Đổi mới doanh nghiệp Nhà nước trong nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần thời kì quá độ lên Chủ nghĩa xã hội

MỞ ĐẦU Lưý do chọn đề tài Với mục tiêu “Dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ văn minh”; Đảng, nhà nước và nhân dân ta đã và đang có những bước đi, những chính sách phù hợp để thực hiện mục tiêu ấy. Một trong những “bước đi” ấy là quá trình đổi mới kinh tế, trong đó có việc đổi mới doanh nghiệp nhà nước được đặc biệt quan tâm. Trong cơ cấu của nền kinh tế nước ta, kinh tế nhà nước, đặc biệt là doanh nghiệp nhà nước nắm giữ một vị trí chủ đạo, đóng góp phần lớn cho sự phát triển chung của nền kinh tế nước ta trong thời kì quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Đổi mới doanh nghiệp nhà nước ra sao, như thế nào để có được hiệu quả cao nhất, xứng với vai trò và vị trí của doanh nghiệp Nhà nước như nó vốn có là điều không dễ, nhất là trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế đã và đang đặt ra cho chúng ta những cơ hội và thách thức thì việc đổi mới doanh nghiệp Nhà nước càng mang tính cấp thiết, thời sự. Qúa trình đổi mới được bắt đầu từ Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI (1986) và được triển khai từ đó cho tới nay. Việc đổi mới doanh nghiệp Nhà nước đã thu được một vài kết quả nhất định. Tuy nhiên, trong quá trình đổi mới ấy, chúng ta không thể tránh khỏi những hạn chế, sai lầm, gây lên sự thua lỗ, yếu kém của doanh nghiệp Nhà nước. Vì vậy, việc đề ra phương pháp khắc phục và phương hướng phát triển doanh nghiệp sao cho phù hợp với điều kiện trong nước và bối cảnh quốc tế là điều thực sự cần thiết và trở thành một vấn đề quan trọng thu hút được sự quan tâm, chú ý của các tổ chức kinh tế, chính trị xã hội, các đoàn thể và các cá nhân. Xuất phát từ những lý do đó, tôi quyết định chọn đề tài “Đổi mới doanh nghiệp Nhà nước trong nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần thời kì quá độ lên Chủ nghĩa xã hội ” làm đề tài nghiên cứu cho mình. 2. Tình hình nghiên cứu Có thể nói đây là vấn đề mang ý nghĩa quan trọng trong tiến trình phát triển kinh tế xã hội của nước ta. Bởi kinh tế nước ta mang đặc trưng là nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần, trong đó kinh tế nhà nước nói chung và doanh nghiệp nhà nước nói riêng giữ một vị trí cực kì quan trọng, then chốt trong nền kinh tế ấy. Với xu thế phát triển kinh tế thế giới ngày càng đa dạng hoá, đa phương hóa thì doanh nghiệp nhà nước phải cải cách đổi mới ra sao cho phù hợp là một vấn đề được nhiều cơ quan chức năng, các nhà kinh tế, nhà nghiên cứu có liên quan quan tâm. Đã có nhiều hội thảo, đại hội nghiên cứu ,thảo luận vấn đề này ở quy mô quốc gia và cả quốc tế, cũng có nhiều công trình nghiên cứu, những bài viết về doanh nghiệp Nhà nước nhằm tìm ra phương hướng phát triển toàn diện hơn, sâu sắc hơn. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu. Mục đích : Bài viết nghiên cứu vị trí, vai trò, thực trạng và quá trình đổi mới của doanh nghiệp nhà nước trong thời kỳ quá độ lên Chủ nghĩa xã hội. Nhiệm vụ : Trong chương I, tôi nêu lên quan điểm của Đảng ta về việc xây dựng nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần. Chương II nói về thực trạng và quá trình đổi mới Doanh nghiệp Nhà nước trong giai đoạn hiện nay. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu. Đối tượng nghiên cứu : là các doanh nghiệp nhà nước trong quá trình đổi mới nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần, thời kì quá độ lên CNXH Phạm vi nghiên cứu : Nền kinh tế Việt nam trước và sau đổi mới. 5. Cở sở lí luận và phương pháp nghiên cứu Cơ sở lí luận: Dựa trên quan điểm của chủ nghĩa Mac-Lênin, chủ trương, đường lối và chính sách của Đảng ta về kinh tế-chính trị trong thời kỳ quá độ lên Chủ nghĩa xã hội. Phương pháp nghiên cứu : phương pháp Duy vật biện chứng, phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh và phương pháp lôgic lịch sử. B. NỘI DUNG CHƯƠNG I. QUAN ĐIỂM CỦA ĐẢNG TA VỀ XÂY DỰNG NỀN KINH TẾ HÀNG HOÁ NHIỀU THÀNH PHẦN TRONG THỜI KÌ QUÁ ĐỘ LÊN CNXH Đặc điểm nền kinh tế Việt nam trước thời kỳ đổi mới Sau khi hoàn thành công cuộc giải phóng dân tộc (1975) thì nhiệm vụ của Đảng là phải giải phóng nhân dân thoát khỏi sự nghèo khổ, lấy nhiệm vụ xây dựng kinh tế làm trung tâm. Tuy nhiên, nước ta đi lên XHCN từ một điểm xuất phát thấp, nền sản xuất nhỏ với cơ chế tập trung quan liêu bao cấp lại bị chiến tranh kéo dài, ác liệt và bỏ qua chế độ TBCN. Với những đặc điểm trên, nền kinh tế nước ta vốn đã lạc hậu lại càng trở lên suy thoái, khủng khoảng và trì trệ hơn. Chiến tranh là nhân tố chủ yếu ảnh hưởng, chi phối sự phát triển kinh tế của nước ta, sự xâm lược của thực dân Pháp và đế quốc Mỹ đã gây nên những cuộc chiến tranh tàn khốc, lâu dài, ác liệt ( 1945-1975). Những cuộc chiến tranh tàn khốc ấy đã để lại những tổn thất, mất mát to lớn của nhân dân ta cả về người và của, chưa biết đến khi nào mới khắc phục được, nguồn lực hao tổn, nền kinh tế bị xáo trộn, kiệt quệ. Điều này đã được Đảng cộng sản Việt Nam nhận định trong “Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kì quá độ lên CNXH”: “ Nước ta quá độ lên CNXH bỏ qua chế độ TBCN từ một nước vốn là thuộc địa nửa phong kiến, lực lượng sản xuất thấp. Đất nước trải qua hàng chục năm chiến tranh, hậu quả để lại còn nặng nề. Những tàn dư thực dân phong kiến còn nhiều, các thế lực thù địch thường xuyên tìm cách phá hoại chế độ XHCN và nền độc lập dân tộc của nhân dân ta’’. Năm 1975, đất nước ta được giải phóng và thống nhất. Từ đây, đất nước đi vào thời kì khôi phục, xây dựng và phát triển sau chiến tranh. Nhưng nền kinh tế của ta vẫn là một nền sản xuất nhỏ cùng với những lề lối, tập tục gắn liền với nó là những khõ khăn, cản trở cơ bản nhất đối với sự nghiệp xây dựng CNXH trên đất nước ta. Với mô hình kinh tế kế hoạch hoá tập trung, với bộ máy cồng kềnh sản xuất không hiệu quả, Nhà nước ta đã ban hành nhiều chính sách ưu tiên ưu đãi mà hiệu quả kinh tế vẫn không cao, sản xuất vẫn không phát triển, nông nghiệp vẫn đình đốn do cơ chế quản lý hợp tác xã kiểu cũ, công nghiệp cũng không phát triển, tình trạng thua lỗ của các doanh nghiệp kéo dài. Nền kinh tế hoạt động theo cơ chế mệnh lệnh, chỉ huy bao cấp, làm được bao nhiêu đều được phân phối theo giá trị thấp hơn giá thành hoặc có lãi nhưng không đáng kể. Vì vậy, nền kinh tế hầu như không có tích luỹ, chu kỳ sản xuất sau, ngân sách nhà nước lại phải bù cho doanh nghiệp mới có thể sản xuất được một lượng hàng như kì trước’’. Đi lên CNXH bỏ qua TBCN từ một nền nông nghiệp lạc hậu với quy mô sản xuất nhỏ lẻ, cơ chế tập trung quan liêu bao cấp, lại bị chiến tranh kéo dài là những dặc điểm cơ bản của nền kinh tế Việt Nam thời kì trước đổi mới. Tuy nhiên, nói “ bỏ qua’’ không phải là đốt cháy giai đoạn, là xác lập ngay các hình thức kinh tế của CNXH mà vẫn cần kế thừa những thành tựu của TBCN, vẫn kế thừa những thành phần kinh tế của xã hội cũ, vẫn cần kế thừa những lực lượng sản xuất, khoa học công nghệ của CNTB. Tiếp thu những tư tưởng đó, Đảng và nhà nước ta đã tiến hành đường lối đổi mới nhằm khắc phục những khó khăn, yếu kém của kinh tế nước mình và xây dựng hướng phát triển kinh tế theo Chủ nghĩa xã hội bỏ qua TBCN bắt đầu bằng Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IV (1986). Từ đây, đất nước bước vào thời kì đổi mới, thời kì xây dựng nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần định hướng xã hội chủ nghĩa. 2. Chủ trương chính sách của Đảng cộng sản Việt Nam về việc xây dựng nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần trong thời kỳ đổi mới. Sau 1975, đất nước đi vào thời kì khôi phục, xây dựng và phát triển kinh tế trong điều kiện hoà bình, thống nhất, hậu quả chiến tranh để lại và những lề lối tập tục sản xuất cũ đã gây không ít khó khăn cho Đảng và nhân dân ta. Trong quá trình xây dựng và phát triển kinh tế, Đảng và nhà nước đã phạm phải một số sai lầm nghiêm trọng do chủ quan nóng vội, như muốn xoá bỏ ngay nền kinh tế nhiều thành phần, duy trì quá lâu cơ chế tập trung quan liêu bao cấp, quá chú trọng xây dựng công nghiệp nặng, có nhiều chủ chương sai trong việc cải cách giá cả tiền lương. Những chủ truơng này được thể hiện trong một số quyết định như : Quyết định 26-CP ( ngày 21/1/1981) : “ Về mở rộng hình thức trả lương, khoán lương sản phẩm và vận dụng hình thức tiền thưởng trong các đơn vị sản xuất kinh doanh Nhà nước" hay Nghị quyết của Bộ chính trị số 28-NQ/TW : “ Về việc phê chuẩn các phương án gía- lương –tiền". Những chủ trương, chính sách này đưa ra nhằm khăc phục tình trạng yếu kém, trì trệ của hoạt động kinh tế. Tuy nhiên, do những yếu tố khách quan và chủ quan mà Đảng ta đã mắc phải một số sai lầm khi ban hành. Đất nước rơi vào tình trạng khủng hoảng. Thực trạng này đặt ra một yêu cầu khách quan và cấp thiết phải đổi mới sự lãnh đạo của Đảng, phải có những chính sách khoa học để ổn định tình kinh tế –xã hội của đất nước, vượt ra khỏi khủng hoảng để tiến lên. Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI của Đảng là đề pháp đáp ứng yêu cầu đó. Đại hội họp từ 05 đến 18/12/ 1986 thông qua các nghị quyết về các văn kiện như : Báo cáo chính trị, phương hướng, mục tiêu phát triển kinh tế –xã hội 5 năm 1986-1990... đại hội đã đánh giá nhưng thành tựu và khó khăn của đất nước do cuộc khủng hoảng kinh tế-xã hội tạo ra, và từ đó đề ra đường lối đổi mới. Đường lối này bắt đầu được thực hiện từ năm 1986 đến nay, và đưa ra chính sách phải đổi mới một số lĩnh vực như : đổi mới cơ chế quản lý bố trí lại cơ cấu sản xuất, điều chỉnh cơ cấu đầu tư thay thế cơ chế tập trung quan liêu bao cấp bằng cơ chế thị trường định hướng Xã hội chủ nghĩa với nhiều thành phần, nhiều hình thức phân phối, thu nhập và tồn tại sản xuất hàng hoá : Đảng đã đề ra 3 chương trình kinh tế lớn: lương thực- thực phẩm, hàng tiêu dùng, hàng xuất khẩu. Trên cơ sở đường lối đổi mới ấy, căn cứ vào hoàn cảnh quốc tế và tình hình cụ thể của đất nước, Bộ chính trị, Ban chấp hành Trung ương Đảng tiếp tục đề ra những chủ trương và biện pháp nhằm thực hiện nhiệm vụ ổn định mọi mặt về kinh tế xã hội. Các kì đại hội tiếp theo như Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII (6/1991), lần thứ VIII (1996) và Đại hội gần đây nhất là Đại hội đại biểu tồan quốc lần thứ IX ( 4/2001 ) đã cho thấy quan điểm đúng đắn của Đảng trong việc hoạch định, đề ra và thực hiện quá trình đổi mới, đặc biệt là duy trì cơ chế hàng hoá nhiều thành phần theo định hướng Xã hội chủ nghĩa, trong đó kinh tế Nhà nước giữ vai trò then chốt. Các kì Đại hội đã cho thấy, sự lựa chọn xây dựng nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần là hợp quy luật khách quan và hoàn toàn đúng đắn. Cơ cấu này tồn tại khách quan trong thời kì quá độ lên Chủ nghĩa xã hội được thừa nhận cả về phương diện lý thuyết và cả trên thực tế. Đó là một trong những cơ sở quan trọng thúc đẩy nền kinh tế hàng hoá phát triển. Thực hiện chính sách kinh tế nhiều thành phần,một mặt khuyến khích đầu tư, mặt khác duy trì đa dạng hoá các chủ thể của nền kinh tế hàng hoá. Vì thế, Đảng ta chủ trương” thực hiện nhất quán lâu dài chính sách phát triển kinh tế hàng hoá nhiều thành phần. Lấy việc giải phóng sức sản xuất, động viên tối đa mọi nguồn lực bên trong và bên ngoài cho công nghiệp hoá, hiện đại hoá, nâng cao hiệu quả kinh tế và xã hội, cải thiện đời sống của nhân dân làm mục tiêu hàng đầu trong việc khuyến khích phát triển các thành phần kinh tế và các hình thức tổ chức kinh doanh” Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII-1996-NXB chính trị Quốc gia Hà Nội-tr.91 . Đây là chính sách quan trọng tạo tiền đề điều kiện cho sự phát triển kinh tế hàng hoá nhiều thành phần. Trong việc xây dựng và phát triển nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần, Đảng ta cũng chú trọng đến một số chính sách về tài chính, tiền tệ,giá cả, khoa học và công nghệ, chính sách về nguồn nhân lực và đối ngoại để hỗ trợ cho sự phát triển nền kinh tế nhiều thành phần. Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Đảng ta đã khẳng định và nêu cao một số quan điểm, chính sách về xây dựng nền kinh tế nhiều thành phần: “về quan hệ sản xuất, Đảng ta chủ trương thực hiện nhất quán chính sách phát triển nền kinh tế nhiều thành phần. Các thành phần kinh tế kinh doanh theo pháp luật đều là bộ phận cấu thành quan trọng trong nên kinh tế thị truờng định hướng theo Xã hội chủ nghĩa, cùng phát triển lâu dài, hợp tác và cạch tranh lành mạnh” Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX –NXB Chính trị Quốc gia HN-2001 . Trong chính sách phát triển các thành phần kinh tế, Đảng ta “chủ trương phát triển các hình thức tổ chức kinh doanh đan xen, hỗn hợp nhiều hình thưc sở hữu giữa các thành phần kinh tế với nhau, giữa trong nước và ngoài nước: phát triền hình thức tổ chức kinh tế cổ phần nhằm huy động và sử dụng rộng rãi vốn đầu tư xã hội“ Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX -2001 . Như vậy, chiến lược phát triển kinh tế –xã hội cũng như đường lối của Đảng là chủ trương thực hiện chính sách phát triển kinh tế hàng hoá nhiều thành phần vận động theo cơ chế thị trường định hướng Xã hội chủ nghĩa. Những chủ trương chính sách của Đảng trong việc xây dựng nền kinh tế nhiều hàng hoá nhiều thành phần đã góp phần phát triển nền kinh tế, khắc phục tình trạng yếu kém và giúp chúng ta chuẩn bị tốt hơn trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng mở rộng như hiện nay. CHƯƠNG II. THỰC TRẠNG VÀ QUÁ TRÌNH ĐỔI MỚI DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC Thực trạng của doanh nghiệp nhà nước trước thời kì đổi mới: Vị trí và vai trò của doanh nghiệp nhà nước trong nền kinh tế và thực trạng của doanh nghiệp nhà nước trước thời kỳ đổi mới Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng đã khẳng định kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa có nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo. Chính vì vậy, kinh tế Nhà nước nói chung và doanh nghiệp nhà nước nói riêng “ giữ vị trí then chốt trong nền kinh tế, đi đầu ứng dụng tiến bộ khoa học kĩ thuật, nêu gương về năng suất, chất lượng hiệu quả kinh tế – xã hội và chấp hành pháp luật. Tuy vậy, với nhiều loại hình doanh nghiệp, nhiều hình thức sở hữu đan xen thì doanh nghiệp Nhà nước phải làm gì và làm như thế nào để giữ vị trí then chốt trong nền kinh tế thị trường định hướng Xã hội chủ nghĩa là một vấn đề cực kì quan trọng và phức tạp. Để đánh giá đúng vai trò của doanh nghiệp Nhà nước, trước tiên chúng ta hãy tìm hiểu doanh nghiệp Nhà nước là gì? Và hoạt động của doanh nghiệp Nhà nước như thế nào trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN. Theo luật doanh nghiệp nhà nước (4/1995 ) thì doanh nghiệp nhà nước là tổ chức kinh tế do nhà nước đầu tư vốn, thành lập và tổ chức quản lưý, hoạt động kinh doanh hoặc hoạt động công ích, nhằm thực hiện các mục tiêu kinh tế – xã hội nhà nước giao. Doanh nghiệp nhà nước hoạt động kinh doanh là doanh nghiệp nhà nước hoạt động chủ yếu nhằm mục tiêu thu lợi nhuận, doanh nghiệp nhà nước hoạt động công ích là doanh nghiệp nhà nước hoạt động sản xuất, cung ứng dịch vụ công cộng theo các chính sách của nhà nước hoặc trực tiếp thực hiện nhiệm vụ quốc phòng an ninh. Cổ phần của doanh nghiệp nhà nước chiếm trên 50 % tổng số cổ phần của doanh nghiệp. Từ năm 1954, sau khi dành được độc lập ở miền Bắc, Đảng và nhà nước ta đã lãnh đạo nhân nhân xây dựng kinh tế quốc doanh, kinh tế tập thể trên một nửa đất nước đã bị chiến tranh tàn phá. Các xí nghiệp của thực dân Pháp để lại ở hai khu vực kinh tế lớn nhất miền Bắc là thủ đô Hà nội và thành phố Hải phòng không có quá 10 xí nghiệp, trong đó máy móc, thiết bị đã bị chuyển phần lớn, chỉ có mấy nhà máy phục vụ cho nhu cầu dân sinh như : Nhà máy điện Yên phụ Hà Nội, Nhà máy điện sông Cấm- Hải Phòng, nhà máy nước Yên phụ- Hà Nội; nhà máy nước An dương Hải phòng. Với sự nỗ lực của Đảng và nhân dân ta cùng sự giúp đỡ của các nước Xã hội chủ nghĩa anh em, chúng ta đã xây dựng hàng loạt các xí nghiệp quốc doanh lơn nhỏ, cùng với cải cách dân chủ, chúng ta đã hợp doanh với các nhà tư sản dân tộc để xây dựng các xí nghiệp công tư hợp doanh. Điều đó đã tạo cho doanh nghiệp nhà nước có khả năng phát triển kinh tế nói chung trong thời kì một nửa đất nước bị chiến tranh và một nửa đất nước đang ở trong thời kì khôi phục sau chiến tranh. Tuy nhiên, trong cuộc chiến tranh phá hoại miền Bắc, đế quốc Mỹ đã tàn phá nhiều nhà máy lớn của ta như : nhà máy xi măng Hải phòng, nhà máy gang thép Thái nguyên, nhà máy cơ khí Cẩm Phả, .., đến năm1975, đất nước được giải phóng hoàn toàn, chúng ta tiếp quản được khu công nghiệp Biên hoà và các xí nghiệp khác của toàn Miền Nam. Như vậy, các doanh nghiệp Nhà nước đầu tiên được hình thành từ việc quốc hữu hoá các xí nghiệp tư bản tư nhân hoặc tiếp quản các doanh nghiệp của chính quyền cũ để lại. Vì được hình thành và phát triển trong bối cảnh đầy khó khăn như vậy, nên dù nắm vị trí quan trọng trong nền kinh tế, doanh nghiệp Nhà nước chỉ phát triển chậm chạp, thậm chí một số doanh nghiệp Nhà nước còn thua lỗ. Sau hơn 10 năm kể từ ngày thông nhất đất nước 1975, nền kinh tế nước ta vẫn duy trì theo cơ chế quản lý cũ – cơ chế tập trung quan liêu bao cấp, doanh nghiệp Nhà nước là cơ quan chủ yếu trong việc sản xuất và phân phối hàng hoá dưới sự bảo trợ của nhà nước, vì lực lượng kinh tế quốc doanh là xương sống của nền kinh tế thời kỳ thực hiện cơ chế kế hoạch hoá tập. Như vậy, doanh nghiệp Nhà nước thời kì trước đổi mới có vị trí quan trọng trong nền kinh tế tập trung quan liêu bao cấp. Nó được coi là “xương sống của nền kinh tế. Tuy nhiên, việc duy trì cơ chế kế hoạch hóa tập trung đã làm cho nền kinh tế nước ta rơi vào trì trệ và khủng hoảng, mà doanh nghiệp Nhà nước thời kì này cũng không nằm ngoài tình trạng chung đó. Điều này đã gây nên những tổn thất to lớn đối với nền kinh tế nước ta. 1. 2 Hạn chế và nguyên nhân hạn chế của doanh nghiệp Nhà nước Sau ngày hoà bình lập lại (1975), nền kinh tế nước ta vẫn được duy trì cơ chế kế hoạch hoá tập chung quan liêu bao cấp, dẫn đến tình trạng suy kt, khủng hoảng vì người làm giàu thì quá ít mà trái lại, dân số ngày càng tăng, hàng năm phải đi vay nợ để mua lương thực, vốn bổ sung cho xí nghiệp quốc doanh và hỗ trợ hợp tác xã ngày càng nhiều. Từ đó gây nên sự ỷ lại, dựa dẫm vào sự bao cấp của nhà nước trong các xí nghiệp quốc doanh. Hoạt động sản xuất kinh doanh của các nhà máy xí nghiệp không có được động lực kích thích bằng vật chất, gây nên sự thụ động trong doanh nghiệp, dẫn đến năng suất thấp, chất lượng kém. Việc đó đã dẫn nước ta vào tình trạng sa sút, kiệt quệ, năm 1985, lạm phát đã lên mức phi mã : 774 % ; quĩ dự trữ ngoại tệ không đáng kể: 1986 có hơn 1 triệu USD và bán kim cương đá quí được hơn 20 triệu USD. Như vậy, việc duy trì quá lâu cơ chế quản lưý kế hoạch hoá tập trung quan liêu bao cấp đã khiến cho nền kinh tế nước ta rơi vào khủng hoảng và doanh nghiệp quốc doanh trở nên trì trệ, yếu kém. Thực tế đó đã đặt ra vấn đề cho Đảng và Nhà nước ta phải tiến hành đổi mới để khác phục tình trạng thụ động, ỷ lại, trì trệ của nền kinh tế nói chung và doanh nghiệp Nhà nước nói riêng nhằm giữ vững và phát huy vai trò của doanh nghiệp Nhà nước trong nền kinh tế nước ta. Quá trình đổi mới doanh nghiệp Nhà nước Chủ trương chính sách của Đảng về đổi mới Trước đây, khi nước ta muốn tiến nhanh lên chủ nghĩa xã hội, muốn dùng kế hoạch hoá tập trung quan liêu bao cấp để thực hiện chủ nghĩa xã hội thì nó lại làm cho nền kinh tế bị sa sút, kiệt quệ, do ta chưa nắm được sự khác nhau giữa các quy luật trong chiến tranh và trong hoà bình, đặc biệt là quy luật phát triển của một nước nghèo lền một nước giàu để huy động lực lượng toàn dân cùng làm. Chính thực tế đó đã đặt ra cho Đảng và Nhà nước ta yêu cầu cấp thiết đổi mới để thoát khỏi tình trạng khủng hoảng của nền kinh tế nói chung và doanh nghiệp Nhà nước nói riêng. Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI của Đảng (05à 18/12/1986) là nhằm mục đích ấy. Đó là đại hội mở đầu cho quá trình đổi mới trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Đảng chủ trương vận dụng cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa có sự quản lý của Nhà nước thay cho cơ chế kinh tế cũ đã lạc hậu, chủ trương tạo ra một cơ cấu kinh tế hợp lý, trong đó đặc biệt chú trọng ba chương trình kinh tế lớn (lương thực - thực phẩm, hàng tiêu dùng, hàng xuất khẩu) làm cho thành phần kinh tế - xã hội chủ nghĩa giữ vai trò chi phối. Có thể nói, việc đổi mới là một quyết định sáng suốt và hợp lý của Đảng ta trong tiến trình đi lên chủ nghĩa xã hội. Vì nếu như trước đây ta dùng kế hoạch hoá tập trung để xây dựng chủ nghĩa xã hội đã không thành công, thì nay dùng cơ chế của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa để xây dựng xã hội chủ nghĩa là việc bình thường. Hai mô hình này chỉ là phương tiện để chúng ta có thể đạt được mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng dân chủ văn minh” mà thôi. Việc sử dụng phương tiện kinh tế thị trường sẽ phát huy được yếu tố chủ động, tích cực cho các thành phần kinh tế, đặc biệt là kinh tế Nhà nước, trong đó có doanh nghiệp nhà nước, từ đó sẽ đưa đất nước ta thoát khỏi khủng hoảng và đi đến phát triển cả về thể và lực. Như vậy, từ việc nhận thức đúng đắn thực trạng của nền kinh tế trong thời kỳ cơ chế tập trung quan liêu bao cấp, Đảng và Nhà nước ta đã kịp thời có những chủ trương, chính sách để đổi mới nền kinh tế nói chung và doanh nghiệp Nhà nước nói riêng (Đổi mới cơ chế quản lý, sắp xếp, tổ chức lại các doanh nghiệp Nhà nước). Như trong đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng (19-4-2001) đã nhận định: “Đổi mới cơ chế quản lý, phân biệt quyền của chủ sở hữu và các quyền kinh doanh của doanh nghiệp, của các doanh nghiệp Nhà nước kinh doanh sang hoạt động theo cơ chế công ty Trách nhiệm hữu hạn hoặc Công ty Cổ phần. Bảo đảm quyền tự chủ và tự chịu trách nhiệm đầy đủ trong sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp, cạnh tranh bình đẳng trước pháp luật, xoá bỏ bao cấp của Nhà nước đối với doanh nghiệp. Thực hiện chủ trương cổ phần hoá nhưng doanh nghiệp mà Nhà nước không cần năm giữ 100% vốn để huy động thêm vốn, tạo động lực và cơ chế quản lý năng động, thúc đẩy doanh nghiệp làm ăn có hiệu quả. Ưu tiên cho người lao động được mua cổ phần và từng bước mở rộng bán cổ phần cho các đầu tư trong nước và ngoài nước. Thực hiện giao, bán, khoán cho thuê các doanh nghiệp nhỏ mà nhà nước không cần nắm giữ. Sáp nhập, giải thể, phá sản những doanh nghiệp không hiệu quả và không thực hiện ược các biện pháp trên”. Qúa trình đổi mới nhờ những chủ trương và chính sách của Đảng là cơ sở để doanh nghiệp Nhà nước tiến hành cải cách một cách toàn diện, nhằm khắc phục tình trạng yếu kém, trì trệ trong cơ chế cũ trước đây. 2.2. Thành tựu bước đầu của qú trình đổi mới doanh nghiệp nhà nước. Sau đại hội VI (1986), kinh tế nước ta chuyển sang thời kỳ đổi mới toàn diện, doanh nghiệp Nhà nước đã được củng cố và đã đạt được những thành tựu bước đầu, góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế. Về tổng thể: mặc dù số lượng doanh nghiệp Nhà nước giảm đáng kể (từ 12.300 doanh nghiệp, nay còn trên 5655 doanh nghiệp - tính đến 5-2001) và danh nghiệp dân doanh tăng từ chỗ có vài nghìn đến 60.000 đơn vị, số lượng công nhân điều chỉnh mạnh (600.000 người ra khỏi doanh nghiệp Nhà nước, và có bổ sung thêm lực lượng mới), quá trình đổi mới vừa thay đổi cơ chế quản lý, vừa tổ chức sắp xếp lại nhiều đợt trong điều kiện chuyển đổi kinh tế, nhưng doanh nghiệp Nhà nước vẫn nghiên cứu tốc độ tăng trưởng cao và giữ vị trí đáng kể, đóng góp vào ngân sách và xuất khẩu, cụ thể: Tỷ trọng doanh nghiệp nhà nước trong tổng sản phẩm quốc nội GDP tăng từ 35,6% (1991) lên đến 40,7% (1998). Tỷ lệ nộp ngân sáh trên vốn nhà nước tăng tương ứng từ 14,7%đến 27,89%. Tỷ suất lợi nhuận trên vốn nhà nước năm 1993 là: 6,8% và năm1998 là: 12,31%. Năm 1999, các doanh nghiệp nhà nước làm ra 40,2% GDP, hơn 50% giá trị xuất khẩu, đóng góp 39,25% tổng nộp ngân sách nhà nước. Nhờ những thành tựu chung đó, doanh nghiệp Nhà nước đã góp phần đáng kể vào sự phát triển chung của nền kinh tế (GDP năm 2000 gấp hai lần năm 1990). Về cụ thể: . Cơ chế tài chính đã có sự thay đổi đối với doanh nghiệp Nhà nước, điều này có tác dụng xoá bỏ bao cấp (trợ cấp trực tiếp) cho doanh nghiệp Nhà nước từ ngân sách Nhà nước (1988 - 1998: Tỉ lệ tài trợ trực tiếp từ ngân sách Nhà nước dưới tất cả các hình thức đầu tư, cấp vốn lưu động, bù lỗ, bù giá đã giẳm từ 8,5% GDP xuống còn 0,5% GDP). Như vậy, doanh nghiệp Nhà nước đã được “thương mại hoá” và Ngân sách Nhà nước sẽ có đượ điều kiện tập trung cho các mục tiêu khác trong khi vẫn duy trì được vai trò, hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp Nhà nước và doanh nghiệp nhà nước có thể được coi là những tổ chức kinh tế hạch toán độc lập. . Hiệu quả hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước về cơ bản đã được nâng lên so với trước ở tất cả các mặt. So với các khu vực khác, các chỉ số về hiệu suất vốn, lãi tuyệt đối, tỷ lệ nộp ngân sách Nhà nước, tuy còn thấp nhưng so với thời kỳ trước đổi mới đã có sự cải thiện đáng kể. . Trong đổi mới quản lý, mô hình tổng công ty đã bước đầu phát triển, đã phân định được các chức năng quản lý nhà nước của các cơ quan Nhà nước với chức năng sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước, việc chủ sở hữu vốn, mức độ tự hủ của doanh nghiệp đã được làm rõ. Ý thức được chức năng, nhiệm vụ ấy, doanh nghiệp Nhà nước sẽ chủ động, tích cực hơn trong việc đẩy mạnh hoạt động kinh doanh sản xuất, hoạch định phát triển. . Từ khi nước ta chuyển sang cơ chế kinh tế thị trường, có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa, vai trò của kinh tế Nhà nước mà nòng cốt là doanh nghiệp Nhà nước đóng vai trò then chốt cùng với các thành phần kinh tế khác phát triển mạnh mẽ. Sau 15 năm đổi mới (1986 - 2001) doanh nghiệp Nhà nước vẫn chiếm gần 40% GDP và đóng góp hơn 40% vào ngân sách quốc gia. Thực hiện luật doanh nghiệp năm 2000, các doanh nghiệp đăng ký tăng gấp 3 lần so với trước và đã góp vốn 38.000 tỷ đồng. Hiện nay, chúng ta đã có hàng tỷ USD dự trữ, gấp nhiều lần trước đây, xuất khẩu hơn 4 triệu tấn gạo, đứng thứ hai trên thế giới và đã đạt được nhiều thành tựu khác. . Trong việc thực hiện đa dạng hoá sở hữu:cổ phần hoá, tư nhân hoá, giao khoán, giải thể, phá sản tuy tiến hành chậm nhưng sau 6 năm thí điểm thực hiện đến năm 1998 - 1999, chúng ta đã có sự thống nhất và triển khai mạnh cá giải pháp chuyển đổi sở hữu, dặc biệt là việc cổ phần hoá các doanh nghiệp đã huy động được vốn từ các nhân viên trong các công ty, xí nghiệp thu được những kết quả nhất định. Công cuộc đổi mới đã đem lại những kết quả bước đầu cho doanh nghiệp nhà nước. Tuy nhiên, kết quả đó vẫn chưa mang lại hiệu quả thiết thực, chưa xứng với nguồn nhân lực, chính sách và điều kiện có của nước ta trong thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã hội. Vì vậy, bên cạnh những thành tựu, doanh nghiệp Nhà nước còn có những hạn chế nhất định. 2.3. Hạn chế và nguyên nhân của những hạn chế đó: 2.3.1. Hạn chế của doanh nghiệp Nhà nước. - Doanh nghiệp Nhà nước tuy đã được củng cố và đang tìm nhiều hình thức đề phát triển, nhưng kết quả chưa đồng đều, rõ nét, những sai lầm trong quá trình chuyển đổi cơ chế quản lý, đặc biệt việc chuyển đổi cách quản lý doanh nghiệp còn chậm chạp, để một bộ phận doanh nghiệp Nhà nước thua lỗ kéo dài trong lúcchúng ta có đủ điều kiện chủ quan, khách quan để cho doanh nghiệp Nhà nước phát triển nhanh và mạnh. Theo sự điều tra của một số cơ quan chức năng có liên quan thì sựphát triển của doanh nghiệp Nhà nước vẫn còn chậm, hiệu quả chưa cao. Cụ thể: - Theo Bộ Tài chính - 1997. Trong tổng số 5429 doanh nghiệp Nhà nước thì số kinh doanh có hiệu quả chỉ có 40,4%. - Theo Ban Đổi mới doanh nghiệp Nhà nước trung ương(2-2000): số doanh nghiệp có lãi thực sự là: 40% và số doanh nghiệp lỗ là 20%; tốc độ tăng bình quân của doanh nghiệp Nhà nước: Sau một thời gian dài đạt liên tục tăng 13%/năm, đến năm 1998 - 1999 chỉ còn 8 - 9%; Hiệu quả sử dụng vốn giảm: Năm 1995: 1 đồng vốn tạo được 3,46 đồng doanh thu và 0,19 đồng lợi nhuận, năm 1998: 1đồng vốn tạo được 2,9 đồng doanh thu và 0,14 đồng lợi nhuận. Khả năng cạnh tranh còn yếu: doanh nghiệp Nhà nước có nhiều ngành sản phẩm được bảo hộ tuyệt đối hoặc bảo hộ qua hàng vào thuế quan, trợ cấp (qua ưu đãi tín dụng và bù lỗ, miễn thuế) nhưng các doanh nghiệp Nhà nước vẫn chưa chứng tỏ khả năng của mình. Nhiều doanh nghiệp Nhà nước đã không tận dụng được nguồn lực mà doanh nghiệp Nhà nước mà lại thụ động, không bắt kịp với nhịp độ phát triển chung, để một số doanh nghiệp nước ngoài và một số doanh nghiệp tư bản tư nhân chiếm lĩnh thị trường, chiếm lĩnh ưu thế. Vì vậy, nếu không có chiến lược phát triển phù hợp, không có những chính sách, những biện pháp tích cực thì doanh nghiệp Nhà nước sẽ dần đánh mất đi vai trò, vị trí trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. - Cơ cấu doanh nghiệp Nhà nước còn bất hợp lý, quy mô vẫn chưa lớn. Tỉ trọng doanh nghiệp Nhà nước ở khu vực nông nghiệp là 25%, ở khu vực thương mại - Dịch vụ là 40%, tỷ trọng này là không hợp lý, vì doanh nghiệp Nhà nước phải tập trung trong công nghiệp là chủ yếu (nhất là công nghiệp chế biến, chế tạo). quy mô vẫn chưa lớn (1999: số doanh nghiệp có quy mô dưới 5 tỉ đồng chiếm 65%, trong đó gần 3/4 là doanh nghiệp địa phương, 1314 doanh nghiệp có vốn dưới 1 tỉ đồng chiếm 23%, số doanh nghiệp có vốn trên 10 tỉ đồng chiếm 21%). Nói tóm lại, mặc dù vị trí, vai trò then chốt của doanh nghiệp Nhà nước không hề bị thay đổi, nó đã đóng góp tích cực vào nền kinh tế, đã khắc phục được sự yếu kém của thời kỳ trước công cuộc đổi mới. Tuy nhiên, những hạn chế, yếu kém của doanh nghiệp Nhà nước đã cho thấy thực trạng của doanh nghiệp này đã ảnh hưởng không ít đến sự phát triển của nền kinh tế nói chung. 2.3.2. Nguyên nhân những hạn chế, yếu kém của doanh nghiệp Nhà nước. Quá trình đổi mới đã đem lại những thành tựu nhất định cho doanh nghiệp Nhà nước và trong quá trình thực hiện đổi mới ấy, doanh nghiệp Nhà nước đã khôngtránh khỏi những hạn chế. Sự yếu kém thua lỗ của doanh nghiệp do những nguyên nhân sau gây nên. . Đầu tư sai: Trong quá trình đổi mới và cải tạo doanh nghiệp Nhà nước, đã có không ít các doanh nghiệp đầu tư không hợp lý, có khi quá chú trọng vào một lĩnhvực nào đó mà bỏ quên đi các lĩnh vực khác. Khi đầu tư, các doanh nghiệp Nhà nước đã không chú trọng đến sự biến động của thị trường, và việc đầu tư sai này bắt nguồn từ những quyết định thời bao cấp. Tuy nhiên, sau nhiều năm đổi mới theo cơ chế thị trường, tình trạng này vẫn tiếp diễn. Sự quản lý của Nhà nước không đủ hiệu lực để ngăn chặn tình trạng trên. có những địa phương, những ngành luôn muốn tranh thủ càng nhiều vốn Nhà nước để xây dựng cho được những doanh nghiệp không thật cần thiết của ngành mình, của địa phương mình, hay nếu có xây dựng được thì hoạt động không hiệu quả, điều này do bắt bnguồn từ công tác quy hoạch, thường là quy hoạch theo ý muốn chủ quan, có những ngành chỉ cần đầu tư theo mũi nhọn thì lại đầu tư đồngbộ ở tất các ngành. Như vậy, đầu tư sai ngay từ những chủ trương ban đầu, rồi lại giao công việc, xây dựng cho ban quản lý kém năng lực và không có chất lượng, gây ra chất lượng xây dựng thấp, hiệu quả kém, gây thất thoát không nhỏ đến Nhà nước. . Thiếu vốn phổ biến là tình trạng chung của doanh nghiệp Nhà nước. Nhà nước là cơ quan quyết định thành lập doanh nghiệp. Nhưng chỉ cấp vốn ở một mức nhất định, còn lại doanh nghiệp Nhà nước phải tự đi vay với lãi suất ngân hàng. Nói chung, doanh nghiệp Nhà nước chỉ được cấp vốn khoảng 60% tổng số vốn kinh doanh của doanh nghiệp, trong đó, các tổng công ty 91 là 75%, tại các doanh nghiệp do Bộ, ngành quản lý là 45% và do các địa phương quản lý là 50%. Do vậy, thiếuvốn cũng là một trong những nguyên nhân gây nên sự yếu kém của doanh nghiệp Nhà nước. . Trình độ kỹ thuật, công nghệ của các doanh nghiệp Nhà nước còn lạc hậu: Các doanh nghiệp Nhà nước được trang bị máy móc thiết bị từ nhiều nguồn khác nhau, có những thiết bị đã lạc hậu, già cỗi, được sản xuất từ những năm 50, 60. Theo Viện Bảo hộ lao động, năm 1999: hơn 70% thiết bị lao động đã hết khấu hao, gần 50% đã được tân trang. Còn theo Bộ Khoa học - công nghệ và môi trường thì cho rằng: Công nghệ của ta lạc hậu so với thế giới từ 10 đến 20năm, mức độ hao mòn hữu hình từ 30 đến 50%, thậm chí 38% trong số này ởdạng thanh lý. Đây là tình trạng còn tồn tại ở rất nhiêu doanh nghiệp, gây nên việc sản phẩm làm ra kém chất lượng, năng suất thấp. . Số lao động dư thừa đang rất lớn. Đây là tình trạng chung của nền kinhtế Việt Nam và trong doanh nghiệp Nhà nước cũng không tránh khỏi điều này. Theo báo cáo của Ban Đổi mới doanh nghiệp trung ương (2-2000): có khoảng 4% tổng số lao động dư thừa trong các nhà máy, xí nghiệp của doanh nghiệp Nhà nước. Có một số địa phường, ngành, số lao động dư dôi khá lớn: Hải Dương (33%), Nam Định (27%); Nghệ An (16%), Hải Phòng (15%), Thanh hoá (10%), Tổng công ty thép (12%), Bộ Thủy Sản có 14% lao động dư dôi. Việc giải quyết sao cho hợp lý số lao động này quả là một vấn đề không nhỏ mà các doanh nghiệp Nhà nước nói riêng và xã hội nói chung cần phải làm. . Doanh nghiệp không được tự chủ về tài chính: Có thể coi đây là trở ngại rất lớn đối với doanh nghiệp Nhà nước. Điều này đã hạn chế sự phát triển của doanh nghiệp Nhà nước vì không thể tự chủ kinh doanh, những ràng buộc về các khoản chi phí, những bất hợp lý đã ró như khoản thu về sử dụng vốn, trong đó kể cả những tài sản do doanh nghiệp tự đầu tư từ nguồn vay ngân hàng hoặc tích luỹ đều bị coi là tài sản của Nhà nước và buộc doanh nghiệp chịu thuế vốn. Đại diện chủ sở hữu của tài sản nhà nước tại doanh nghiệp là ai còn chưa được làm rõ, gây lúng túng, khó khăn trong việc sử dụng tài sản đó. . Hệ thống chính sách, thể chế đối với doanh nghiệp Nhà nước vẫn còn nhiều bất cập. Vẫn còn lối tư duy cũ, nặng cơ chế “xin - cho”, ban phát, bảo trợ. Sự cạnh tranh trong nền kinh tế thị trường cần phải có những chính sách phù hợp, nhằm thích ứng doanh nghiệp Nhà nước trong sự biến động của nền kinh tế ấy. Một số chính sách, thể chế đã thể hiện rõ ý chí chủ quan của một bộ phận lãnh đạo, làm cho quyền tự chủ, tự quyết của doanh nghiệp trên thương trường bị tước bỏ, quyền tự chủ trách nhiệm trước pháp luật về những quyết định, quyết đoán của doanh nghiệp không còn. Quyền lợi, quyền hạn, nghĩa vụ và trách nhiệm đối với sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp Nhà nước chưa được luật hoá đầy đủ. . Tổ chức bộ máy quản lý doanh nghiệp Nhà nước còn cồng kềnh, kém hiệu lực. Với bộ máy quản lý hiện nay, hệ thống doanh nghiệp Nhà nước phải chịu hai gọng kìm: Một là bộ, ngành, cấp chủ quản của doanh nghiệp và hai là các tổ chức thanh tra, kiểm tra thuộc bộ quản lý chuyên ngành với hệ thống ngành từ trên xuống dưới. Điều đó có nghĩa là, tất cả các bộ, ngành với hệ thống dọc, ngang đều có quyền thực hành chức năng của mình tại doanh nghiệp để hướng dẫn, chỉ đạo, giám sát, thanh tra, kiểm tra nhưng trên thực tế là sự nhũng nhiễu phiền hà, gây tổn thất cho doanh nghiệp, còn hiệu quả thì rất ít và không rõ rệt. . Đội ngũ cán bộ lãnh đạo doanh nghiệp Nhà nước. Tuy có rất nhiều người giỏi, tốt, trung thực nhưng lại không phát huy được, còn một bộ phận không nhỏ những thành phần không đủ năng lực về chuyên môn, nghiệp vụ mà vẫn được giữ vai trò lãnh đạo. Hệ thống doanh nghiệp Nhà nước ở nước ta hiện nay, còn có không ít giám đốc chưa đọc và chưa phân tích được hệ thống các số liệu thống kê, trình độ hiểu biết và năng lực sử dụng các loại thiết bị khoa học, công nghệ, phương tiện thông tin hiện đại còn rất yếu kém. Trong khi đó, một số người với lòng tham không đáy cả danh vọng và tiền tài đã bất chấp mọi thủ đoạn để có thể gian lận, bòn rút tiền của Nhà nước để lưu lợi cho riêng mình. .Cơ chế lãnh đạo của Đảng trong doanh nghiệp Nhà nước chưa phù hợp với cơ chế mới trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN,chưa phát huy được tính tự chủ,tự chịu trách nhiệm. Với cơ chế “Đảng lãnh đạo toàn diện,tuyệt đối và trực tiếp”trong doanh nghiệp, có không ít trường hợp đã phát sinh mâu thuẫn giữa giám đốc va bí thư Đảng uỷ về xác định phương án sản xuất, kinh doanh,về cơ cấu tổ chức và bố trí nhân sự...Bởi vì giám đóc muốn thực hiện những vấn đề đó phải được sự nhất trí của Thường vụ Đảng uỷ doanh nghiệp. Để tiến trình cải cách kinh tế thành công với việc hình thành nền kinh tế hỗn hợp thì điều quan trọng là phải giảm sự bất ổn định của môi trường thị trường ,và lãnh đạo Đảng cần phải xác định rõ ràng cái gì được phép làm và cái gì không được phép làm,hay cần phải xác định cho được số doanh nghiệp nhà nước cần tồn tại bao nhiêu và phát triển như thế nào, thêm ngành gì trong các lĩnh vực then chốt ấy. Với những nguyên nhân trên đây, đã làm rõ được phần nào tình trạng trì trệ, kém phát triển của doanh nghiệp Nhà nước và từ đó cho thấy, việc thua lỗ triền miên, kém hiệu quả, thậm chí phá sản không phải do thuộc tính, bản chất của doanh nghiệp nhà nước mà chủ yếu do con người, do cán bộ - từ khâu hoạch định thể chế chính sách, cơ chế quản lý bộ máy cho đến việc điều hành trong các doanh nghiệp Nhà nước đã khiến cho sự phát triển của doanh nghiệp Nhà nước không phù hợp với sự phát triển chung của nền kinh tế thế giới. Chúng ta cần nhìn thẳng vào sự thật đó để điều chỉnh, khắc phục tình trạng của doanh nghiệp Nhà nước. 2.4. Một số giải pháp, phương hướng phát triển Doanh nghiệp Nhà nước trong thời gian tới. Có rất nhiều giải pháp nhằm khắc phục tình trạng yếu kém của doanh nghiệp và phát triển hơn nữa nhằm giữ đúngvị trí, vai trò của doanh nghiệp Nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Các giải pháp này không chỉ trực tiếp tác động đến các doanh nghiệp Nhà nước mà còn đòi hỏi đổi mới cả ở các cơ quan chỉ đạo, lãnh đạo của Đảng và Nhà nước. + Các giải pháp sắp xếp lại doanh nghiệp Nhà nước: Những giải pháp này đã được chính phủ Việt Nam đưa ra trong “Đề án sắp xếp lại doanh nghiệp Nhà nước” cho giai đoạn 2000 - 2005: Cần phân loại, xác định rõ hai khu vực doanh nghiệp Nhà nước, kinh doanh và công ích. Doanh nghiệp công ích hoạt động trong các lĩnh vực: sản xuất, sửa chữa vũ khí, khí tài, trang thiết bị chuyên dùng cho mục đích quốc phòng, an ninh. Tuy nhiên, trên thực tế có rất nhiều doanh nghiệp có chức năng vừa kinh doanh vừa công ích. Vì vậy, việc kết hợp triển khai cơ chế hoạt động, đặc biệt là cơ chế tài chính đối với doanh nghiệp công ích là một việc làm quan trọng của các cơ quan quản lý chuyên ngành. Các doanh nghiệp kinh doanh cần phân loại theo tiêu chí tầm quan trọng của ngành nghề, lĩnh vực hoạt động và từ đó kèm theo các biện pháp về tổ chức lại quy mô, xác định tỷ lệ và tính chất cổ phần Nhà nước, cho phép độc quyền hay khuyến khích cạnh tranh. + Chuyển dịch từ việc đầu tư mở rộng quy mô sang đầu tư theo chiều sâu, chú trọng tới chất lượng của sản phẩm. Hiện nay, đã có nhiều doanh nghiệp Nhà nước đã thự hiện được bướcđầu biện pháp này. Đâù tư theo chiều sâu là chú trọng tới năng suất, chất lượng, hiệu quả của sản phẩm, vì vậy, cần đầu tư máy móc, trang thiết bị hiện đại, tiếp thu và áp dụng các thành tựu khoa học kĩ thuật, công nghệ, xây dựng những tiêu chuẩn quốc tế, nhằm tạo thương hiệu riêng, tăng khả năng cạnh trạnh của sản phẩm trong doanh nghiệp Nhà nước. + Các giải pháp về cơ chế quản lý: Cần xoá bỏ hẳn cơ chế quản lý chủ quản đối với doanh nghiệp nh. Cơ chế này sẽ tạo ra sự thay đổi về chất trong quan hệ quản lý, sử dụng vốn và tài sản của Nhà nước trong các loại hình doanh nghiệp Nhà nước. Đối với cơ chế đầu tư và tài chính của doanh nghiệp Nhà nước: cân kiên quyết xoá bỏ cơ chế “xin - cho” trong đầu tư và quan hệ tài chính giữa Nhà nước và doanh nghiệp. Nên chấm dứt tình trạng dùng ngân sách Nhà nước để bù lỗ, miễn thuế, xoá nợ cho doanh nghiệp Nhà nước, để tránh tình trạng ỷ lại, thụ động của doanh nghiệp Nhà nước. + Xây dựng, củng cố các tổng công ty theo hướng hình thành các tập đoàn kinh tế. Việc xây dựng các tổng công ty có vai trò quan trọng trong đổi mới doanh nghiệp Nhà nước, vì hầu hết các doanh nghiệp Nhà nước quan trọng, quy mô lớn đều nằm trong cơ cấu các tổng công ty đã thành lập. + Mối quan hệ giữa Đảng và Chính quyền trong hoạt động của doanh nghiệp Nhà nước cũng cần được bổ sung, điều chỉnh và củng cố. Các đảng bộ, chi bộ trong doanh nghiệp Nhà nước thực hiện chức năng, nhiệm vụ là lãnh đạo chính trị, tư tưởng, nắm vững hành động của đảng viên, trước hết là hoàn thành chuyên môn, sau đó là hoàn thành trách nhiệm với công tác đoàn thể, công tác xã hội. Giải quyết tốt các yêu cầu này đối với doanh nghiệp Nhà nước, nhằm tăng cường mối liên minh công - nông - trí trong cơ chế mới theo đường lối của Đảng, nhằm xây dựng lối sống đạo đức lành mạnh cho đội ngũ lao động của doanh nghiệp Nhà nước. Trên đây là một số giải pháp nhằm điều chỉnh, khắc phục và củng cố doanh nghiệp Nhà nước, để vai trò, vị trí then chốt của doanh nghiệp Nhà nước trong cơ chế mới phải đạt được những mục tiêu yêu cầu của nền kinh tế - xã hội, nâng cao sức cạnh tranh và hiệu quả trên thị trường nội địa, trong khu vực và quốc tế. 3. Thách thức đối với doanh nghiệp Nhà nước trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế. Xu thế phát triển kinh tế quốc tế đã và đang mở ra một tầm phát triển mới cho kinh tế Việt Nam. Chủ động hội nhập kinh tế đã trở thành một tiền đề cho sự phát triển bền vững của nền kinh tế nước ta. Từ khi thực hiện chính sách đổi mới, từng bước mở rộng quan hệ ngoại thương mở cửa thị trường nội địa cho hàng hoá, dịch vụ và đầu tư nước ngoài vào Việt Nam, chúng ta đã có được nhiều cơ hội và cả những thách thức. Quá trình hội nhập kinh tế quốc tế không chỉ là một giải pháp cải cách mà còn để Việt Nam chuyển đổi một cách thành công sang nền kinh tế thị trường. Doanh nghiệp Nhà nước với vai trò then chốt của nền kinh tế Việt Nam, vì thế nên đứng trước những thách thức vô cùng to lớn. Tham gia hội nhập kinh tế khu vực trong khuôn khổ AFTA, APEC, tiến tới gia nhập WTO, kinh tế Việt Nam nói chung và các doanh nghiệp Nhà nước nói riêng đã và đang thực hiện những hiệp định thương mại song phương được ký kết với trên 60 nước trên thế giới, trong đó có hiệp định thương mại Việt Nam - Hoa Kỳ, đang đặt ra những sức ép, thách thức của doanh nghiệp Nhà nước Việt Nam. Chúng ta tham gia AFTA, Tổ chức thương mại thế giới hay ký kết hiệ định thương mại với Mỹ dù ở cấp độ nào cũng phải tuân thủ nguyên tắc tạo mọi điều kiện cho hàng hoá, tư bản và con người được di chuyển tự do, các rào cản hạn chế sự tự do phải được từng bước dỡ bỏ. Về phía Mỹ, cũng từng bước dỡ bỏ các rào cản đối với hàng hoá và dịch vụ Việt Nam. Tuy nhiên, ảnh hưởng của nó đối với Việt Nam là cơ bản, còn Mỹ thì ảnh hưởng không đáng kể. Hiệp định thương mại Việt - Mỹ tạo ra những thuận lợi đáng kể cho Việt Nam như: Xuất khẩu từ Việt Nam sang Mỹ sẽ tăng nhanh do thuế xuất nhập khẩu của Mỹ giảm đáng kể (từ 40% xuống 3-4%), cấu trúc ngành nghề và thu hút đầu tư cũng thay đổi, và từ đó nguồn lợi xuất khẩu sẽ tăng thêm vốn tích luỹ cho Việt Nam (Dự tính Việt Nam có thê xuất khẩu tăng 60% so với năm 2001, dạt khoảng 1,3 đến 1,8 tỷ USD một năm, trong đó tăng mạnh nhất là ngành dệt may, có thể đạt tới 400 triệu USD. Tuy nhiên, với những khả năng thuận lợi đó, Việt Nam sẽ phải đối đầu với những khó khăn như: Việt Nam phải mở rộng thị trường cho hàng hoá và dịch vụ của Mỹ, những chính sách nâng đỡ doanh nghiệp Nhà nước bấy lâu nay bị buộc hạn chế hoặc xóa bỏ, và việc thực hiện những cam kiết này bị đặt dưới sự giám sát của phía Mỹ. Và như vậy, các doanh nghiệp Nhà nước làm ăn kém hiệu quả và vốn dựa vào sự che đỡ của ngân sách nhà nước sẽ sớm bị phá huỷ. Nếu không có những chính sách, những giải pháp thự sự hữu hiệu thì việc bị dào thải những doanh nghiệp yếu kém là đương nhiên, không thể tránh khỏi. Với những hạn chế đặc trưng của nền kinh tế Việt Nam như: thiếu vốn, thiếu kỹ thuật, thiếu cơ chế chính sách hợp lý, thiếu kinh nghiệm trước sự cạnh tranh gay gắt, làm thế nào để đảm bảo sự ổn định, an toàn và phát triển của sản xuất, kinh nghiệm của doanh nghiệp Nhà nước là một vấn đề mà Nhà nước, các nhà hoạch định chính sách, các nhà nghiên cứu kinh tế và đặc biệt là cá doanh nghiệp Nhà nước quan tâm. Sự mở cửa cho hàng hoá và tư duy Âu Mỹ trong điều kiện doanh nghiệp Nhà nước vẫn chiếm khoảng 42% tổng sản phẩm quốc nội, đa phần làm ăn kém hiệu quả và chậm đổi mới, khi đó tham gia vào quá trình hội nhập sẽ gặp rất nhiều khó khăn. Khi Việt Nam tham gia hội nhập là điều tất yếu dù rằng đã hơi muộn, tuy nhiên, Việt Nam cần phải sẵn sàng, chuẩn bị các chính sách, các điều kiện, các cơ chế để quá trình hội nhập sẽ giảm bớt những khó khăn. Vì nếu không chủ động cải cách thì sớm muộn Việt Nam cũng phải cải cách theo những định hướng, luật lệ của những tổ chức quốc tế. Hội nhập kinh tế quốc tế là một quá trình đầy gian lao và khó khăn, đó là một môi trường vô cùng rộng lớn và biến động khôn lường, chính vì vậy, các doanh nghiệp phải làm quen với khuôn khổ pháp lý điều tiết thị trường như: luật canh tranh, luật thương mại sửa đổi, pháp lệnh giá. Tại Hội nghị Thương Mại toàn quốc 2005 diễn ra trong 2 ngày 28/02 à 01/03. Bộ trưởng Thương Mại Trương Đình tuyển đã đánh giá cao vai trò của các doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp Nhà nước và nêu rõ mục tiêu xuất khẩu năm 2005 là: 31,3 tỷ USD, tăng 19% so với 2004. phát triển thương mại 2005 trong điều kiện hội nhập sâu với thế giới khiến trọng trách của doanh nghiệp Nhà nước thêm nặng nề. Trong xuất khẩu hiện nay, còn phụ thuộc và 6 mặt hàng chủ yếu: dệt may, dầu thô, da dầy... chiếm 66% kim ngạch xuất khẩu của cả nước. Việc tập trung vào một số mặt hàng sẽ tạo rủi ro lớn nếu cá nước nhập khẩu đặt hạn ngạch, hàng rào phi thuế quan nhiều, doanh nghiệp Nhà nước sẽ khó có điều kiện xuất khẩu. Vì vậy, doanh nghiệp Nhà nước cần chú ý phát triển những mặt hàng có tiềm năng, tạo được nhiều việc làm, đem lại hiệu quả cao. Trong thị trường nội địa, nên kìm giữ tốc độ tăng giá 6,5% để bình ổn giá, giữ vững sự ổn định của thị trường trong nước. Việc Việt Nam chuẩn bị gia nhập WTO - Tổ chức Thương mại thế giới cũng đang đặt ra những thách thức mới, liệu giới hoạch định chính sách nước ta đã sẵn sàng cho những luật lệ mới của quốc tế? Việc thoát khỏi những tư duy bảo hộ cũ, vốn quen nhấn mạnh công hữu và sự can thiệp rộng rãi của Nhà nước vào đời sống kinh tế để chấp nhận tư duy trọng thương, chấp nhận kinh tế tư nhân là động lực cho tăng trưởng, chấp nhận cạnh tranh gay gắt sẽ rất phức tạp trong bối cảnh văn hoá, thể chế chính trị ở nước ta trong quá trình hội nhập của doanh nghiệp Nhà nước. Như vậy, càng tiếp tục hội nhập kinh tế quốc tế, Việt Nam càng phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng hơn. ASEAN, APEC, WTO hay các hiệp định Thương mại song phương là những cấp độ khác nhau của quá trình hội nhập. Bản chất của quá trình này là sự tự do thương mại toàn cầu hoá, buộc cá nước nghèo phải dỡ bỏ các rào cản thương mại như: cắt giảm các hàng rào phi quan thế, cắt giảm thuế quan, tự do thương mại hàng hoá, tạo điều kiện cho hàng hoá, sức lao động, tài chính và các nguồn tư bản khác. Tự do di chuyển trong một thị trường rộng lớn vượt ra khỏi khuôn khổ một nước. Cùng với quá trình ấy, doanh nghiệp Nhà nước phải đối mặt với sự cạnh tranh khá lớn và gay gắt, nhiều rủi ro, ảnh hướng tiêu cực tới cả tình hình tài chính doanh nghiệp Nhà nước Việt Nam tuy có phát triển nhưng vẫn ở mức khiêm tốn, vì vậy đứng trước bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế quả là có những thách thức to lớn. Những người hoạch định chính sách và pháp luật của doanh nghiệp Nhà nước cần tiếp thu những chuẩn mực của chính sách và pháp luật thương mại quốc tế, và cần có những dự báo, những biện pháp thực sự cần thiết cho quá trình hội nhập kinh tế quốc tế này. C. KẾT LUẬN Sự lựa chọn con đường đi lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua giai đoạn phát triển TBCN ở Việt Nam là một tất yếu lịch sử mà Đảng và Nhà nước ta đã và đang thực hiện nó. Phấn đấu xây dựng nước ta thành một nước “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ và văn minh” là cái đích cuối cùng mà Đảng, Nhà nước và nhân dân ta cần đạt tới. Và sự nghiệp đổi mới toàn diện nền kinh tế nói chung, đối mới doanh nghiệp Nhà nước nói riêng cũng không nằm ngoài mục đích ấy. Trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, với nhiều loại hình, thành phần kinh tế và nhiều loại hình doanh nghiệp, nhiều hình thức sở hữu đan xen thì doanh nghiệp Nhà nước phải làm gì và làm như thế nào để giữ vững vị trí then chốt, đi đầu ứng dụng khoa học và công nghệ, nêu gương về năng suất, chất lượng, hiệu quả kinh tế - xã hội và chấp hành pháp luật là một vấn đề cực kỳ cấp bách và cần thiết, nhất là trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng mở rộng thì việc doanh nghiệp Nhà nước cần tồn tại với số lượng bao nhiêu, phát triển thêm ngành gì và như thế nào, cần điều chỉnh cơ chế hoạt động ra sao là một vấn đề cần chúng ta nghiên cứu và bổ sung. Trong khuôn khổ đề tài nghiên cứu này, vấn đề nêu trên chỉ được trình bày, phân tích phần nào. Do trình độ hạn chế, nên báo cáo sẽ không tránh khỏi những khuyết điểm, thiểu sót. Trong thời gian tới tôi sẽ tiếp tục nghiên cứu, phát triển đề tài này, vì vậy mong nhận được sự chỉ bảo, góp ý của các thầy cô và các bạn để báo cáo của tôi được hoàn thiện hơn. TÀI LIỆU THAM KHẢO Phạm Văn Dũng (chủ biên): Kinh tế chính trị Mác-Lênin, tập II, Nxb ĐHQG-HN, 2003. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb Chính trị quốc qia HN, 2001 Ngô quang Minh, Kinh tế Nhà nước và quá trình đổi mới doanh nghiệp Nhà nước, Nxb Chính trị quốc gia HN. Đoàn Duy Thành: Vai trò then chốt của doanh nghiệp Nhà nước trong kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, Nxb Chinh trị quốc gia, 2001. Trương Văn Bân:Bàn về cải cách toàn diện doanh nghiệp Nhà nước, Nxb Chính trị quốc gia HN, 1996. PTS. Ngô Trần Ánh:Kinh tế và quản lý doanh nghiệp, Nxb Thống kê, 2003. PGS. NGND Lê Mậu Hãn và PGS. TS Trình Mưu: Lịch sử Đảng cộng sản Việt Nam- Nxb Chính trị quốc gia HN, 2003. Đoàn Duy Thành: Đảng lãnh đạo kinh tế và đảng viên làm kinh tế trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, Nxb Chính trị quốc gia HN, 2002. Phạm Duy Nghĩa, tài liệu “Hội nhập kinh tế quốc tế: Cơ hội và thách thức đối với chính sách lập pháp”, ĐH Quốc gia HN. MỤC LỤC