Di sản văn hóa trong phát triển du lịch ở thủ đô Hà Nội

Tạp chí Khoa học Viện Đại học Mở Hà Nội 56 (06/2019) 47-52 47 DI SẢN VĂN HÓA TRONG PHÁT TRIỂN DU LỊCH Ở THỦ ĐÔ HÀ NỘI Vũ Thị Phương Hậu*12 Ngày tòa soạn nhận được bài báo: 4/12/2018 Ngày nhận kết quả phản biện đánh giá: 4/6/2019 Ngày bài báo được duyệt đăng: 28/6/2019 Tóm tắt: Hà Nội là trung tâm chính trị và văn hóa của cả nước, có hơn một nghìn năm lịch sử với nhiều công trình văn hóa có giá trị. Hàng năm, có một lượng lớn khách du lịch đến Hà Nội, một trong những điểm hấp dẫn khách du lịch chính là các di sản văn hóa tại đây. Bài viết sẽ tập trung phân tích tác động của các di sản văn hóa đến du lịch tại Hà Nội và từ đó đưa ra các giải pháp để phát triển du lịch dựa vào các di sản văn hóa trong thời gian tới. Từ khóa: Du lịch; Di sản văn hóa; Hà Nội 1. Vai trò của văn hóa đối với sự phát triển du lịch Ngày nay du lịch đã trở thành một ngành kinh tế tổng hợp khá phổ biến trên thế giới. Trong nhiều năm trở lại đây, du lịch được đánh giá là ngành có tốc độ tăng trưởng nhanh. Do đó, trong bức thông điệp nhân ngày Du lịch Thế giới 27/9/2007, Tổng Thư ký Tổ chức Du lịch Thế giới (UNWTO) đã khẳng định: “Du lịch là chìa khóa mang lại thịnh vượng cho cả nước giàu và nước nghèo”. Du lịch, ngay từ khi hình thành đã có sự gắn kết chặt chẽ với văn hóa. Một trong những nhu cầu của người đi du lịch là để tìm hiểu những điều mới lạ, mở rộng sự hiểu biết của bản thân mình về các lĩnh vực, trong đó có văn hóa. Sự khác biệt giữa các không gian văn hóa luôn khơi gợi sự tò mò, kích thích sự khám phá của con người. Chính vì vậy, du lịch được coi như hành vi thỏa mãn văn hóa và hình thành nên loại hình “du lịch văn hóa”. Trong quá trình phát *12Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh triển, hoạt động du lịch được coi là một hiện tượng xã hội và bản thân nó sản sinh ra những đặc thù văn hóa trong hành vi ứng xử của những con người tham gia hoạt động du lịch. Bàn về mối quan hệ giữa du lịch và văn hóa, các nhà nghiên cứu, các nhà quản lý đã nói đến rất nhiều. Trong phạm vi của bài viết này, chúng tôi đề cập đến mối quan hệ giữa du lịch và văn hóa trên các phương diện sau: Thứ nhất, văn hóa là nguồn lực trực tiếp cho sự phát triển du lịch Ba loại hình du lịch cơ bản nhất được xác định trong Luật Du lịch 2017 là du lịch cộng đồng, du lịch sinh thái, du lịch văn hóa cũng đều được xác định phát triển dựa trên cơ sở các giá trị văn hóa cộng đồng, gắn với bản sắc văn hóa địa phương, có sự tham gia của cộng đồng dân cư trong tổ chức khai thác và hưởng lợi. Như vậy, ngành du lịch phát triển chủ yếu dựa trên sự khai thác các nguồn tài 48 Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion nguyên tự nhiên và tài nguyên văn hóa nhân văn. Vì thế, bên cạnh các loại hình du lịch như du lịch sinh thái, du lịch biển, du lịch nghỉ dưỡng thì du lịch văn hóa từ lâu đã trở thành một loại hình du lịch được nhiều người lựa chọn. Đây là loại hình du lịch mà điểm đến là những nơi chứa đựng giá trị văn hóa như những công trình kiến trúc nghệ thuật, phong tục tập quán, tôn giáo tín ngưỡng, ẩm thực, lễ hội, Các giá trị văn hóa đã trở thành tài nguyên tạo nên sự hấp dẫn có chiều sâu đối với khách du lịch. Trong những năm vừa qua, với định hướng và giải pháp đúng đắn, ngành du lịch Việt Nam đã chú trọng khai thác loại hình du lịch văn hóa; du lịch văn hóa đã góp phần làm số lượng khách du lịch không ngừng gia tăng. Năm 2018, có 15.497.791 lượt khách quốc tế đến Việt Nam, tăng 19,9% so với năm 2017. Cùng với du khách quốc tế, lượt khách du lịch nội địa cũng tăng hàng năm. Doanh thu từ khách du lịch cũng không ngừng tăng theo mỗi năm. Như vậy, văn hóa đã trở thành nguồn lực trực tiếp cho sự phát triển du lịch. Việc khai thác các giá trị văn hóa, các sắc thái văn hóa địa phương, sắc thái văn hóa tộc người ... đã tạo nên những sản phẩm du lịch đặc sắc, thu hút cả khách du lịch trong và ngoài nước. Thứ hai, văn hóa là mục tiêu của sự phát triển du lịch Mục tiêu phát triển của du lịch không chỉ đơn thuần là tìm kiếm lợi nhuận mà đối với sự phát triển du lịch bền vững thì mục tiêu quan trọng nhất, mang tính bao trùm phải là vì con người, khai thác có hiệu quả nguồn tài nguyên thiên nhiên và tài nguyên văn hóa nhân văn, đáp ứng nhu cầu du lịch hiện tại mà không làm tổn hại đến môi trường và các thế hệ tương lai. Không chỉ khách du lịch hay doanh nghiệp làm du lịch được hưởng lợi, mà cộng đồng địa phương, nơi có tài nguyên du lịch cũng được hưởng lợi. Hay nói cách khác, du lịch bền vững phải vì con người, hướng đến mục tiêu con người, cũng chính là văn hóa. Thứ ba, du lịch góp phần thúc đẩy quá trình giao lưu văn hóa Giao lưu văn hóa diễn ra dưới nhiều hình thức, có cả sự giao lưu văn hóa tự nguyện, hòa bình và có cả sự giao lưu văn hóa trong xung đột, cưỡng chế. Du lịch chính là một kênh quan trọng để tiến hành giao lưu văn hóa trong hòa bình. Thông qua du lịch, con người có điều kiện để tiếp xúc, tìm hiểu học hỏi các giá trị văn hóa từ các vùng văn hóa, các nền văn hóa khác nhau. Việc xúc tiến quảng bá du lịch cũng chính là quá trình quảng bá những nét văn hóa đặc sắc của từng vùng, miền, Ở tầm quốc gia, việc quảng bá du lịch là cách thức để quảng bá thương hiệu quốc gia với bạn bè quốc tế. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng, mối quan hệ giữa du lịch và văn hóa không chỉ biểu hiện ở những mặt tích cực, mà có nơi, có lúc, nó còn biểu hiện cả những mặt tiêu cực, hạn chế. Đó là khi du lịch chỉ được nhìn nhận là một ngành kinh tế đơn thuần chạy theo lợi nhuận, tìm kiếm lợi nhuận bằng mọi giá, thì khi đó, nó sẽ tác động tiêu cực tới sự phát triển văn hóa. Thậm chí, nó còn đưa tới nguy cơ làm xói mòn, biến dạng các di tích, các phong tục tập quán tốt đẹp, các giá trị văn hóa Trong thực tế, đã có trường hợp vì mải mê chạy theo lợi ích kinh tế, người ta ngang nhiên vi phạm địa giới của các di tích, danh thắng để xây dựng các khách sạn, nhà hàng phục vụ khách du lịch. Thêm vào đó, những phản văn hóa cũng có thể thông qua con đường du lịch xâm nhập và tác động tiêu cực tới văn hóa của địa phương, cộng đồng, quốc gia. Trước hết, nó Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 49 tác động tới lối sống, nếp sống và các thành tố khác của văn hóa, từ trang phục tới ngôn ngữ, từ phương thức sản xuất tới tư duy làm mai một các di sản văn hóa. Thực tế thông qua con đường du lịch đã xảy ra hiện tượng chối từ, lãng quên văn hóa truyền thống, sao chép, bắt chước một cách kệch cỡm, lai căng văn hóa ngoại lai. 2. Thực trạng khai thác tiềm năng văn hóa phục vụ phát triển du lịch ở Hà Nội trong giai đoạn hiện nay Trong những năm qua, ngành du lịch Hà Nội nói chung và các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực du lịch nói riêng đã chú trọng đầu tư, nâng cấp các điểm đến, xây dựng sản phẩm, đào tạo nâng cao trình độ nhân lực, xúc tiến đầu tư và quảng bá du lịch bằng nhiều hình thức và huy động từ nhiều nguồn vốn, tạo việc làm, tăng doanh thu xã hội từ lượng du khách trong nước và quốc tế. Hà Nội đã chú trọng đầu tư phát triển các điểm và các sản phẩm du lịch. Phần lớn các đơn vị lữ hành trên địa bàn thành phố đã tăng cường đầu tư khảo sát, làm mới các chương trình du lịch đã ổn định, xây dựng các sản phẩm du lịch mới gắn với loại hình du lịch sinh thái, MICE, thăm làng nghề cổ cùng các chương trình du lịch liên tỉnh, liên quốc gia. Về kinh doanh, lượng khách đến du lịch Hà Nội ngày càng nhiều, khách lưu trú cũng như khách lữ hành đều tăng. Đó là kết quả của công tác đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng, các sản phẩm du lịch trên địa bàn Hà Nội cùng với công tác tuyên truyền, quảng bá sâu rộng của ngành du lịch Thủ đô. Việc đa dạng hóa các sản phẩm du lịch, từ tham quan, khám phá những di sản văn hóa, đến các chương trình du lịch sinh thái - làng nghề, du lịch sạch, đang và sẽ trở thành chiến lược phát triển bền vững của Thủ đô trong việc đưa Hà Nội trở thành một điểm đến an toàn trong khu vực và trên thế giới. Ngành du lịch cũng đã phối hợp với các ngành liên quan rà soát quy hoạch, lập danh mục dự án đầu tư xây dựng sản phẩm du lịch mới, tổ chức hội nghị với các nhà đầu tư dự án khu du lịch sinh thái, nghỉ cuối tuần, tổng hợp danh mục trình Uỷ ban nhân dân Thành phố quyết định, giới thiệu địa điểm, đầu tư xây dựng dự án tạo sản phẩm du lịch mới trên địa bàn. Trong chiến lược phát triển, Hà Nội đặc biệt chú trọng phát triển sản phẩm du lịch đặc thù mang thương hiệu du lịch Thủ đô trên cơ sở khai thác các tài nguyên văn hóa, lịch sử, nhân văn của Thăng Long ngàn năm văn hiến. Ngành du lịch Hà Nội xác định phát triển du lịch văn hóa tham quan di tích, lễ hội, phố cổ, làng cổ, du lịch làng nghề, du lịch sinh thái, nghỉ cuối tuần, vui chơi giải trí, du lịch hội nghị, hội thảo (MICE), du lịch ẩm thực, du lịch đường thủy là trọng tâm. Theo các tour du lịch, du khách có thể khám phá các đặc trưng của phố cổ Hà Nội, thưởng thức các món ăn truyền thống của Việt Nam như phở, bún chả, bún ốc Du khách cũng có thể lựa chọn các tour tham quan làng nghề như gốm sứ Bát Tràng, luạ Vạn Phúc, mây tre đan Phú Vinh, thêu Quất Động, khảm trai Chuyên Mỹ, ... Ngành du lịch Thủ đô cũng đã tích cực triển khai các hoạt động thông tin du lịch như: tiến hành thiết kế và nâng cấp website du lịch Hà Nội. Xây dựng market để in sách giới thiệu các điểm đến cho hướng dẫn viên. Biên tập, in tập gấp kết nối du lịch Hà Nội - Quảng Ninh - Ninh Bình - Lào Cai - Hải Phòng. In ấn, tái bản và bổ sung cuốn Guidebook Du lịch Hà Nội. In 50 Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion mới và phát hành Bản đồ du lịch Hà Nội. Đẩy mạnh công tác cung cấp thông tin du lịch tại các quầy thông tin ở sân bay Nội Bài, khu vực Hồ Hoàn Kiếm, phố Lê Thạch và Vườn hoa Nhà hát Lớn Hà Nội. Đầu tư các kiốt du lịch tại các khách sạn, nhà ga, các điểm di tích lịch sử, danh thắng, trung tâm công cộng với ngôn ngữ tiếng Anh, tiếng Việt để cung cấp thông tin cho khách du lịch quốc tế và nội địa đến Hà Nội. Thành phố Hà Nội cũng đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, phát triển các phần mềm ứng dụng phục vụ nhu cầu của khách du lịch. Trong những năm gần đây, Thành phố Hà Nội đã liên tiếp ký kết các chương trình hợp tác tuyên truyền quảng bá về thành phố Hà Nội trên mạng tin tức truyền hình cáp CNN quốc tế. Thông qua chương trình hợp tác này, bạn bè quốc tế biết nhiều hơn đến Thành phố Hà Nội ngàn năm văn hiến. Ngành Du lịch với tư cách đại diện cho Hà Nội đã tham gia nhiều tổ chức quốc tế như: Liên minh các Thành phố lịch sử (LHC), Hiệp hội quốc tế thị trưởng các Thành phố có sử dụng tiếng Pháp (AIMF), mạng lưới chính quyền địa phương (City Net), Hiệp hội thế giới các đô thị lớn (METROPOLIS) và tham gia các hội chợ du lịch quốc tế. Chuyên trang du lịch TripAdvisor bình chọn Hà Nội là một trong 25 điểm đến hấp dẫn nhất thế giới năm 2019 (Theo kết quả bình chọn, Hà Nội đứng thứ 15/25). Bảng xếp hạng của TripAdvisor dựa trên hàng trieeujd dánh giá của du khách về hệ thống khách sạn, nhà hàng và các địa danh du lịch trong 12 tháng. Theo Sở Du lịch Hà Nội, tổng số du khách đến Hà Nội năm 2018 ước đạt 26,04 triệu lượt khách, trong đó khách quốc tế ước đạt 5,74 triệu lượt, mang lại doanh thu từ du lịch ước đạt 75.815 tỷ đồng, tăng 11,7% so với năm 2017. Thống kê cũng cho thấy, khách du lịch quốc tế đến Hà Nội từ gần 190 quốc gia và vùng lãnh thổ, trong đó khách từ các quốc gia châu Á chiếm khoảng 60% trên tổng số khách quốc tế đến Hà Nội, khách từ các quốc gia châu Âu chiếm khoảng 24%, khách từ các quốc gia châu Mỹ chiếm 9%... Trong nhóm 10 thị trường khách hàng đầu đến Hà Nội chiếm tỷ trọng lớn hầu hết là từ các thị trường thuộc châu Âu như: Tây Ban Nha, Hà Lan, Bỉ, Đan Mạch, Ý, Pháp, New Zealand, Anh, Thụy Sỹ, Đức. Như vậy, mặc dù kinh tế còn gặp nhiều khó khăn, nhưng lượng khách du lịch đến với Hà Nội năm 2018 đã có sự gia tăng. Đây là những con số rất đáng khích lệ. Bởi vì một lần nữa, nó khẳng định hướng đi của ngành du lịch Thủ đô là tập trung khai thác các tiềm năng văn hóa để phát triển du lịch, thu hút khách du lịch là đúng đắn. Với tiềm năng đã và đang có, trong quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội của Thủ đô, du lịch luôn có vị trí của một ngành kinh tế mũi nhọn. Hiện tại, ngành chức năng đang tập trung tạo bước đột phá phát triển toàn diện du lịch Hà Nội cả về phạm vi, quy mô và chất lượng dịch vụ, đảm bảo tính bền vững, đến năm 2020 đưa du lịch thực sự trở thành ngành kinh tế mũi nhọn của Thủ đô. Nhìn chung, trong những năm qua, Hà Nội đã chú trọng đầu tư mọi mặt để phát triển du lịch. Đặc biệt, hướng khai thác tiềm năng văn hóa phục vụ cho sự phát triển du lịch đã mang lại hiệu quả to lớn, nâng tầm vị trí của du lịch Hà Nội, góp phần phát triển kinh tế của Thủ đô theo chiều hướng tăng nhanh tỷ trọng du lịch-dịch vụ trong cơ cấu kinh tế. Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 51 3. Một số giải pháp phát huy tiềm năng văn hóa Thủ đô góp phần nâng cao hiệu quả kinh tế du lịch Để phát huy tiềm năng văn hóa Thủ đô góp phần nâng cao hiệu quả kinh tế du lịch Hà Nội, thiết nghĩ, cần tập trung vào các giải pháp sau: - Hà Nội cần xây dựng một chiến lược du lịch Thủ đô cả tầm dài hạn, trung hạn và ngắn hạn, trong đó đặc biệt chú trọng tới các dự án du lịch trong 10 đến 20 năm tiếp theo, xác định rõ những dự án trọng điểm, có tính khả thi cao. Sở Du lịch Hà Nội phải có chiến lược du lịch hướng đến phát triển chất lượng du khách thay vì số lượng, làm sao thu hút du khách ở lâu hơn. - Bên cạnh đó, Hà Nội cần đặc biệt quan tâm đầu tư phát triển nguồn nhân lực cho du lịch trong đó coi năng lực hiểu biết về văn hóa là một yêu cầu thiết yếu. Kinh nghiệm phát triển du lịch của một số quốc gia như Trung Quốc, Thái Lan, Singapore cho thấy chìa khóa thành công trong việc phát triển du lịch của các quốc gia này chính là do có nguồn nhân lực làm du lịch chuyên nghiệp, chất lượng cao. Người làm du lịch đòi hỏi phải có phông kiến thức rộng về nhiều mặt, sự nhanh nhạy, sáng tạo, biết nhiều ngoại ngữ, lòng tự tôn dân tộc và phải có sự hiểu biết sâu sắc về văn hóa Thủ đô. Hiện nay, có nhiều cơ sở đào tạo về chuyên ngành du lịch nhưng vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu của ngành. Do đó, nhiều người được đào tạo trong những chuyên ngành khác cũng tham gia hoạt động trong lĩnh vực du lịch. Vì vậy, họ vừa làm vừa tự học hỏi, rút kinh nghiệm nên tính chuyên nghiệp không cao. Việc đầu tư phát triển nguồn nhân lực cho du lịch Hà Nội đang là một đòi hỏi cấp thiết và lâu dài. Có nguồn nhân lực tốt, du lịch Hà Nội mới có thể tiếp tục phát triển trong tương lai. - Thành phố cần có sự phối hợp với các ban, ngành liên quan đầu tư duy trì, bảo vệ cải thiện môi trường, nâng cấp các công trình văn hóa, di tích, danh thắng tại Hà Nội. Mặc dù Hà Nội là địa phương có số lượng di sản lớn nhất nước nhưng rất nhiều di tích đang trong tình trạng xuống cấp. Vì vậy, để biến các di sản văn hóa thành tài sản, thành nguồn lực trực tiếp cho phát triển du lịch thì Thành phố, sở Du lịch, sở Văn hóa và Thể thao cần phải xây dựng các kế hoạch dài hạn và trước mắt để đầu tư bảo tồn, tôn tạo hệ thống di tích của Thành phố. - Ngành du lịch cần xây dựng các sản phẩm du lịch mới, hấp dẫn dựa trên tiềm năng văn hóa của Hà Nội. Tiếp tục khai thác một cách bền vững các giá trị văn hóa, coi đó là tài sản, là lợi thế của du lịch Thủ đô. Tổ chức khảo sát, khai thác tốt các tour du lịch ẩm thực, du lịch làng nghề, du lịch tâm linh, du lịch di tích lịch sử ở Thủ đô. Việc khai thác tiềm năng văn hóa, biến tiềm năng thành sức mạnh, thành nguồn lực chủ yếu để phát triển du lịch Thủ đô là một hướng đi đúng đắn. Đây cũng chính là giải pháp phát huy lợi thế so sánh của Hà Nội so với các tỉnh thành khác trong quá trình phát triển. Việc khai thác có hiệu quả thế mạnh văn hóa Thủ đô hướng tới sự phát triển du lịch bền vững không chỉ có ý nghĩa thúc đẩy sự phát triển du lịch, mà ở một chiều cạnh khác, nó góp phần cho văn hóa Thủ đô phát triển, đưa những giá trị văn hóa đặc sắc của mảnh đất Hà Nội nghìn năm văn hiến đến gần hơn với bạn bè trong nước và quốc tế, tạo nguồn thu để tái đầu tư cho văn hóa. Tài liệu tham khảo: 1. Thủ tưởng Chính phủ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2011), Quyết định phê duyệt“Chiến lược phát triển du lịch Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030”, Quyết định số 2473/QĐ-TTg ngày 30/12/2011 52 Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion 2. Trần Hữu Bình (10/2005), “Phát triển du lịch Hà Nội theo hướng công nghiệp hoá- hiện đại hoá”, Báo Du lịch (1-2). 3. Nguyễn Viết Thái, Nâng cao sức hấp dẫn của các điểm đến du lịch ở vùng tam giác tăng trưởng kinh tế phía bắc (Hà Nội, Hải Phòng - Quảng Ninh), Đề tài NCKH cấp Bộ B2005-39- 73 4. Hà Văn Siêu (2011), Đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức đối với du lịch Việt Nam bước sang thập kỷ tới 2011-2020, Viện nghiên cứu phát triển du lịch 5. Nguyễn Thị Nguyên Hồng (2015), Phương pháp đo lường và kỹ thuật đánh giá năng lực cạnh tranh điểm đến du lịch, Đại học Thương mại. 6. Metin Kozak, Seyhmus Baloglu (2010), Managing and Marketing tourist destination: Strategies to gain a competitive and edge (Routledge advances in tourism). Địa chỉ tác giả: Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh; Email: hau_vtp@yahoo.com