Giáo trình Kinh tế học vĩ mô - Bài 5: Mô hình độc quyền bán

Bài 5: Mô hình độc quyền bán TX KHMI02_Bai 5_v1.0014107222 57 BÀI 5 MÔ HÌNH ĐỘC QUYỀN BÁN Hướng dẫn học Để học tốt bài này, sinh viên cần tham khảo các phương pháp học sau:  Học đúng lịch trình của môn học theo tuần, làm các bài luyện tập đầy đủ và tham gia thảo luận trên diễn đàn.  Đọc tài liệu: 1. PGS.TS. Phạm Văn Minh (2011), Giáo trính Kinh tế học vi mô 2, NXB Lao động xã hội. 2. PGS.TS. Vũ Kim Dũng – PGS.TS. Phạm Văn Minh (2011), Hướng dẫn thực hành Kinh tế học vi mô 2, NXB Lao động xã hội. 3. PGS.TS. Vũ Kim Dũng – PGS.TS. Nguyễn Văn Công (2012), Giáo trình kinh tế học tập 1, NXB Đại học Kinh tế quốc dân.  Sinh viên làm việc theo nhóm và trao đổi với giảng viên trực tiếp tại lớp học hoặc qua email.  Tham khảo các thông tin từ trang Web môn học. Nội dung Trong phần I, chúng ta đã nghiên cứu bản chất của nhà độc quyền bán tối đa hóa lợi nhuận như thế nào. Nhược điểm của độc quyền gây ra cho xã hội và sức mạnh của độc quyền ra sao. Trong phần này chúng ta sẽ nghiên cứu các chính sách phân biệt giá của độc quyền nhằm chiếm đoạt thặng dư của người tiêu dùng để tăng lợi nhuận Mục tiêu  Nắm được các chính sách phân biệt giá của nhà độc quyền.  Tính toán các dạng bài tập về phân biệt giá. Bài 5: Mô hình độc quyền bán 58 TX KHMI02_Bai 5_v1.0014107222 Tình huống dẫn nhập Do nhu cầu đi lại của người dân Việt Nam cũng như du khách nước ngoài vào Việt Nam đang tăng mạnh nên các đại lý bán vé máy bay xuất hiện ở khắp nơi. Ngoài việc các hãng hàng không chủ động tăng số lượng đại lý chính thức của mình nhằm phục vụ thị trường, một số công ty không có hợp đồng đại lý với các hãng hàng không cũng vẫn tự nhận là đại lý và treo biển có logo của các hãng hàng không. Tình trạng này không những ảnh hưởng đến hình ảnh và chất lượng dịch vụ của các hãng hàng không trên thị trường mà còn ảnh hưởng đến lợi ích của khách hàng khi mua vé tại các công ty giả danh đại lý bán vé máy bay được chính thức chỉ định. Cụ thể gần đây có nổi lên một số vụ việc điển hình như: Đại lý giả danh VNA (gọi tắt là đại lý Non – VNA) nhận đặt chỗ và xuất vé cho khách nhưng khi khách lên sân bay thì không có chỗ, phải bỏ tiền mua vé mới, và nhiều trường hợp khách phải trả tiền vé với mức giá cao hơn mức giá của VNA. Tại sao VNA lại có nhiều trường hợp khách hàng khiếu nại chính sách giá vé của VNA? Bài 5: Mô hình độc quyền bán TX KHMI02_Bai 5_v1.0014107222 59 5.1. Phân biệt giá hoàn hảo (cấp 1) Nhà độc quyền biết rõ mức giá cao nhất mỗi khách hàng sẵn sàng trả cho mỗi đơn vị hàng hóa và đặt cho mỗi khách hàng một mức giá khác nhau tương ứng với mức giá tối đa mà khách hàng đó chấp nhận trả. Việc mở rộng sản xuất đến sản lượng QA (mức sản lượng tối ưu cho xã hội) sẽ thu được thêm lợi nhuận vì đường doanh thu cận biên sau khi phân biệt giá sẽ trùng với doanh thu bình quân (MR = AR = D). Như vậy, nguyên tắc xác định sản lượng trong trường hợp độc quyền thực hiện phân biệt giá cấp I hay còn được gọi là phân biệt giá hoàn hảo sẽ là: P (= MR) = MC Hãng sẽ đặt nhiều mức giá khác nhau cho mỗi đơn vị sản phẩm trong mức sản lượng QA cho các khách hàng của mình tương ứng với đường cầu D. Như vậy tổng doanh thu đạt được sẽ là diện tích BAQAO, nhà độc quyền chiếm toàn bộ thặng dư tiêu dùng. Khi đó lợi nhuận biến đổi của hãng (PS) sẽ là phần nằm dưới đường cầu và đường chi phí cận biên (MC). Hình 5.1 minh họa điều này. Hình 5.1. Phân biệt giá cấp 1 Hình thức phân biệt giá cấp 1 được áp dụng trong trường hợp sản phẩm không thể chuyển giao giữa các khách hàng. Việc tiêu dùng sản phẩm gắn liền với từng khách hàng riêng rẽ để chênh lệch về giá không bị san bằng. Thông thường dịch vụ là dễ dàng thực hiện hình thức này hơn như y tế, tư vấn luật pháp 5.2. Phân biệt giá cấp 2 Trong một số thị trường, mỗi người tiêu dùng không mua duy nhất một đơn vị mà mua nhiều đơn vị hàng hóa trong một khoảng thời gian nhất định và cầu của người tiêu dùng giảm dần theo số lượng đã mua. Ví dụ nước, điện sinh hoạt. Khi tiêu dùng tăng lên thì sự sẵn sàng chi trả của họ giảm xuống nên trong trường hợp này hãng phân biệt đối xử theo số lượng tiêu dùng. Cơ chế hoạt động là đặt các mức giá khác nhau cho các số lượng của cùng một hàng hóa hoặc dịch vụ. Khi tồn tại tính kinh tế của quy mô, việc mở rộng quy mô sản lượng vừa làm tăng phúc lợi nhưng đồng thời cũng làm tăng lợi nhuận cho hãng. Vì giá giảm xuống sẽ làm lợi ích của người tiêu dùng tăng lên, trong khi đó chi phí thấp hơn sẽ làm cho hãng thu được lợi nhuận. Nếu không phân biệt giá, nhà độc quyền sẽ bán mức sản lượng Q0 với mức giá là P0. Khi thực hiện phân biệt giá cấp 2, tổng số lượng sản phẩm bán ra sẽ là Q3. Vì những đơn vị sản phẩm lớn hơn Q3 sẽ làm hãng bị lỗ. Tổng số lượng sản phẩm này được MC MR=D Q QA P A B O PA Bài 5: Mô hình độc quyền bán 60 TX KHMI02_Bai 5_v1.0014107222 phân chia thành nhiều khối nhỏ (ở đây ví dụ là 3 khối). Q1 đơn vị sẽ được bán với giá P1, từ Q1 đến Q2 sẽ được bán với giá P2 và khối còn lại sẽ được bán với giá P3. Hình 5.2. Phân biệt giá cấp 2 5.3. Phân biệt giá cấp 3 Trong trường hợp nhà độc quyền có thể phân chia các khành hàng của mình thành nhiều nhóm nhỏ với hành vi và phản ứng khác nhau, đồng thời các nhóm khách hàng này khi tiêu dùng sản phẩm hoàn toàn tách biệt nhau để không có sự trao đổi sản phẩm qua lại giữa các nhóm thì nhà độc quyền có thể thực hiện hình thức phân biệt giá cấp 3. Trong từng trường hợp việc phân chia khách hàng được căn cứ trên các tiêu thức khác nhau như thu nhập, độ tuổi, thị hiếu, thói quen tiêu dùng Hình 5.3. Phân biệt giá cấp 3 Hình thức này được áp dụng khá phổ biến cho nhiều loại sản phẩm khác nhau ví dụ như vé máy bay, đồ uống, quần áo Vấn đề đặt ra là sau khi đã phân chia các nhóm khách hàng thì giá bán áp dụng cho mỗi nhóm được xác định như thế nào? Hình 5.3 minh họa điều này. Nếu nhà độc quyền không thực hiện phân biệt giữa 2 nhóm khách hàng thì sẽ bán mức giá P0 trên cả 2 thị trường trên với mức sản lượng tương ứng là Q0 theo nguyên tắc tối đa hoá lợi nhuận. P2 P1 MR1 MR2 D1 D2 P P P D1 + D2 MR1 + MR2 Q Q Q P0 Q0 Q1 Q2 O O O D MC ATC P1 P2 P3 Q1 Q2 Q3 Q Q0 P0 MR P O Bài 5: Mô hình độc quyền bán TX KHMI02_Bai 5_v1.0014107222 61 Khi thực hiện phân biệt giá thì giá và sản lượng tối ưu đảm bảo cho hãng thu được lợi nhuận tối đa là mức giá và sản lượng sao cho doanh thu cận biên từ mỗi nhóm đều bằng chi phí cận biên và chi phí cận biên phụ thuộc vào tổng sản lượng sản xuất ra của nhà độc quyền. Như vậy nguyên tắc phân chia sản lượng trên cho mỗi thị trường sẽ là: MR1 = MR2 = MC (tại mức Q0) với Q0 = Q1 + Q2 Khi đó sản lượng bán trên thị trường 1 là Q1 với mức giá tương ứng P1 và sản lượng trên thị trường 2 là Q2 với giá là P2. 5.4. Phân biệt giá theo thời kỳ và đặt giá điểm cao  Phân biệt giá theo thời kỳ Đây là một chiến lược quan trọng được sử dụng rộng rãi và có liên quan chặt chẽ với phân biệt giá cấp 3. Ở đây người tiêu dùng được chia ra thành các nhóm khác nhau với các hàm cầu khác nhau và nhà độc quyền sẽ áp dụng các mức giá khác nhau theo thời gian. Một số ví dụ cho hình thức này như: trong việc phát hành sách, lúc đầu đặt giá cao và chiếm được thặng dư của người tiêu dùng có cầu cao và không sẵn sàng chờ mua. Sau đó sẽ giảm giá xuống để thu hút những khách hàng có cầu co giãn theo giá hơn; một bộ phim trình chiếu lần đầu sẽ được đặt giá cao sau một thời gian nhất định giảm giá xuống để thu hút các khách hàng khác. Với đường cầu của nhóm khách hàng tiêu dùng ở thời kỳ đầu khi đưa ra sản phẩm là D1 mức giá sản phẩm sẽ là P1. Sau đó giá giảm xuống P2 đối với nhóm khách hàng ở thời kỳ sau (ứng với đường cầu D2). Hình 5.4. Phân biệt giá theo thời kỳ  Đặt giá cao điểm Một dạng khác của phân biệt giá theo thời kỳ là đặt giá cao điểm. Cầu về một số hàng hóa dịch vụ tăng nhanh trong những khoảng thời gian nhất định trong ngày hoặc trong năm. Đồng thời chi phí cận biên trong khoảng thời gian cao điểm cũng cao hơn do có sự ràng buộc về công suất hoạt động. Ví dụ như điện, đường xá, cầu phà Đặt giá cao ở thời kỳ cao điểm có lợi hơn cho hãng so với việc chỉ đặt một giá trong suốt thời kỳ. Với cầu tại thời kỳ cao điểm là D1 nhà độc quyền đặt mức giá P1 và tại đây nhà độc quyền cũng phải chịu mức chi phí cận biên cao hơn do D2 MR2 MC D1MR1 Q2 P2 P1 Q1 P Q O Bài 5: Mô hình độc quyền bán 62 TX KHMI02_Bai 5_v1.0014107222 han chế công suất hoạt động. Mức giá P2 là mức được đặt cho thời kỳ không phải là cao điểm khi cầu ở mức thấp D2. Hình 5.5. Đặt giá cao điểm 5.4.1. Đặt giá hai phần Đặt giá 2 phần cũng là một dạng của phân biệt giá. Nó cũng cho phép nhà độc quyền chiếm dụng thặng dư tiêu dùng. Nó đòi hỏi người tiêu dùng phải trả một phần phí gia nhập tiêu dùng để được quyền mua sản phẩm. Sau đó người tiêu dùng phải trả thêm phí cho mỗi đơn vị sản phẩm mà họ tiêu dùng. Đặt giá hai phần được áp dụng dưới rất nhiều hình thức. Ví dụ như thuê bao truyền hình cáp, phí điện thoại cố định, lệ phí cho các câu lạc bộ tennis, golf, máy ảnh sử dụng phim, máy in, dao cạo râu Với đường cầu D nhà độc quyền đặt mức giá bán cho mỗi đơn vị sản phẩm tiêu dùng là P* bằng với chi phí cận biên và mức phí gia nhập tiêu dùng bằng toàn bộ thặng dư của người tiêu dùng. Hình 5.6. Đặt giá hai phần MC D Q P Phí gia nhập tiêu dùng P* O D2 MR2 MC D1 MR1 Q2 P2 P1 Q1 P Q O Bài 5: Mô hình độc quyền bán TX KHMI02_Bai 5_v1.0014107222 63 Tóm lược cuối bài  Những mô hình đơn giản về cung và cầu thị trường có thể được dùng để phân tích nhiều tác động của chính sách của Chính phủ như chính sách kiểm soát giá, trợ giá, hạn ngạch sản xuất để hạn chế đầu ra, hạn ngạch và thuế nhập khẩu, các chính sách thuế và trợ cấp.  Trong từng trường hợp, thặng dư tiêu dùng, và thặng dư sản xuất được phân tích để tính toán cái được và cái mất của từng thành viên kinh tế khi tham gia vào thị trường. Tác động của chính sách đó được ứng dụng vào việc trợ giá lúa gạo (giá sàn), hạn ngạnh nhập khẩu và cái được, cái mất có thể rất lớn.  Khi chính phủ áp đặt một chính sách thuế (thuế nhập khẩu) hay trợ cấp thì giá cả thường không tăng hay giảm bằng lượng thuế hoặc trợ cấp đó. Tác động này thường được phân chia giữa người sản xuất và người tiêu dùng tùy thuộc vào độ co giãn của cầu và cung.  Nói chung, sự can thiệp của chính phủ thường làm lợi ích ròng của xã hội bị mất đi. Một trong những trường hợp đó là lượng tổn thất rất nhỏ, nhưng trong một số trường hợp khác tổn thất rất lớn.  Bên cạnh chiến lược một giá cho tất cả các khách hàng, độc quyền bán có xu hướng sử dụng chiến lược phân biệt giá nhằm chiếm thặng dư của người tiêu dùng. Các hình thức đó bao gồm: phân biệt giá cấp 1 (hoàn hảo), cấp 2, cấp 3, định giá theo thời kỳ, định giá 2 phần.  Lý tưởng là hãng có thể phân biệt giá một cách hoàn hảo, tức định cho mỗi khách hàng một mức giá bằng mức giá sẵn sàng trả của khách hàng. Trong thực tế, điều này dường như không thực hiện được.  Định giá 2 phần là công cụ khác để chiếm thặng dư tiêu dùng. Khách hàng cần phải trả vé vào cửa để có thể mua hàng theo mức giá tính cho từng đơn vị. Định giá hai phần có hiệu quả nhất khi cầu của khách hàng là tương đối đồng nhất. Bài 5: Mô hình độc quyền bán 64 TX KHMI02_Bai 5_v1.0014107222 Câu hỏi ôn tập 1. Hãy so sánh giữa hai cấu trúc thị trường cạnh tranh hoàn hảo và độc quyền bán. 2. Tại sao nói sức mạnh thị trường của hãng độc quyền phụ thuộc vào mức độ phản ứng của khách hàng đối với sự thay đổi giá? 3. Tại sao độc quyền bán lại gây ra phần mất không cho xã hội? 4. Tại sao nhà độc quyền tối đa hóa lợi nhuận luôn sản xuất ở miền co giãn của đường cầu? 5. Trình bày các hình thức phân biệt giá của hãng độc quyền. Cho ví dụ minh hoạ. 6. Giả sử một hãng có thể phân biệt cấp 1, hãng sẽ đặt mức giá thấp nhất là bao nhiêu và tổng sản lượng của nó là bao nhiêu? 7. Tại sao phân biệt giá cấp 3 lại đòi hỏi doanh thu biên đối với mỗi nhóm khách hàng lại bằng chi phí biên. Sử dụng điều kiện này để giải thích một hãng cần thay đổi mức giá và tổng sản lượng như thế nào nếu đường cầu của một nhóm khách hàng dịch chuyển ra ngoài, làm cho doanh thu biên của nhóm khách hàng đó tăng lên. 8. Đưa ra một số ví dụ về phân biệt giá cấp 3. Sự phân biệt giá cấp 3 có hiệu quả không nếu các khách hàng có mức cầu khác nhau nhưng lại có cùng độ co giãn của cầu theo giá.