. Ngân hàng có khe hở kỳ hạn âm (do kỳ hạn tài sản thực tế quá ngắn) sẽ chuyển giao các khoản thu nhập có lãi suất biến đổi để lấy các khoản thu nhập dài hạn có lãi suất cố định. 3.2.4. Hợp đồng quyền chọn lãi suất Quyền chọn lãi suất là một công cụ cho phép người mua nó có quyền (nhưng không bắt buộc) được mua hay bán một số lượng tài sản tài chính tại thời điểm xác định trong tương lai với một mức giá được xác định ngay tại thời điểm thỏa thuận hợp đồng. Chức năng và cách thức phòng chống rủi ro lãi suất bằng hợp đồng quyền chọn được thể hiện như sau: - 46 - Ngăn chặn tổn thất khi ngân hàng có ISGAP âm (Nợ nhạy lãi > Tài sản nhạy lãi) và lãi suất dự tính tăng: Không để cho chi phí vay vốn tăng và giá trị tài sản giảm. Mua hợp đồng quyền bán: Lãi suất tăng sẽ làm giảm giá trị thị trường của các chứng khoán xuống mức Fn, ở dưới mức giá thỏa thuận S. Ngân hàng sẽ mua các chứng khoán với giá Fn và bán cho người phát hành quyền với giá S. Lợi nhuận S – Fn (trừ đi quyền phí và thuế) sẽ bù đắp một phần tổn thất do chi phí trả lãi tăng do lãi suất tăng (Hình 3.5). Ngăn chặn tổn thất khi ngân hàng có ISGAP dương (Tài sản nhạy lãi > Nợ nhạy lãi) và lãi suất dự tính giảm: Hạn chế sự sụt giảm thu nhập dự tính từ các khoản tín dụng và từ hoạt động kinh doanh chứng khoán. Mua hợp đồng quyền mua: Lãi suất giảm sẽ làm tăng giá trị thị trường của các chứng khoán đến mức Fn; tạo cơ hội cho ngân hàng thu lợi Fn – S (trừ đi quyền phí và thuế). Lợi nhuận này sẽ bù đắp một phần tổn thất về thu nhập lãi do lãi suất giảm, (Hình 3.6). Khoản lợi nhuận mà ngân hàng thu được từ các giao dịch quyền chọn sẽ bù đắp tổn thất về thu chi lãi khi lãi suất thay đổi. Nếu lãi suất không vận động đúng như dự đoán thì ngân hàng chỉ chịu lỗ đúng bằng quyền phí, nhưng lại được lợi từ danh mục tài sản Có, tài sản Nợ của mình. Vì thế, có thể nói, hợp đồng quyền chọn là một công cụ khá lý tưởng cho các ngân hàng trong công tác phòng ngừa rủi ro lãi suất. 3.3. Kiến nghị đối với Chính phủ, Ngân hàng nhà nước và các Bộ ngành liên quan 3.3.1. Về cơ chế điều hành lãi suất Trong chương 2, chúng ta đã được tìm hiểu về các cơ chế điều hành lãi suất của NHNN trong thời gian qua. Từ cuối tháng 2/2010, cơ chế lãi suất thỏa thuận đã được tái áp dụng đối với các khoản cho vay trung dài hạn, song song đó là giới hạn trần lãi suất đối với huy động và cho vay ngắn hạn; lãi suất cơ bản vẫn được duy trì và công bố định kỳ hàng tháng nhằm định hướng thị trường. Có khá nhiều tranh luận xung quanh cơ chế điều hành này liên quan đến việc nên tiếp tục bỏ hay không bỏ trần lãi suất, lãi suất cơ bản? Trên cơ sở nghiên cứu kỹ Lợi nhuận - Quyền phí 0 S Fn Vùng lợi nhuận Vùng lợi nhuận Fn S Lợi nhuận - Quyền phí 0 Hình 3.6: Mua hợp đồng quyền mua khi lãi suất thị trường giảm Hình 3.5: Mua hợp đồng quyền bán khi lãi suất thị trường tăng - 47 - lưỡng chính sách lãi suất và tác động của lãi suất đến công tác quản trị rủi ro của các NHTM, đề tài xin đưa ra một số khuyến nghị sau về cơ chế điều hành lãi suất trong thời gian tới: (i) Trần lãi suất huy động nên được gỡ bỏ và thực hiện cho vay các khoản ngắn hạn theo lãi suất thỏa thuận Mặc dù cơ chế lãi suất thỏa thuận được kỳ vọng sẽ giúp các NHTM hưởng lợi và sẽ cho vay nhiều hơn, triển vọng nền kinh tế sẽ tốt hơn khi doanh nghiệp có đủ vốn làm ăn. Tuy nhiên, lãi suất đầu ra đã mở theo cơ chế thỏa thuận, nhưng lãi suất đầu vào vẫn bị bó buộc bởi trần lãi suất huy động 10,5%. Điều này dẫn đến: mặt bằng lãi suất huy động xoay quanh 10,499%/năm cho tất cả các kỳ hạn. Người gửi tiền khi nhìn vào con số này đã hình thành tâm lý lãi suất sẽ còn tăng, từ đó chỉ gửi ngắn hạn nhằm chuyển sang gửi lãi suất cao khi ngân hàng tăng lãi suất. Không thể huy động được nguồn vốn trung dài hạn, các NHTM đã chuyển 30% vốn ngắn hạn để cho vay trung dài hạn. Khi đã dùng hết hạn mức này, các ngân hàng phải biến khoản gửi ngắn hạn của khách hàng thành trung dài hạn để được cho vay theo lãi suất thỏa thuận. Mặt khác, cho vay ngắn hạn theo lãi suất cơ bản (thực tế là trần lãi suất 12%/năm) chỉ ngang với mức lãi suất mà ngân hàng trả cho người gửi tiền (gồm 10,499% cộng với các khoản khuyến mãi, thưởng...), xem như ngân hàng lỗ phần chi phí, khoảng 3%. Chính vì vậy, ngân hàng thường biến các hợp đồng vay ngắn hạn thành trung dài hạn. Đối với người vay vốn ngắn hạn, những tưởng sẽ được vay theo trần lãi suất 12%/năm nhưng thực tế, họ phải trả thêm phí, cộng lại tới trên 16%/năm… Bên cạnh đó, nhiều doanh nghiệp cũng đang khóc than vì lãi suất cho vay trung dài hạn quá cao, dẫn đến kinh doanh không có lãi. Để giải quyết các vấn đề trên, NHNN cần xem xét gỡ bỏ trần lãi suất huy động, thực hiện cho vay theo lãi suất thỏa thuận các khoản ngắn hạn. Ngoài ra, một nội dung quan trọng không kém là phải tăng cường thanh tra, giám sát việc thi hành cơ chế lãi suất thỏa thuận tại các NHTM, thúc đẩy cạnh tranh minh bạch giữa các NHTM với nhau. (ii) Chưa thể bỏ ngay lãi suất cơ bản; thay vào đó, nên tập trung phát huy hơn nữa tính độc lập của NHNN và tăng cường vai trò điều tiết vĩ mô của lãi suất tái cấp vốn, lãi suất chiết khấu, lãi suất nghiệp vụ thị trường mở Trong thời gian qua, đã có nhiều ý kiến đề nghị nên bỏ lãi suất cơ bản, vì quy định lãi suất cơ bản tức là NHNN đã can thiệp vào hoạt động kinh doanh của các NHTM và tổ chức tín dụng bằng mệnh lệnh hành chính; lãi suất cơ bản cũng không phản ánh đúng quan hệ thị - 48 - trường trên thị trường vốn… Các ý kiến trên đây không sai và có cơ sở. Tuy nhiên, việc bỏ lãi suất cơ bản vào thời điểm này là không nên, vì: - Thực tiễn hiện nay cho thấy, tình hình kinh tế vĩ mô trong nước vẫn chứa đựng nhiều rủi ro: nguy cơ lạm phát cao chưa được ngăn ngừa một cách vững chắc; thị trường hàng hoá, vàng, ngoại hối, bất động sản, chứng khoán còn chứa đựng những bất ổn do hiện tượng đầu cơ còn diễn ra khá phổ biến và các biện pháp điều tiết kinh tế vĩ mô của nhà nước chưa đủ mạnh để có thể ngăn ngừa hoặc hạn chế các hiện tượng này. Tựu trung lại, nền kinh tế Việt Nam chưa thực sự là nền kinh tế thị trường. Do đó, nhiều lĩnh vực, trong đó có thị trường vốn, chưa thể phó thác cho sự vận động theo những quy luật của kinh tế thị trường. - Hệ thống các NHTM còn chênh lệch lớn về quy mô, cơ cấu và chất lượng tài sản Nợ, tài sản Có. Năng lực tài chính, khả năng cạnh tranh và quản trị kinh doanh của các NHTM còn nhiều hạn chế. Thị trường liên ngân hàng chưa đa dạng, phong phú và chưa mạnh mẽ phát đi tín hiệu của chính sách tiền tệ cũng như quan hệ cung cầu vốn trong nền kinh tế. Giải pháp đặt ra trong giai đoạn hiện nay là cần phát huy hơn nữa vai trò điều tiết vĩ mô của lãi suất tái cấp vốn, lãi suất chiết khấu, lãi suất nghiệp vụ thị trường mở. NHNN nên xem đây là những lãi suất chủ đạo của nền kinh tế. Dựa trên mối quan hệ vay mượn thực tế giữa NHNN với các tổ chức tín dụng, định kỳ, NHNN nên công bố một khung lãi suất định hướng thị trường; làm cơ sở thỏa thuận cho các khoản vay mượn trong nền kinh tế. Lãi suất cơ bản được hình thành từ khung lãi suất thị trường này sẽ phát huy vai trò vốn có của mình là "ngăn chặn cho vay nặng lãi". Ngoài ra, việc tăng cường tính độc lập của NHNN, đảm bảo cho NHNN toàn tâm toàn ý theo đuổi mục tiêu của chính sách tiền tệ, thực sự trở thành một ngân hàng trung ương cũng là một giải pháp quan trọng góp phần ổn định kinh tế vĩ mô, tiến đến tự do hóa lãi suất. 3.3.2. Về quy định đối với các NHTM trong công tác quản trị rủi ro lãi suất Cho đến nay, cơ sở pháp lý đối với công tác quản lý rủi ro lãi suất tại các NHTM còn rất hạn chế. Biểu mẫu báo cáo do NHNN Việt Nam ban hành cùng với Quyết định số 16/2007/QĐ-NHNN ngày 18/04/2007 có thể được xem là một trong những văn bản pháp luật hiếm hoi hướng dẫn cách thức đo lường rủi ro lãi suất. Theo đó, NHNN yêu cầu các NHTM trình bày trong báo cáo tài chính hàng năm:  Lãi suất thực tế trung bình trên các khoản mục tiền tệ chủ yếu theo các kỳ hạn và đồng tiền khác nhau; - 49 - Mô hình sử dụng để đo lường, quản lý rủi ro lãi suất;  Bảng phân tích tài sản, công nợ và các khoản mục ngoại bảng theo kỳ định lại lãi suất thực tế tại thời điểm lập báo cáo tài chính. Như vậy, với quy định trên, bắt đầu từ năm 2007, mô hình tái định giá đã được NHNN khuyến khích các NHTM áp dụng. Đây là một tiền đề tốt cho tiến trình đổi mới công nghệ, nâng cao năng lực quản trị rủi ro của các NHTM Việt Nam. Kết quả nghiên cứu của đề tài cho thấy, việc ứng dụng mô hình thời lượng cùng các mô hình tài chính hiện đại khác như mô hình tối ưu hóa, mô hình mô phỏng hoàn toàn khả thi trong thực tế và sẽ giúp hoàn thiện công tác quản lý rủi ro lãi suất tại các NHTM. Điều quan trọng là các ngân hàng cần tổ chức tốt bộ máy tổ chức và hệ thống thông tin. Trong thời gian tới, NHNN có thể xem xét soạn thảo các văn bản hướng dẫn cách thức quản lý rủi ro nâng cao hơn, đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế của hệ thống ngân hàng trong nước. 3.3.3. Về việc phát triển thị trường tài chính Phần 3.2 đã cho thấy tính đặc biệt hữu ích của các công cụ tài chính phái sinh trong phòng ngừa rủi ro lãi suất tại các NHTM. Tuy nhiên, để có thể vận dụng một cách hiệu quả và thông suốt các công cụ này tại Việt Nam; NHNN, Bộ Tài chính, Ủy ban chứng khoán nhà nước (UBCKNN), các NHTM cũng như các doanh nghiệp cần phải ra sức hơn nữa trong việc chung tay xây dựng một thị trường tài chính phát triển. Mặc dù trong những năm qua, hệ thống tài chính Việt Nam đã có những bước phát triển rất quan trọng theo hướng hội nhập với thông lệ và chuẩn mực quốc tế được chấp nhận chung. Tuy nhiên, một điều không thể phủ nhận là công cụ tài chính phái sinh và thị trường tài chính phái sinh vẫn chưa phát triển; việc mua bán các sản phẩm tài chính phái sinh được rất ít doanh nghiệp hoặc tổ chức tài chính thực hiện trong quá trình hoạt động kinh doanh của mình, đồng thời thị trường chính thức chưa được thiết lập, thị trường phi chính thức nhỏ lẻ và hoạt động không thường xuyên. Loại công cụ tài chính phái sinh được phổ biến nhiều nhất ở Việt Nam hiện nay là công cụ tài chính phái sinh tiền tệ. Ngoài ra, một số ít NHTM Việt Nam đang được NHNN cho phép thực hiện thí điểm mua bán một số loại công cụ tài chính phái sinh khác như công cụ tài chính phái sinh về tín dụng, hoán đổi lãi suất, quyền chọn về vàng, kỳ hạn về hàng hóa. Những việc sau đây nên được tập trung thực hiện trong thời gian tới nhằm xây dựng một thị trường tài chính phát triển đầy đủ, hỗ trợ tích cực cho công tác quản trị rủi ro lãi suất tại các NHTM: - 50 - (i) Xây dựng và xúc tiến lộ trình thực hiện: Phát triển thị trường chứng khoán phái sinh không chỉ có giá trị về mặt kinh tế đối với các NHTM, mà đó còn là một chủ trương quan trọng của Chính phủ trong việc phát triển thị trường vốn Việt Nam nói chung3. Vì thế, UBCKNN cùng các đơn vị hữu quan cần hoàn chỉnh và xúc tiến lộ trình thực hiện. Việc nghiên cứu thực tế ứng dụng của các nước, xây dựng đề án trình Chính phủ phê duyệt, tiến hành thử nghiệm giao dịch, tổ chức tập huấn, phổ biến kiến thức cho nhà đầu tư… cần được phân chia thành nhiều giai đoạn. Dựa trên tiềm năng phát triển của thị trường vốn Việt Nam trong những năm qua và nếu sự hợp lực của tất cả các ban ngành diễn ra đúng như dự kiến, có thể đến năm 2015, các NHTM Việt Nam sẽ có một sự lựa chọn phong phú cho mình trong việc ứng dụng các công cụ tài chính phái sinh trong phòng ngừa rủi ro lãi suất. (ii) Không ngừng đổi mới, nâng cao cơ sở vật chất hạ tầng – công nghệ: UBCKNN, các Trung tâm – Sở giao dịch chứng khoán cần đẩy mạnh giao dịch trực tuyến, đầu tư xây dựng hệ thống máy tính vững mạnh, kết nối ổn định với các công ty chứng khoán; nghiên cứu áp dụng các loại lệnh giao dịch mới. (iii) Tạo hành lang pháp lý vững chắc: Trên cơ sở tiếp thu kinh nghiệm của các sàn giao dịch trên thế giới, NHNN, UBCKNN cần tích cực tổng hợp, soạn thảo, và nhanh chóng ban hành các văn bản pháp quy về các giao dịch phái sinh. Một trong những vấn đề cấp bách để làm cho thị trường công cụ phái sinh hoạt động có hiệu quả - an toàn là phải hoàn thiện chế độ kế toán Việt Nam, hướng theo thông lệ, chuẩn mực kế toán quốc tế. Các nội dung trọng yếu, nền tảng và nguyên tắc cơ bản của chuẩn mực kế toán quốc tế cần được quán triệt; đồng thời xây dựng, bổ sung các chuẩn mực kế toán Việt Nam về công cụ tài chính phù hợp với thực tiễn trong nước. TÓM TẮT CHƯƠNG 3 & TỔNG KẾT Từ kết quả thu được trong chương 2, chương 3 đã khuyến nghị các giải pháp nhằm hoàn thiện việc ứng dụng các mô hình quản lý rủi ro lãi suất hiện đại trong thực tế:  Về phía ngân hàng: Tổ chức quản lý rủi ro là nội dung đầu tiên và đóng vai trò nền tảng cho toàn quy trình. Ngân hàng cần lựa chọn và đào tạo các cán bộ ngân hàng có kiến thức chuyên sâu về quản lý rủi ro lãi suất; xây dựng hệ thống thông tin, kế toán thống kê vững mạnh, chuyên nghiệp và tổ chức bộ máy hoạt động có sự phối hợp, giám sát giữa các phòng 3 Thể hiện trong Quyết định số 128/2007/QĐ-TTg ngày 02/08/2007. - 51 - ban. Việc lượng hóa rủi ro lãi suất cần được áp dụng trên cả hai khía cạnh thu nhập/chi phí lãi và giá trị thị trường của danh mục tài sản Có, tài sản Nợ mà ngân hàng đang nắm giữ. Xét về cách thức phòng ngừa, ngân hàng có thể dựa vào khe hở nhạy cảm lãi suất hoặc khe hở kỳ hạn thực tế để điều chỉnh danh mục tài sản Nợ, tài sản Có (gồm chiến lược chủ động và thụ động). Cách thức này đặc biệt hiệu quả khi kết hợp với mô hình mô phỏng và tối ưu hóa. Một cách khác linh động hơn là sử dụng các kỹ thuật bảo hiểm lãi suất như hợp đồng kỳ hạn, hợp đồng tương lai, hợp đồng hoán đổi, hợp đồng quyền chọn.  Về phía các Bộ ngành liên quan: NHNN cần xem xét gỡ bỏ trần lãi suất huy động, thực hiện cho vay theo lãi suất thỏa thuận các khoản ngắn hạn. Ngoài ra, một nội dung quan trọng không kém là phải tăng cường thanh tra, giám sát việc thi hành cơ chế lãi suất thỏa thuận tại các NHTM, thúc đẩy cạnh tranh minh bạch giữa các NHTM với nhau. Kết quả nghiên cứu của đề tài cho thấy, việc ứng dụng mô hình thời lượng cùng các mô hình tài chính hiện đại khác như mô hình tối ưu hóa, mô hình mô phỏng hoàn toàn khả thi trong thực tế và sẽ giúp hoàn thiện công tác quản lý rủi ro lãi suất tại các NHTM. Vì thế, trong thời gian tới, NHNN có thể xem xét soạn thảo các văn bản hướng dẫn cách thức quản lý rủi ro nâng cao hơn, đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế của hệ thống ngân hàng trong nước… Cuối cùng, để có thể vận dụng một cách hiệu quả và thông suốt các công cụ tài chính phái sinh tại Việt Nam; NHNN, Bộ Tài chính, Ủy ban chứng khoán nhà nước (UBCKNN), các NHTM cũng như các doanh nghiệp cần phải ra sức hơn nữa trong việc chung tay xây dựng một thị trường tài chính phát triển. Trên nền tảng phân tích định tính và định lượng vững chắc, đề tài đã chứng minh tính hữu ích và khả thi của các mô hình tài chính hiện đại trong quản trị rủi ro lãi suất tại Ngân hàng. Nếu các giải pháp đề xuất trên sớm được thực thi thì các NHTM Việt Nam sẽ tiến đến một thời kỳ phát triển mới về quản trị rủi ro. - vi - DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO Tiếng Anh: 1. Abdulezer, L. (2004), Excel – Best practices for business, Wiley Publishing, Inc., Indiana, Canada. 2. Alden, L. T. (1983), "Gap management: Managing interest rate risk in banks and thrifts", Economic Review, Federal Reserve Bank of San Francisco. 3. Bierwag, G. O. and Kaufman, G. (1985), "Duration gap for financial institutions", Financial Analysis Journal. 4. Charnes, J. (2007), Financial modeling with Crystal ball and Excel, Wiley & Sons, Inc., New Jersey, Canada. 5. David, M. W. and Houpt, V. J. (1996), "An analysis of commercial bank exposure to interest rate risk", Federal Reserve Bulletin. Tiếng Việt: 6. Nguyễn Tấn Bình (2009), Phân tích quản trị tài chính, NXB Thống kê, TP. Hồ Chí Minh. 7. Mã Thị Nam Chi (2008), Rủi ro lãi suất trong hoạt động kinh doanh tại các NHTMCP Việt Nam – Thực trạng và giải pháp, Luận văn Thạc sĩ Kinh tế, ĐH. Kinh tế TP.HCM. 8. Trần Huy Hoàng (2003), Quản trị Ngân hàng thương mại, NXB Thống kê, TP. Hồ Chí Minh. 9. Trần Huy Hoàng và các cộng sự (2007), Quản trị Ngân hàng thương mại, NXB Lao Động Xã Hội, TP. Hồ Chí Minh. 10. Nguyễn Minh Kiều (2007), Nghiệp vụ Ngân hàng hiện đại, NXB Thống kê, TP. Hồ Chí Minh. 11. Thái Thị Ngọc Liên (2008), Xây dựng quy trình quản lý rủi ro lãi suất tại Việt Nam Eximbank, Luận văn Thạc sĩ Kinh tế, ĐH. Kinh tế TP.HCM. 12. Peter S. Rose (2001), Quản trị Ngân hàng thương mại, NXB Tài Chính, Hà Nội. 13. Nguyễn Văn Tiến (2005), Quản trị rủi ro trong kinh doanh ngân hàng, NXB Thống kê, Hà Nội 14. Trần Ngọc Thơ, Vũ Việt Quảng (2007), Lập mô hình tài chính, NXB Lao Động Xã Hội, TP. Hồ Chí Minh. 15. Báo cáo thường niên NHTMCP Đông Á năm 2006, 2007, 2008, 2009. - vii - Các website: Cổng thông tin NHTMCP Đông Á: www.dongabank.com.vn Hệ thống văn bản quy phạm pháp luật – Bộ Tư pháp: Ngân hàng nhà nước Việt Nam: www.sbv.gov.vn Thời báo kinh tế Việt Nam: - viii - PHỤ LỤC Phụ lục 1.1: Các tài sản Có, tài sản Nợ có thể và không thể tái định giá (*) n tháng ở Việt Nam thường được phân thành 1 tháng, 3 tháng, 6 tháng, 12 tháng, 5 năm, trên 5 năm. Tài sản Có có thể tái định giá Tài sản Nợ có thể tái định giá Tài sản Có không thể tái định giá Tài sản Nợ không thể tái định giá Tiền gửi trên thị trường liên ngân hàng, tiền gửi không kỳ hạn tại NHNN hoặc NHTM khác, các khoản đầu tư tài chính có thời hạn còn lại dưới n(*) tháng. Tiền gửi thanh toán (tiền gửi không kỳ hạn, tiền gửi giao dịch) và tiết kiệm không kỳ hạn của khách hàng. Tiền gửi có kỳ hạn và tiết kiệm có kỳ hạn với thời hạn còn lại dưới n tháng. Tiền mặt tại quỹ hoặc tiền gửi tại NHNN. Tiền gửi giao dịch không được trả lại hoặc mang lãi suất cố định Các khoản cho vay thương mại ngắn hạn với thời hạn ban đầu hoặc thời hạn còn lại dưới n tháng. Các khoản cho vay sắp được gia hạn. Các khoản vay ngắn hạn trên thị trường tiền tệ với thời hạn dưới n tháng (vay qua đêm, vay tái chiết khấu). Cho vay dài hạn với lãi suất cố định. Tiền gửi tiết kiệm dài hạn và tiền gửi hưu trí Các khoản cho vay và chứng khoán mang lãi suất thả nổi. Tiền gửi mang lãi suất thả nổi. Chứng khoán dài hạn với lãi suất cố định. Chứng khoán ngắn hạn với thời hạn ban đầu hoặc thời hạn còn lại dưới n tháng của Chính phủ và các tổ chức tư nhân. Tòa nhà, các thiết bị và các tài sản không sinh lời. - ix - Phụ lục 1.2: Chứng minh công thức tính thời lượng của một công cụ tài chính có dòng tiền cố định và sự thay đổi thị giá của tài sản (P/P) khi lãi suất thị trường thay đổi Giá thị trường của một tài sản tài chính có thu nhập cố định được xác định bởi:P = C1 + R + C(1 + R) + ⋯+ C(1 + R) + F(1 + R) (2.2.1p) Trong đó: P: Giá trị thị trường của tài sản; n: Số kỳ trả lãi. C: Lãi định kỳ; F: Giá trị hoàn trả khi đáo hạn. R: lãi suất cho tới khi đáo hạn (Lãi suất thị trường hiện hành). Để xác định gần đúng mức thay đổi thị giá tài sản khi có một thay đổi nhỏ trong lãi suất, ta lấy đạo hàm bậc nhất của giá (P) theo lãi suất:dPdR = − 11 + R 1C1 + R + 2C(1 + R) + ⋯+ nC(1 + R) + nF(1 + R) (2.2.2p) Chia cả 2 về cho P, ta có mức thay đổi giá tính theo % với một thay đổi nhỏ trong lãi suất. Phần đẳng thức trong ngoặc chia cho P được gọi là thời gian đáo hạn bình quân Macaulay: Macaulay Duration (D) = ∑ tC(1 + R) + nF(1 + R)P (2.2.3p) Hay cũng có thể viết lại thành: D = ∑ t × CF(1 + YTM)∑ CF(1 + YTM) (2.2.4p) D: thời lượng (kỳ hạn hoàn vốn hay kỳ hạn hoàn trả) của công cụ tài chính. n: tổng số luồng tiền xảy ra; t: thời điểm xảy ra luồng tiền (t = 1, 2, 3, …, n). CFt: luồng tiền nhận được tại thời điểm cuối kỳ t. R: mức lãi suất thị trường hiện hành (%/năm). Thay công thức (2.2.3.p) vào phương trình (2.2.2.p), ta có:dPdR = − 11 + RP × D Biến đổi phương trình trên ta xác định được mối quan hệ giữa sự thay đổi của thị giá tài sản tài chính với mức độ biến động lãi suất:dPP = −D dR1 + R (2.2.5. p) - x - Phụ lục 1.3: Chứng minh công thức xác định sự thay đổi củaNW khi lãi suất thị trường thay đổi Ta đã biết: ∆PP = −D. ∆R1 + R (2.2.5. p)Suy ra: ∆AA = −D . ∆R1 + R (2.3.1. p)∆LL = −D . ∆R1 + R Từ phương trình (2.3.1.p) và (2.3.2.p) suy ra:∆A = −D . A ∆R1 + R∆L = −D . L ∆R1 + R VìNW =A -L nên: ∆NW = −(D − D . k). A. ∆R(1 + R) Phụ lục 2.1: Tính toán chi tiết khe hở kỳ hạn DongA Bank Trước khi tính toán, ta chú ý, đối với các khoản mục có phương thức thanh toán lãi và gốc trả một lần vào ngày đáo hạn, thời lượng của chúng trùng với kỳ hạn chiết khấu: D = n × CF(1 + YTM)CF(1 + YTM) = n ; Với CF là luồng tiền xảy ra ở thời điểm n Các phương thức thanh toán còn lại ta sẽ lập bảng tính và áp dụng công thức Duration bình thường. Từ số liệu thu thập với giá trị gốc và kỳ hạn ban đầu, ta tính thời lượng của từng khoản mục như sau: - xi -  DANH MỤC TÀI SẢN CÓ CHO VAY KHÁCH HÀNG - xii -  DANH MỤC TÀI SẢN NỢ TIỀN GỬI VÀ VAY TỪ TCTD KHÁC - xiii - TIỀN GỬI KHÁCH HÀNG VỐN TÀI TRỢ, ỦY THÁC ĐẦU TƯ - xiv - PHÁT HÀNH GIẤY TỜ CÓ GIÁ - xv -  TỔNG HỢP - xvi - Phụ lục 3.1: Chứng minh công thức xác định số lượng hợp đồng tương lai cần thiết cho phòng ngừa rủi ro lãi suất của ngân hàng Khoản thua lỗ nội bảng (giảm vốn tự có) của ngân hàng khi lãi suất tăng được xác định:∆NW = −(D − D . k). A. ∆R(1 + R) Lợi nhuận thu được từ các hợp đồng bán tương lai ngoại bảng được tính như sau:∆F = −D . (N × P ). ∆R1 + R Phòng ngừa toàn bộ là việc bán một số lượng hợp đồng tương lai (NF) đủ để khoản thua lỗ nội bảng (NW) của ngân hàng khi lãi suất thay đổi được bù đắp toàn bộ bằng lợi nhuận thu được từ các hợp đồng tương lai ngoại bảng (F), tức thỏa mãn phương trình: F =NW Thay các thông số phù hợp vào phương trình này, ta có:−D . (N × P ). ∆R1 + R = −(D − D . k). A. ∆R(1 + R)−D . (N × P ) = −(D − D . k). AN = [D − k. D ]. AD × P