Giáo trình luật hình sự

ời phạm tội không bị coi là đã can án. 12.2. HÌNH PHẠT Khái niệm hình phạt Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước nhằm tước bỏ hoặc hạn chế quyền, lợi ích của người phạm tội được quy định trong BLHS và do toà án áp dụng đối với người phạm tội (Điều 26 BLHS). Từ khái niệm trên cho thấy, hình phạt có những đặc điểm sau: Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất, bởi vì hình phạt tước bỏ người bị kết án những quyền và lợi ích thiết thân của họ. Đó là quyền chính trị, quyền kinh tế, quyền tự do về thân thể, thậm chí cả quyền sống của người phạm tội. Mặt khác, hình phạt bao giờ cũng để lại cho người bị kết án một hậu quả pháp lý - đó là án tích trong một thời gian nhất định. Hình phạt được quy định trong BLHS ở phần chung và các phần các tội phạm cụ thể. Hình phạt chỉ do Toà án nhân danh Nhà nước áp dụng trên cơ sở của bản án. Tuy nhiên, đối với bị cáo bị kết án tử hình thì trong vòng 7 ngày kể từ khi bản án có hiệu lực pháp luật có quyền gửi đơn xin ân giảm lên Chủ tịch nước, nếu được chấp thuận (tức là Chủ tịch nước ra quyết định ân giảm thì người bị kết án tử hình được chuyển xuống tù chung thân), thì quyết định ân giảm của Chủ tịch nước như một bản án thậm chí có giá trị pháp lý cao nhất. Như vậy, trường hợp này có thể hiểu ngoài Toà án thì Chủ tịch nước có quyền ra bản án đối với người phạm tội- Tạp chí TAND số 11/2003 trang 22. Nếu như vậy thì khái niệm hình phạt tại Điều 26 BLHS phải có sự sửa đổi cho phù hợp. Hình phạt chỉ áp dụng đối với người có hành vi phạm tội. Nếu so sánh TNHS và hình phạt thì giữa chúng đều là trách nhiệm pháp lý- là một trong các biện pháp cưỡng chế hình sự áp dụng đối với người phạm tội. TNHS có thể được áp dụng từ giai đoạn khởi tố, truy tố bởi các cơ quan có thẩm quyền là cơ quan điều tra, cơ quan Viện kiểm sát, cơ quan Toà án, nội dung rộng hơn bao gồm cả các hình phạt, các biện pháp tư pháp, án treo... Hình phạt chỉ do Toà án áp dụng ở giai đoạn xét xử. 12.2.2. Mục đích của hình phạt Theo quy định tại Điều 27 BLHS thì việc áp dụng hình phạt đối với người phạm tội nhằm hướng tới 2 đối tượng đạt các mục đích khác nhau. Mục đích phòng ngừa riêng hướng tới đối tượng là người phạm tội. Hình phạt không chỉ nhằm trừng trị người phạm tội mà chủ yếu nhằm cải tạo, giáo dục họ trở thành người có ích cho xã hội, có ý thức tuân theo pháp luật và các quy tắc của cuộc sống XHCN, đồng thời ngăn ngừa khả năng họ phạm tội mới. Điều kiện tiên quyết để đạt được mục đích phòng ngừa riêng của hình phạt, đòi hỏi các cơ quan chức năng quyết định mức hình phạt đối với người phạm tội phải tương xứng với tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội đã thực hiện.. Mục đích phòng ngừa chung hướng tới đối tượng khác không phải là người phạm tội. Thông qua việc áp dụng hình phạt đối với người phạm tội nhằm giáo dục người khác ý thức tôn trọng pháp luật. Đồng thời giáo dục người khác có ý thức tham gia đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm. Để đạt được hiệu quả của mục đích phòng ngừa chung, các cơ quan chức năng cần thực hiện đồng bộ nhiều biện pháp: kinh tế, chính trị, pháp lý, văn hoá....Trong đó đặc biệt chú trọng biện pháp tuyên truyền giáo dục pháp luật. 53 CHƯƠNG 13. HỆ THỐNG HÌNH PHẠT VÀ CÁC BIỆN PHÁP TƯ PHÁP 13.1. HỆ THỐNG HÌNH PHẠT 13.1.1. Khái niệm hệ thống hình phạt Hệ thống hình phạt là một chỉnh thể bao gồm những hình phạt được quy định trong Bộ luật hình sự, có phương thức liên kết với nhau theo một trật tự tăng dần về tính chất nghiêm khắc của từng loại hình phạt. Theo luật hình sự Việt Nam, hệ thống hình phạt chia làm hai loại là: hình phạt chính (có 7 loại bao gồm hình phạt cảnh cáo, phạt tiền, cải tạo không giam giữ, trục xuất, tù có thời hạn, tù chung thân và tử hình) và hình phạt bổ sung (có 7 loại bao gồm: hình phạt cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định; quản chế; cấm cư trú; tước một số quyền công dân; tịch thu tài sản; phạt tiền và trục xuất). Như vậy, trong hệ thống hình phạt theo luật hình sự Việt Nam có 2 loại hình phạt trục xuất và phạt tiền vừa là hình phạt chính vừa là hình phạt bổ sung. Về nguyên tắc áp dụng hình phạt: Đối với một người phạm tội, đối với một tội phạm, người phạm tội chỉ bị áp dụng một hình phạt chính và có thể không bị áp dụng hình phạt bổ sung hoặc bị áp dụng một hoặc nhiều hình phạt bổ sung (Khoản3, Điều 38 BLHS). Vì vậy, hình phạt chính được tuyên độc lập, còn hình phạt bổ sung luôn phải đi kèm với hình phạt chính. Các loại hình phạt trong hệ thống hình phạt 1. Hình phạt cảnh cáo (Điều 29 BLHS) Hình phạt cảnh cáo là sự khiển trách công khai của Nhà nước do Toà án tuyên đối với người phạm tội. Theo quy định tại Điều 29 BLHS thì chỉ có thể áp dụng hình phạt cảnh cáo đối với người phạm tội khi thoả mãn các điều kiện sau: Chỉ có thể áp dụng đối với tội ít nghiêm trọng. Có từ 2 tình tiết giảm nhẹ trở lên. Chưa đến mức được miễn hình phạt. Về mức độ nghiêm khắc của hình phạt cảnh cáo, đây là loại hình phạt nhẹ nhất trong hệ thống hình phạt nó không có khả năng đưa lại những hạn chế pháp lý liên quan trực tiếp đến các quyền của người bị kết án. Loại hình phạt này chỉ gây ra một sự tổn thất về tinh thần thể hiện qua sự khiển trách công khai của Nhà nước đối với người phạm tội và nó để lại một thời hạn án tích là một năm. 2/. Hình phạt tiền (Điều 30 BLHS) Phạt tiền là loại hình phạt tước của người bị kết án một khoản tiền nhất định sung công quỹ Nhà nước. Nếu hình phạt tiền là hình phạt chính thì nó được áp dụng đối với người phạm tội ít nghiêm trọng xâm phạm trật tự quản lý kinh tế, trật tự công cộng trật tự quản lý hành chính và một số tội phạm khác do BLHS quy định. Nếu hình phạt tiền được áp dụng là hình phạt bổ sung thông thường đối với các tội tham nhũng, tội phạm ma tuý hoặc những tội phạm khác do BLHS quy định (đa số là các tội xâm phạm sở hữu). Mức tối thiểu của hình phạt tiền với tư cách là hình phạt chính được quy định trong Khoản 3 Điều 30 BLHS là 1 triệu đồng, mức tối đa là 1 tỷ đồng; hoặc quy định mức phạt tiền theo bội số tiền trốn thuế hoặc tiền lãi, theo đó mức thấp nhất là một lần và mức cao nhất là mười lần số tiền trốn thuế. Nếu phạt tiền là hình phạt bổ sung thì mức tối đa của của hình phạt tiền là 500 triệu đồng hoặc gấp 5 lần giá trị tài sản phạm tội và mức tối thiểu là 1 triệu đồng. Mức phạt tiền cụ thể đối với từng trường hợp phạm tội phụ thuộc vào tính chất và mức độ nghiêm trọng của tội phạm được thực hiện, có xét đến tình hình tài sản của người phạm tội, sự 54 biến động của giá cả, không thấp hơn một triệu đồng. Cách thức thi hành thì người phạm tội có thể nộp một hoặc nhiều lần trong thời hạn do Toà án quyết định trong bản án. 3/. Hình phạt cải tạo không giam giữ (Điều 31 BLHS) Hình phạt cải tạo không giam giữ (CTKGG)là loại hình phạt không buộc người bị kết án cách ly khỏi đời sống xã hội mà được cải tạo ở môi trường xã hội bình thường có sự giám sát, giúp đỡ của gia đình, cơ quan, tổ chức và cộng đồng. * Điều kiện áp dụng hình phạt CTKGG : Theo quy định tại Điều 31 BLHS thì chỉ có thể áp dụng hình phạt CTKGG đối với người phạm tội khi thoả mãn các điều kiện sau: - Chỉ có thể áp dụng đối với người phạm tội ít nghiêm trọng và tội nghiêm trọng. - Người phạm tội có nơi làm việc ổn định hoặc có nơi thường trú rõ ràng. - Nếu xét thấy không cần thiết phải cách ly họ ra khỏi đời sống xã hội. * Về thời hạn của hình phạt CTKGG: Là từ sáu tháng đến ba năm. Nếu người phạm tội đã bị tạm giam, tạm giữ thì đổi một ngày tạm giữ, tạm giam bằng ba ngày CTKGG rồi khấu trừ vào thời gian chấp hành hình phạt. * Về cách thức thi hành hình phạt CTKGG: Toà án giao người bị kết án cho cơ quan tổ chức nơi người đó làm việc hoặc chính quyền địa phương nơi người đó thường trú để giám sát giáo dục. Gia đình có trách nhiệm phối hợp với cơ quan trong việc giám sát, giáo dục người phạm tội. Người phạm tội phải thực hiện một số nghĩa vụ về CTKGG: Theo NĐ 61/CP ban hành ngày 25/7/2000 “Người kết án cứ 3 tháng một lần phải báo cáo kiểm điểm việc cải tạo của mình trước cơ quan được giao giám sát, giáo dục”. Người bị kết án CTKGG có thể bị khấu trừ từ 5 - 20% thu nhập (áp dụng với cả người chưa thành niên nếu có thu nhập). Trường hợp được miễn khấu trừ thu nhập toà án phải ghi rõ lý do trong bản án. 4/. Hình phạt trục xuất (Điều 32 BLHS) Trục xuất là loại hình phạt buộc người nước ngoài bị kết án phải rời khỏi lãnh thổ nước CHXHXN Việt Nam. Đây là loại hình phạt mới được quy định trong BLHS 1999, nó vừa là hình phạt chính, vừa là hình phạt bổ sung. BLHS không quy định điều kiện áp dụng hình phạt này. 5/.Hình phạt tù có thời hạn (Điều 33 BLHS) Tù có thời hạn là loại hình phạt buộc người bị kết án phải cách ly khỏi đời sống xã hội để chấp hành hình phạt tại trại cải tạo trong một thời gian nhất định Thời hạn của hình phạt tù có thời hạn là từ 3 tháng đến 20 năm (đối với trường hợp phạm nhiều tội mức hình phạt tối đa là 30 năm tù). Nếu người bị kết án đã bị tạm giữ, tạm giam thì đổi một ngày tạm giữ, tạm giam bằng 1 ngày tù và được trừ vào thời hạn chấp hành hình phạt tù. 6/. Hình phạt tù chung thân (Điều 34 BLHS) Tù chung thân là loại hình phạt cách ly hoàn toàn người phạm tội khỏi đời sống xã hội Điều kiện áp dụng hình phạt tù chung thân: Chỉ có thể áp dụng với người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng. Chưa đến mức bị xử phạt tử hình. Không áp dụng đối với người chưa thành niên khi phạm tội. 7/. Hình phạt tử hình (Điều 35 BLHS) Tử hình là loại hình phạt loại trừ hoàn toàn người phạm tội khỏi đời sống xã hội Điều kiện áp dụng hình phạt tử hình: Chỉ có thể áp dụng đối với người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng. Không áp dụng đối với người chưa thành niên khi phạm tội, với phụ nữ có thai hoặc 55 đang nuôi con nhỏ dưới 36 tháng tuổi khi phạm tội hoặc khi xét xử. - Không thi hành án tử hình với phụ nữ có thai, đang nuôi con nhỏ dưới 36 tháng tuổi. Trường hợp này hình phạt tử hình chuyển xuống hình phạt tù chung thân. Trường hợp người bị kết án tử hình được Chủ tịch nước chấp nhận cho ân giảm thì hình phạt tử hình chuyển thành hình phạt tù chung thân. 8/. Hình phạt cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định (Điều 36 BLHS) Chỉ áp dụng hình phạt này nếu xét thấy nếu để người bị kết án tiếp tục đảm nhận chức vụ, hành nghề hoặc làm công việc đó thì có nguy cơ sẽ phạm tội mới. Ví dụ, người hành nghề luật sư, người hành nghề lái xe.... Thời hạn của loại hình phạt này là từ 1 năm đến 5 năm kể từ ngày chấp hành xong hình phạt tù hoặc từ ngày bản án có hiệu lực nếu hình phạt chính là cảnh cáo, phạt tiền, CTKGG, hoặc từ ngày tuyên bản án cho hưởng án treo. 9/.Hình phạt cấm cư trú (Điều 37 BLHS) Hình phạt cấm cư trú là buộc người kết án phạt tù không được tạm trú và thường trú ở một số địa phương trong một thời gian nhất định. Các địa phương mà người bị kết án loại hình phạt này không được cư trú đó là: Thành phố lớn, khu công nghiệp tập trung. Khu vực biên giới, bờ biển, hải đảo. Khu vực có cơ sở quốc phòng quan trọng. Thời hạn cấm cư trú là từ 1 năm đến 5 năm kể từ ngày chấp hành xong hình phạt tù. Như vậy, hình phạt cấm cư trú chỉ có thể đi kèm hình phạt tù có thời hạn. 10/. Hình phạt quản chế (Điều 38 BLHS) Hình phạt quản chế là buộc người bị kết án phạt tù phải cư trú, làm ăn sinh sống và cải tạo ở một địa phương nhất định, có sự kiểm soát, giáo dục của chính quyền địa phương. Điều kiện của việc áp dụng hình phạt này: Có thể áp dụng đối với người phạm tội xâm phạm ANQG, tái phạm, tái phạm nguy hiểm. - Trong thời gian quản chế không được tự ý ra khỏi nơi cư trú, bị tước một số quyền công dân, bị cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định. * Thời hạn của hình phạt quản chế: Giống thời hạn của hình phạt cấm cư trú. 11/. Hình phạt tước một số quyền công dân (Điều 39 BLHS) Hình phạt tước một số quyền công dân chỉ có thể áp dụng đối với người bị kết án phạt tù về các tội xâm phạm an ninh quốc gia hoặc các tội khác do BLHS quy định. Về nội dung của hình phạt tước một số quyền công dân là người bị kết án bị tước một hoặc một số quyền sau: Quyền ứng cử, quyền bầu cử đại biểu cơ quan quyền lực Nhà nước. Quyền làm việc trong các cơ quan Nhà nước, quyền phục vụ lực lượng vũ trang nhân dân. Với thời hạn từ 1 năm đến 5 năm kể từ ngày chấp hành xong hình phạt tù, hoặc từ ngày bản án có hiệu lực pháp luật nếu hình phạt chính là hình phạt cảnh cáo, phạt tiền, CTKGG, hoặc từ ngày tuyên bản án cho hưởng án treo. 12/. Hình phạt tịch thu tài sản (Điều 40 BLHS) Tịch thu tài sản là tước một phần hoặc toàn bộ tài sản thuộc sở hữu của người bị kết án sung quỹ Nhà nước. Điều kiện áp dụng hình phạt tịch thu tài sản là: - Có thể áp dụng đối với người phạm tội nghiêm trọng, rất nghiêm trọng và đặc biệt nghiêm trọng được BLHS sự quy định. 56 Chỉ tịch thu tài sản thuộc sở hữu của người bị kết án. Nếu tịch thu toàn bộ tài sản vẫn để cho người bị kết án và gia đình họ có điều kiện sinh sống. 13.2. CÁC BIỆN PHÁP TƯ PHÁP Tịch thu vật, tiền (tài sản) trực tiếp liên quan đến tội phạm (Điều 41 BLHS) Theo quy định tại Điều 41 BLHS chỉ tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm trong các trường hợp sau: - Công cụ, phương tiện mà người phạm tội đã dùng vào việc phạm tội. Ví dụ như con dao dùng để giết người, chiếc thuyền hoặc chiếc ghe chở hàng lậu. Vật hoặc tiền do phạm tội hoặc do mua bán, đổi chác những thứ ấy mà có. Ví dụ số tiền nhận của hối lộ. Vật thuộc loại Nhà nước cấm lưu hành. Ví dụ, ma tuý, vũ khí quân dụng... Vật, tiền thuộc sở hữu của người khác, nếu người này có lỗi trong việc để cho người phạm tội sử dụng vào việc thực hiện tội phạm. Đối với vật, tiền bị người phạm tội chiếm đoạt hoặc sử dụng trái phép mà chủ sở hữu, người quản lý hợp pháp không có lỗi đối với việc sử dụng vào việc phạm tội thì không tịch thu mà trả lại cho chủ sở hữu. 13.2.2. Trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại, buộc công khai xin lỗi (Điều 42 BLHS) - Trả lại tài sản: Những tài sản mà người phạm tội đã sử dụng vào việc thực hiện tội phạm thuộc sở hữu của người khác mà họ không có lỗi trong việc để người phạm tội sử dụng vào việc thực hiện tội phạm hoặc những tài sản mà người phạm tội có được bằng hành vi chiếm đoạt. Ví dụ chiếc ti vi là tài sản trộm cắp trả lại cho người bị hại. Nếu người phạm tội hoặc người khác mua lại tài sản có được bằng hành vi chiếm đoạt sau đó đã đầu tư, sửa chữa, cải tạo nâng cao giá trị sử dụng của tài sản thì có được người bị hại hoàn trả số tiền đã đầu tư sửa chữa tài sản đó không? - Sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại: Đối với những tài sản trên bị hư hỏng hoặc mất mát thì người phạm tội phải sửa chữa và bồi thường. Nếu người phạm tội gây thiệt hại về tinh thần thì phải bồi thường vật chất (mới) hoặc buộc công khai xin lỗi người bị hại. (Cần có văn bản hướng dẫn thế nào là gây thiệt hại về tinh thần và nguyên tắc bồi thường). Bắt buộc chữa bệnh (Điều 43 BLHS) - Đối tượng áp dụng biện pháp tư pháp bắt buộc chữa bệnh: Là người mắc bệnh tâm thần ở thời điểm trong hoặc sau khi thực hiện tội phạm. Người mắc bệnh làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi trong khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội không phải chịu TNHS nhưng Viện kiểm sát hoặc Toà án quyết định đưa họ vào cơ sở chuyên khoa chữa bệnh hoặc giao cho gia đình hoặc người giám hộ trông nom dưới sự giám sát của cơ quan Nhà nước có thẩm quyền. Nếu trong khi phạm tội họ có NLTNHS, trước khi kết án họ mắc bệnh làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi thì Toà án quyết định đưa họ vào cơ sở chuyên khoa để chữa bệnh sau khi khỏi bệnh có thể phải chịu TNHS. Nếu họ mắc bệnh như trên trong thời gian chấp hành hình phạt thì Toà án quyết định đưa họ vào cơ sở chuyên khoa chữa bệnh. Sau khi khỏi bệnh người đó có thể tiếp tục chấp hành hình phạt. - Thẩm quyền đình chỉ thi hành biện pháp tư pháp bắt buộc chữa bệnh: Do Viện kiểm sát hoặc Toà án tuỳ giai đoạn tố tụng khi ra quyết định thi hành. 57 CHƯƠNG 14. QUYẾT ĐỊNH HÌNH PHẠT 14.1. CÁC CĂN CỨ QUYẾT ĐỊNH HÌNH PHẠT Quyết định hình phạt là một giai đoạn rất quan trọng trong hoạt động xét xử của Toà án. Quyết định hình phạt đối với người phạm tội có ý nghĩa về chính trị, xã hội và ý nghĩa pháp lý. Quyết định hình phạt có căn cứ, đúng pháp luật, công bằng là tiền đề và điều kiện để đạt được mục đích của hình phạt. Nghĩa là mới có khả năng cải tạo, giáo dục người bị kết án trở thành người có ích cho xã hội, mới có tác dụng răn đe, phòng ngừa chung. Đồng thời, quyết định hình phạt đúng còn góp phần tích cực vào cuộc đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm, bảo vệ và tăng cường pháp chế và tật tự pháp luật XHCN. Quyết định hình phạt là việc Toà án lựa chọn một loại hoặc một mức trong giới hạn của một loại hình phạt để áp dụng đối với người phạm tội. Theo quy định của BLHS tại Điều 45, để quyết định hình phạt đối với người phạm tội phải dựa vào 4 căn cứ sau: 14.1.1. Căn cứ vào quy định của BLHS Để thực hiện 3 bước của quá trình giải quyết vụ án hình sự đó là bước định tội danh, định khung hình phạt và quyết định hình phạt, các cơ quan tiến hành tố tụng đều phải căn cứ vào các quy định của BLHS để làm sáng tỏ các tình tiết định tội, tình tiết định khung, tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ và các chế định khác đã được quy định trong BLHS. 14.1.2. Căn cứ vào nhân thân của người phạm tội Nhân thân người phạm tội là tổng hợp các đặc điểm nói lên bản chất của một con người có ảnh hưởng nhất định đến quá trình thực hiện tội phạm và khả năng cải tạo giáo dục người phạm tội. Các đặc điểm về nhân thân người phạm tội được chia làm 2 nhóm: - Nhóm nhân thân người phạm tội mang tính chất pháp lý : Các đặc điểm nhân thân này được quy định trong BLHS đó là các tình tiết định tội (như người có chức vụ quyền hạn của tội tham ô), các tình tiết định khung và các tình tiết tăng nặng hoặc giảm nhẹ TNHS. - Nhóm nhân thân người phạm tội không mang tính pháp lý: Ngoài nhóm nhân thân kể trên nhưng chúng có ảnh hưởng tới khả năng cải tạo giáo dục người phạm tội (là những đặc điểm nói lên bản chất của người phạm tội). Ví dụ: ý thức chính trị, ý thức lao động, trình độ văn hoá, thành phần gia đình, đối tượng chính sách của Đảng và Nhà nước. Các đặc điểm này cũng được xem xét cân nhắc khi quyết định hình phạt. Căn cứ vào tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm Đối với việc quyết định hình phạt thì căn cứ này có tính chất quyết định nhất, quan trọng nhất. Để xác định tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm phải xem xét, đánh giá một cách toàn diện các yếu tố sau: Tính chất của hành vi phạm tội: hành động, không hành động, phạm tội riêng lẻ hay đồng phạm thông thường, phạm tội có tổ chức. Thủ đoạn, hoàn cảnh địa điểm, thời gian phạm tội. Giai đoạn thực hiện tội phạm. Hậu quả thiệt hại. Hình thức, mức độ lỗi, động cơ, mục đích phạm tội. Cũng như các căn cứ khác để quyết định hình phạt, thì tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm là một căn cứ được xem xét, đánh giá từ ngay giai đoạn định tội và định khung hình phạt. 14.1.4. Các tình tiết tăng nặng hoặc giảm nhẹ TNHS 58 a. Các tình tiết giảm nhẹ TNHS (Đ46 BLHS) Nội dung của các tình tiết giảm nhẹ TNHS được quy định tại Khoản 1, Điều 46 BLHS cụ thể là các tình tiết sau: 1/. Người phạm tội đã ngăn chặn, làm giảm bớt tác hại của tội phạm Ví dụ: A đâm B 2 nhát sau đó A đưa B đi cấp cứu. 2/. Tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả. Ví dụ: Người phạm tội có hành động tích cực như giúp đỡ nạn nhân vượt qua những khó khăn do hậu quả tội phạm để lại nhằm làm giảm nhẹ hậu quả tội phạm sau khi đã tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại. Tìm lại đứa trẻ đã bán, nhận bố mẹ của nạn nhân là bố mẹ nuôi, thường xuyên lui tới chăm sóc nạn nhân. Tự nguyện bồi thường thiệt hại phải với mức ít nhất 1phần 2 mức bồi thường thực tế phải thực hiện - Nghị quyết 01/2001 ngày 15/03/2001 của HĐTPTANDTC 3/. Phạm tội trong trường hợp vượt quá giới hạn PVCĐ hoặc vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết. 4/. Phạm tội trong trường hợp bị kích động về tinh thần do hành vi trái pháp luật của người bị hại hoặc của người khác gây ra. 5/. Phạm tội vì hoàn cảnh đặc biệt khó khăn mà không do mình tự gây ra. Ví dụ: A có số tiền 20 triệu đồng mang theo để đưa mẹ đi đến bệnh viện cấp cứu.Trên đường đi đã bị kẻ gian lấy hết số tiền đó, A đã vận chuyển thuê thuốc phiện cho M để lấy tiền điều trị cho mẹ. 6/. Chưa gây thiệt hại hoặc gây thiệt hại không lớn. 7. Phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng. 8/. Phạm tội vì bị người khác đe doạ, cưỡng bức. 9/. Phạm tội do lạc hậu tức là người phạm tội xử sự theo phong tục, tập quán lạc hậu. Ví dụ: Giết người do bị nghi là MaLai của người Bana ở Tây Nguyên. 10/. Người phạm tội là phụ nữ có thai. 11/. Người phạm tội là người già. Nghị quyết 01/2006/HĐTPTATC ngày 12/05/2006 quy định người già là người từ đủ 70 tuổi trở lên. 12/. Người phạm tội là người có bệnh bị hạn chế khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi. Ví dụ: A là nhân viên đường sắt làm nhiệm vụ tại rào chắn với đường bộ. Khi có tàu chạy qua, A bị lên cơn sốt rét cấp tính không đủ sức khoẻ để kéo rào chắn dẫn đến gây tai nạn. 13/. Người phạm tội tự thú là trường hợp tội phạm chưa bị phát hiện người phạm tội đã chủ động trình diện khai rõ hành vi phạm tội của mình và đồng bọn cho cơ quan chức năng. 14/. Người phạm tội thành khẩn khai báo, ăn năn hối cải. Là trường hợp người phạm tội cảm thấy cắn rứt, giày vò lương tâm, hối hận, muốn sửa chữa sai lầm. Ví dụ: Sau khi gây thương tích cho B, A đến xin lỗi B, thường xuyên vào viện thăm hỏi, chăm sóc B. 15/. Người phạm tội tích cực giúp đỡ các cơ quan có trách nhiệm phát hiện, điều tra tội phạm. Ví dụ: Người phạm tội cung cấp tài liệu, chứng cứ, chỉ nơi cất giấu tang vật, chỉ nơi người khác đang trốn. 16/. Người phạm tội đã lập công chuộc tội. Ví dụ người phạm tội sau khi thực hiện tội phạm đã có hành động dũng cảm cứu người, cứu tài sản đang có nguy cơ bị đe doạ Tình tiết này trước đây được quy định tại Khoản 2, Điều 38 BLHS 1985. 17/. Người phạm tội là người có thành tích xuất sắc trong sản xuất, chiến đấu, học tập hoặc công tác.Tình tiết này trước đây được quy định tại Khoản 2, Điều 38 BLHS 1985. * Chú ý: Ngoài những tình tiết nêu trên Toà án có thể coi những tình tiết khác là tình tiết giảm nhẹ, 59 nhưng phải ghi rõ trong bản án (Khoản 2, Điều 46). Tại Nghị quyết 01/2000 của HĐTPTANDTC ban hành ngày 04/08/2000 quy định những tình tiết sau là tình tiết giảm nhẹ: Người thứ ba hoặc người bị hại cũng có lỗi. Gia đình bị cáo sửa chữa, bồi thường thay cho bị cáo. Người bị hại hoặc đại diện hợp pháp của người bị hại xin giảm nhẹ hình phạt cho bị cáo trong trường hợp gây tổn hại cho sức khoẻ hoặc tài sản của họ. Ngoài ra, thực tiễn xét xử còn thừa nhận các tình tiết khác là tình tiết giảm nhẹ như: người phạm tội là thương binh; vợ, chồng, con của bị cáo là liệt sĩ; bị cáo, cha mẹ, vợ, chồng, con của bị cáo là người có công với cách mạng. Các tình tiết nêu trên đã được BLHS quy định là tình tiết định tội hoặc định khung thì không được coi là tình tiết giảm nhẹ khi quyết định hình phạt. Khi có ít nhất từ hai tình tiết được quy định ở Khoản 1, Điều 46 Toà án có thể quyết định mức hình phạt dưới mức tối thiểu của khung hình phạt mà điều luật quy định (phải trong khung hình phạt liền kề nhẹ hơn của điều luật - nếu điều luật có nhiều khung hình phạt) hoặc chuyển sang loại hình phạt khác nhẹ hơn (nếu khung hình phạt là mức thấp nhất của loại hình phạt đó). Lý do giảm nhẹ phải được ghi rõ trong bản án - Điều 47 BLHS. b. Các tình tiết tăng nặng TNHS Nội dung của các tình tiết tăng nặng TNHS được quy định tại Khoản 1, Điều 48 BLHS bao gồm các tình tiết sau: 1- Phạm tội có tổ chức: Là trường hợp đồng phạm mà giữa những người tham gia thực hiện tội phạm có sự cấu kết chặt chẽ 2- Phạm tội có tính chất chuyên nghiệp: Phạm tội từ hai lần trở lên, thu nhập có từ hành vi phạm tội là nguồn thu nhập chính, là một nghề chính của người phạm tội. Lấy việc phạm tội là phương tiện kiếm sống thường xuyên. Theo hướng dẫn tại Nghị Quyết 01/2006/HĐTPTATC thì tình tiết phạm tội có tính chất chuyên nghiệp phải thoả mãn 2 điều kiện sau: Cố ý phạm tội từ 5 lần trở lên về cùng một tội không phân biệt đã bị truy cứu trách nhiệm hình sự hay chưa, nếu chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc chưa được xoá án tích. Người phạm tội lấy việc phạm tội làm nghề sinh sống chính và lấy kết quả của việc phạm tội làm nguồn sống chính. 3- Lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội. 4- Phạm tội có tính chất côn đồ. Theo hướng dẫn tại Công văn số 38/NCPL ngày 06/01/1976 của Toà án nhân dân tối cao, phạm tội có tính chất côn đồ được hiểu là hành động của những tên coi thường pháp luật, luôn luôn phá rối trị an, sẵn sàng dùng vũ lực và thích dùng vũ lực để uy hiếp người khác phải khuất phục mình, vô cớ hoặc chỉ vì một duyên cớ nhỏ nhặt là đâm chém, thậm chí giết người. Do đó, tình tiết này chủ yếu áp dụng đối với tội chống người thi hành công vụ, tội gây rối trật tự công cộng. 5- Phạm tội vì động cơ đê hèn như phạm tội vì sự trả thù đê tiện. Thể hiện tính ích kỷ cao, bội bạc, phản trắc, hèn nhát và là sự tột cùng đồi bại của đạo đức. 6- Cố tình thực hiện tội phạm đến cùng. Tình tiết này nói lên sự quyết tâm phạm tội cao của người phạm tội. Khi gặp trở ngại khách quan như lúc đang chém người mà bị người khác ngăn cản vẫn không từ bỏ ý định phạm tội. 7- Phạm tội nhiều lần: Được hiểu là người phạm tội thực hiện tội phạm từ hai lần trở lên về cùng một loại tội, mỗi lần đều đủ yếu tố CTTP, các lần đó đều chưa hết thời hiệu truy cứu TNHS và bị đưa ra xét xử cùng một lần. 8- Tái phạm: Tái phạm được quy định tại Khoản 1, Điều 49 BLHS “Người phạm tội đã bị kết án chưa được xoá án tích mà lại phạm tội do cố ý hoặc phạm tội rất nghiêm trọng, đặc biệt 60 nghiêm trọng do vô ý”. 9- Tái phạm nguy hiểm: Tái phạm nguy hiểm được quy định tại Khoản 2, Điều 49 BLHS" Người phạm tội đã bị kết án về tội rất nghiêm trọng đặc biệt nghiêm trọng do cố ý chưa được xoá án tích mà lại phạm tội rất nghiêm trọng đặc biệt nghiêm trọng do cố ý. Hoặc đã tái phạm, chưa được xoá án tích mà lại phạm tội do cố ý”. Như vậy, để xác định người phạm tội thuộc trường hợp tái phạm hay tái phạm nguy hiểm phải xem xét các điều kiện đó là người phạm tội phải thực hiện tội phạm ít nhất 2 lần trong đó ít nhất một lần đã bị kết án, hình thức lỗi và loại tội đã thực hiện. 10- Phạm tội đối với trẻ em, phụ nữ có thai, người già, người ở trong tình trạng không thể tự vệ được hoặc người lệ thuộc mình về mặt vật chất, tinh thần, công tác hoặc các mặt khác. 11- Xâm phạm tài sản của Nhà nước. (Tài liệu tập huấn) 12- Phạm tội gây hậu quả nghiêm trọng, rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng. 13- Lợi dụng hoàn cảnh chiến tranh, thiên tai, tình trạng khẩn cấp, dịch bệnh hoặc khó khăn đặc biệt khác của xã hội để phạm tội. Ví dụ: trộm trong lúc có bạo loạn. 14- Dùng thủ đoạn xảo quyệt, tàn ác hoặc thủ đoạn, phương tiện có khả năng gây nguy hại cho nhiều người. Thủ đoạn xảo quyệt tàn ác là mánh khoé, cách thức thực hiện tội phạm thâm hiểm làm cho người bị hại hoặc người khác khó lường thấy để đề phòng. Ví dụ: Giả vờ âu yếm tình nhân rồi giết họ. 15- Xúi giục người chưa thành niên phạm tội. 16- Có hành động xảo quyệt, hung hãn nhằm trốn tránh, che giấu tội phạm. Là trường hợp sau khi phạm tội người phạm tội đã có những thủ đoạn tinh vi, hoặc có những hành động bạo lực nhằm mục đích trốn tránh, cản trở việc điều tra phát hiện tội phạm. * Chú ý: Các tình tiết đã là yếu tố định tội hoặc định khung hình phạt thì không được coi là tình tiết tăng nặng. Chỉ các tình tiết trên mới được coi là các tình tiết tăng nặng TNHS. (Khoản 2, Điều 48). Khi có nhiều tình tiết tăng nặng cũng chỉ được phép quyết định một mức hình phạt nằm trong giới hạn của khung hình phạt mà điều luật quy định. Có thể thể hiện mối tương quan về mặt thời gian giữa những lần phạm tội trong những trường hợp mà bị cáo thực hiện nhiều hành vi phạm tội khác nhau để áp dụng các tình tiết tăng nặng như sau: Hành vi Thực hiện Khởi Truy Xét Thi Chấp hành Xoá phạm tội lần án 1 tội phạm tố tố xử hành án xong bản án tích Hành vi Xử nhiều tội hoặc phạm tội Xử PT đang trong Tái phạm, tái phạm tội lần nhiều lần hoặc phạm tội có nhiều thời gian chấp phạm nguy 2 tính chất chuyên nghiệp tội hành án hiểm 14.2. QUYẾT ĐỊNH HÌNH PHẠT TRONG TRƯỜNG HỢP PHẠM NHIỀU TỘI HOẶC CÓ NHIỀU BẢN ÁN Quyết định hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội Quyết định hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội là trường hợp bị cáo thực hiện nhiều hành vi phạm tội thuộc nhiều loại tội phạm khác nhau, đều chưa hết thời hiệu, chưa bị xét xử và bị đưa ra xét xử cùng một lần. Nếu bị cáo phạm tội thuộc trường hợp phạm nhiều tội thì Toà án quyết định hình phạt đối với từng tội theo quy định tại Điều 45 BLHS rồi sau đó tổng hợp hình phạt của các tội đó theo nguyên tắc: 61 a. Đối với hình phạt chính (Khoản 1, Điều 50 BLHS) Theo quy định tại Khoản 1 Điều 50 BLHS thì việc tổng hợp hình phạt chính trong trường hợp phạm nhiều tội tuân thủ theo nguyên tắc sau: Nếu các hình phạt đã tuyên cùng là CTKGG hoặc cùng là tù có thời hạn thì các hình phạt được cộng lại thành hình phạt chung, hình phạt chung không được vượt quá 3 năm đối với CTKGG, không quá 30 năm đối với hình phạt tù có thời hạn (Khoản 1, Điểm a, Điều 50 BLHS). Nếu các hình phạt đã tuyên là CTKGG và tù có thời hạn thì đổi 3 ngày CTKGG thành 1 ngày tù, rồi tổng hợp thành hình phạt chung, hình phạt chung không vượt quá 30 năm tù. Nếu hình phạt nặng nhất trong số các hình phạt đã tuyên là tử hình hoặc tù chung thân thì lấy đó là hình phạt chung. Trục xuất và phạt tiền không được tổng hợp với các hình phạt khác loại, Các khoản tiền phạt được cộng lại thành hình phạt chung (không giới hạn mức tối đa). b. Đối với hình phạt bổ sung (Khoản 2, Điều 50) Theo quy định tại Khoản 2 Điều 50 BLHS thì việc tổng hợp hình phạt bổ sung trong trường hợp phạm nhiều tội tuân thủ theo nguyên tắc sau: Nếu các hình phạt đã tuyên là cùng loại thì quyết định hình phạt chung trong giới hạn của loại hình phạt đó (trừ hình phạt tiền không hạn chế mức tối đa) Nếu các hình phạt đã tuyên là khác loại thì không tổng hợp mà bị cáo phải chấp hành đồng thời các loại hình phạt đó. Quyết định hình phạt trong trường hợp có nhiều bản án a. Đối với người đang chấp hành một bản án mà lại bị xét xử về một tội đã thực hiện trước khi có bản án này (Khoản 1, Điều 51 BLHS) Theo quy định tại Khoản 1 Điều 51 BLHS thì việc tổng hợp hình phạt trong trường hợp người đang chấp hành một bản án mà lại bị xét xử về một tội đã thực hiện trước khi có bản án này tuân thủ theo các bước sau: Bước 1: Toà án quyết định hình phạt đối với tội đang xét xử. Bước 2: Tổng hợp với hình phạt của bản án đang chấp hành thành hình phạt chung theo quy định của Khoản 1, Điều 50 BLHS. Bước 3:Thời gian đã chấp hành hình phạt của bản án trước được trừ vào thời hạn chấp hành hình phạt chung. b. Đối với người đang chấp hành một bản án mà lại bị xét xử về tội mới thực hiện (Khoản 2, Điều 51 BLHS) Theo quy định tại Khoản 2 Điều 51 BLHS thì việc tổng hợp hình phạt trong trường hợp người đang chấp hành một bản án mà lại bị xét xử về một tội mới thực hiện tuân thủ theo các bước sau: Bước 1: Toà án quyết định hình phạt đối với tội mới. Bước 2: Tính phần hình phạt còn lại của bản án đang chấp hành. Bước 3: Tổng hợp hình phạt của tội mới với phần hình phạt còn lại của bản án đang chấp hành theo quy định Khoản 1, Điều 50 BLHS. Ví dụ: A phạm tội giết người bị phạt 20 năm tù. Khi chấp hành bản án được 3 năm, A bị xử tiếp về tội lừa đảo với mức án là 15 năm tù. Anh chị hãy vận dụng quy định tại Điều 51 BLHS tổng hợp hình phạt cho A. Trong trường hợp một người phải chấp hành nhiều bán án đã có hiệu lực pháp luật mà các hình phạt của các bản án chưa được tổng hợp thì phải tổng hợp theo nguyên tắc trên theo quy định tại Khoản 1, Khoản 2, Điều 51 BLHS. Có được phép tổng hợp hình phạt của một bản án với quyết định của Chủ tịch nước chấp nhận đơn xin ân giảm của người bị kết án tử hình hay không? Tạp chí Toà án Nhân dân số 11/2003 trang 22. 62 CHƯƠNG 15. THỜI HIỆU THI HÀNH BẢN ÁN - MIỄN, GIẢM THỜI HẠN CHẤP HÀNH HÌNH PHẠT - ÁN TREO - XOÁ ÁN TÍCH 15.1. THỜI HIỆU THI HÀNH BẢN ÁN Thời hiệu thi hành bản án là thời hạn do BLHS quy định mà khi hết thời hạn đó người bị kết án không phải chấp hành bản án đã tuyên. Theo quy định tại Điều 55 BLHS thì một người được hưởng thời hiệu thi hành bản án nếu tính từ ngày bản án có hiệu lực pháp luật hoặc từ ngày phạm tội mới hoặc từ ngày người bị kết án ra trình diện, hoặc tự thú nếu cố tình trốn tránh và có lệnh truy nã đã qua những thời hạn sau, người phạm tội không phải thi hành bản án: 5 năm đối với các trường hợp xử phạt tiền, CTKGG, phạt tù từ 3 năm trở xuống. 10 năm đối với các trường hợp xử phạt tù trên 3 năm đến 15 năm 15 năm đối với các trường hợp xử phạt tù trên 15 năm đến 30 năm Đối với hình phạt tù chung thân hoặc tử hình thì thời hiệu là 15 năm do chánh án TANDTC quyết định theo đề nghị của viện trưởng VKSNDTC. Nếu không cho áp dụng thời hiệu thi hành bản án thì hình phạt tử hình chuyển xuống tù chung thân. Tù chung thân chuyển xuống 30 năm tù. Theo quy định tại Điều 56 BLHS trường hợp không áp dụng thời hiệu thi hành bản án là đối với các tội xâm phạm ANQG (chương 11 BLHS) và các tội phá hoại hoà bình, chống loài người và tội phạm chiến tranh (chương 24 BLHS). 15.2. MIỄN, GIẢM THỜI HẠN CHẤP HÀNH HÌNH PHẠT Miễn chấp hành hình phạt a. Đối với hình phạt chính: Người bị kết án CTKGG hoặc tù có thời hạn chưa chấp hành hình phạt thuộc một trong các trường hợp sau thì được miễn chấp hành toàn bộ hình phạt: Người phạm tội đã lập công lớn. Như cứu người, cứu tài sản khi hoả hoạn, lụt bão. Người phạm tội mắc bệnh hiểm nghèo. Như bị lao nặng, ung thư, bại liệt và không còn nguy hiểm cho xã hội nữa. Tức là người phạm tội không có khả năng thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội. (TT 05/ TTLN 26/12/1986. Tạp chí TAND số6/2000). Khi người phạm tội được đặc xá hoặc đại xá. Đối với người bị kết án về tội ít nghiêm trọng đã được hoãn hoặc được tạm đình chỉ chấp hành hình phạt mà trong thời gian tạm hoãn hoặc tạm đình chỉ chấp hành hình phạt đã lập công. b. Đối với hình phạt bổ sung: Đối với người bị kết án hình phạt cấm cư trú hoặc quản chế nếu đã chấp hành được 1/2 thời hạn hình phạt đã tuyên, cải tạo tốt và được sự đề nghị của chính quyền địa phương nơi người phạm tội thi hành bản án thì Toà án có thể quyết định miễn phần hình phạt còn lại. (BLHS 1985 chỉ cho phép giảm thời hạn chấp hành hình phạt bổ sung). 15.2.2. Hoãn chấp hành hình phạt tù (Điều 61 BLHS) Người phạm tội bị xử phạt tù có thể được hoãn chấp hành hình phạt trong trường hợp: Bị bệnh nặng được hoãn cho đến khi sức khoẻ hồi phục. Phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi thì được hoãn cho đến khi con đủ tháng tuổi. Là người lao động duy nhất trong gia đình, nếu phải chấp hành hình phạt thì gia đình sẽ gặp khó khăn đặc biệt (được hoãn một năm) trừ các tội xâm phạm ANQG, hoặc các tội khác là rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng. Bị kết án về tội ít nghiêm trọng, do nhu cầu công vụ thì được hoãn đến 1 năm 63 15.2.3. Tạm đình chỉ chấp hành hình phạt tù (Điều 61 BLHS) Các trường hợp người phạm tội được tạm đình chỉ chấp hành hình phạt tù giống trường hợp hoãn chấp hành hình phạt tù. Thời gian tạm đình chỉ không được tính vào thời gian chấp hành hình phạt tù. Giảm thời hạn chấp hành hình phạt a. Giảm mức hình phạt đã tuyên (Điều 58 BLHS) * Về điều kiện được xét giảm: Theo quy định tại Điều 58 BLHS thì người bị kết án khi thoả mãn các điều kiện sau thì được xét giảm mức hình phạt đã tuyên. Đối với người bị kết án hình phạt tù và hình phạt CTKGG đã chấp hành được ít nhất 1/3 thời hạn đã tuyên (đối với tù chung thân phải chấp hành được ít nhất là 12 năm), có nhiều tiến bộ, theo đề nghị của cơ quan thi hành án phạt tù hoặc cơ quan tổ chức giao trách nhiệm giám sát giáo dục. Đối với người bị kết án phạt tiền đã tích cực chấp hành được một phần hình phạt. bị lâm vào hoàn cảnh kinh tế đặc biệt khó khăn như gặp thiên tai, hoả hoạn, tai nạn, ốm đau mà không thể tiếp tục chấp hành được phần hình phạt còn lại hoặc lập công lớn, và có sự đề nghị của viện trưởng VKS. * Về mức giảm: Một lần giảm từ 1 tháng đến 3 năm. Một người có thể được giảm nhiều lần (người bị kết án tù chung thân lần đầu giảm xuống còn 30 năm) nhưng phải chấp hành được ít nhất 1/2 thời hạn hình phạt đã tuyên (với hình phạt tù chung thân ít nhất thời gian thực tế chấp hành hình phạt là 20 năm tù). Với người đã được giảm một phần hình phạt mà phạm tội mới rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng thì Toà án chỉ xét giảm lần sau khi đã chấp hành được 2/3 mức hình phạt chung (với hình phạt tù chung thân là 20 năm). b. Giảm thời hạn chấp hành hình phạt trong trường hợp đặc biệt (Điều 59 BLHS và Thông tư 04/89 ngày 15/ 08/89). * Về điều kiện được xét giảm theo quy định tại Điều 59 BLHS thì người bị kết án khi thoả mãn các điều kiện sau thì được xét giảm mức hình phạt đã tuyên Đã chấp hành được ít nhất 1/4 thời hạn hình phạt đã tuyên (với hình phạt tù chung thân chưa có quy định hướng dẫn). Đáng được khoan hồng đặc biệt: Như quá già yếu (trên 70 tuổi), hoặc mắc bệnh hiểm nghèo, hoặc đã lập công lớn. * Về mức giảm. Một lần có thể giảm tới 4 năm nhưng thời gian thực sự chấp hành hình phạt ít nhất là 2/5 thời hạn hình phạt đã tuyên (với hình phạt tù chung thân người bị kết án phải ở tù ít nhất là bao nhiêu thì vẫn chưa có văn bản hướng dẫn). 15.3. ÁN TREO (Điều 60 BLHS) a. Tính chất pháp lý của án treo Tính chất pháp lý của án treo được thể hiện án treo là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện. Cụm từ có điều kiện chỉ tính chất pháp lý của án treo thể hiện ở 2 phương diện: Một là: Người được hưởng án treo luôn phải chịu thời gian thử thách từ 1 đến 5 năm. Hai là: Nếu người được hưởng án treo phạm tội mới trong thời gian thử thách thì phải chấp hành hình phạt tù của bán án đã cho hưởng án treo tổng hợp với tội mới thực hiện. Như vậy, thời gian thử thách của án treo chỉ thay thế cho hình phạt tù của bản án đã tuyên cho hưởng án treo nếu người bị kết án được hưởng án treo không phạm tội mới trong thời gian thử thách. b. Điều kiện được hưởng án treo Một người bị kết án chỉ có thể được xem xét cho hưởng án treo khi thoả mãn đầy đủ 3 điều kiện sau: 64 Bị phạt tù từ 3 năm trở xuống (kể cả trường hợp phạm nhiều tội). Có nhân thân tốt. Có từ hai tình tiết giảm nhẹ trở lên được quy định ở Khoản 1, Điều 46 BLHS. c. Thời gian thử thách và cách tính thời gian thử thách của án treo Án treo chỉ có ý nghĩa khi đi kèm với thời gian thử thách. Trong mọi trường hợp cho hưởng án treo Toà án đều phải ấn định thời gian thử thách từ 1 đến 5 năm nhưng không thấp hơn mức phạt tù. Thời gian thử thách được tính từ ngày tuyên bản án cho hưởng án treo. d. Tổng hợp hình phạt đối với người được hưởng án treo phạm tội mới trong thời gian thử thách Khoản 5, Điều 60 BLHS quy định: “Nếu người được hưởng án treo mà phạm tội mới trong thời gian thử thách thì phải chấp hành hình phạt tù của bản án cho hưởng án treo tổng hợp với hình phạt của bản án mới theo quy định Điều 51 BLHS”. Nếu một người đang chấp hành bản án cho hưởng án treo lại bị xét xử về tội thực hiện trước, thì tội thực hiện trước đó có thể được hưởng án treo. Trong trường hợp này phải tổng hợp hai bản án cho hưởng án treo. Nếu tội thực hiện trước đó không được hưởng án treo thì bị cáo thi hành đồng thời 2 bản án (không tổng hợp). e. Áp dụng hình phạt bổ sung đối với người được hưởng án treo Người được hưởng án treo có thể phải chịu áp dụng một trong số các hình phạt bổ sung như phạt tiền, cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm thi hành nghề hoặc làm công việc nhất định. f. Thi hành bản án cho hưởng án treo Toà án giao người bị kết án cho cơ quan tổ chức nơi người đó làm việc hoặc chính quyền địa phương nơi người đó thường trú để giám sát và giáo dục. Gia đình phải có trách nhiệm phối hợp với cơ quan tổ chức giám sát. 15.4. XOÁ ÁN TÍCH Xoá án tích được hiểu là xoá bỏ việc mang dấu ấn, dấu tích về bản án của Toà án đã kết án là có tội đối với người phạm tội. Thể hiện ở sự công nhận coi như chưa bị kết án đối với người trước đó đã bị Toà án kết tội bằng bản án. Người phạm tội được xoá án tích thì coi như chưa can án. Nếu sau khi được xoá án tích mà lại phạm tội thì không coi là có tiền án để xác định tái phạm nguy hiểm. trường hợp này phải xác định là phạm tội lần đầu. Theo quy định của BLHS thì xoá án tích có các trường hợp sau: a. Đương nhiên được xoá án tích: Là trường hợp người phạm tội được công nhận là chưa can án mà không cần phải có sự xem xét và quyết định của Toà án (Điều 64 BLHS). Đương nhiên được xoá án tích trong các trường hợp sau: Người được miễn hình phạt. Người bị kết án không phải về các tội ở chương XI và chương XXIV của BLHS. Nếu tính từ khi chấp hành xong bản án hoặc từ khi hết thời hiệu thi hành bản án người đó không phạm tội mới trong thời hạn sau: 1 năm trong trường hợp bị phạt cảnh cáo, CTKGG, phạt tiền hoặc phạt tù nhưng cho hưởng án treo. 3 năm trong trường hợp phạt tù từ 3 tháng đến 3 năm. 7 năm trong trường hợp phạt tù trên 3 năm đến 15 năm. 10 năm trong trường hợp phạt tù trên 15 năm. b. Xoá án tích theo quyết định của Toà án (Điều 65 BLHS) Toà án chỉ ra quyết định xoá án tích đối với người bị kết án về các tội ở chương XI và chương XXIV BLHS nếu tính từ thời điểm chấp hành xong bản án hoặc từ khi hết thời hiệu thi hành bản án không phạm tội mới qua những thời hạn sau đây: 65 3 năm đối với trường hợp bị phạt tù đến 3 năm. 7 năm đối với trường hợp bị phạt tù trên 3 năm đến 15 năm. 10 năm đối với trường hợp bị phạt tù trên 15 năm. Khi Toà án xoá án tích cho người phạm tội cần chú ý: Nếu Toà án bác đơn xin xoá án lần đầu thì sau 1 năm mới được xin lại, nếu bị bác đơn lần thứ hai trở đi phải sau 2 năm mới được xin xoá án tích. Xét đơn xin xoá án tích phải căn cứ vào tính chất của tội phạm đã thực hiện, nhân thân, thái độ chấp hành pháp luật và thái độ lao động của người bị kết án. c. Xoá án tích trong trường hợp đặc biệt (Điều 66 BLHS) Một người được xoá án tích trong trường hợp đặc biệt khi thoả mãn đầy đủ các điều kiện sau: Đã đảm bảo được ít nhất 1/3 thời hạn quy định. Có biểu hiện tiến bộ rõ rệt và đã lập công. Có sự đề nghị của cơ quan, tổ chức được giao trách nhiệm giám sát. Khi Toà án xoá án tích cho người phạm tội cần chú ý: @ Thời hạn để xoá án tích căn cứ vào hình phạt chính đã tuyên. @ Nếu chưa được xoá án tích mà phạm tội mới thì thời hạn để xoá án tích cũ tính từ ngày chấp hành xong bản án mới. Việc chấp hành xong bản án bao gồm việc chấp hành xong hình phạt chính, hình phạt bổ sung và các quyết định khác của Toà án. Người được miễn chấp hành hình phạt còn lại cũng được coi như đã chấp hành xong hình phạt. 66 CHƯƠNG 16. TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ CỦA NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI Người chưa thành niên phạm tội là người từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi đã thực hiện hành vi phạm tội. 16.1. NGUYÊN TẮC XỬ LÝ NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI Việc xử lý người chưa thành niên phạm tội (NCTNPT) chủ yếu nhằm giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh và trở thành công dân có ích cho xã hội. Trong mọi trường hợp điều tra, truy tố, xét xử hành vi phạm tội của NCTNPT,các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền phải xác nhận khả năng nhận thức của họ về tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi, nguyên nhân và điều kiện gây ra tội phạm. NCTNPT có thể được miễn TNHS nếu phạm tội ít nghiêm trọng, gây hại không lớn, có nhiều tình tiết giảm nhẹ, được gia đình, cơ quan, tổ chức nhận giám sát giáo dục (thẩm quyền áp dụng do cơ quan Điều tra, Viện kiểm sát, Toà án - BLHS 1985 quy định chỉ có Viện kiểm sát). Việc truy cứu TNHS và áp dụng hình phạt đối với NCTNPT trong trường hợp cần thiết căn cứ vào: Tính chất của hành vi phạm tội. Nhân thân người phạm tội. Yêu cầu của việc phòng ngừa. Nếu khi đưa ra xét xử mà không cần thiết phải áp dụng hình phạt có thể áp dụng các biện pháp tư pháp. Không xử phạt tù chung thân, tử hình người CTNPT. Khi xử phạt tù có thời hạn thì Toà án cho NCTNPT hưởng mức án nhẹ hơn mức áp dụng đối với người đã thành niên phạm tội tương ứng. Không áp dụng hình phạt tiền với người từ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi. Không áp dụng hình phạt bổ sung đối với người CTNTP. Án đã tuyên đối với NCTNPT khi chưa đủ 16 tuổi không tính để xác định tái phạm, tái phạm nguy hiểm. 16.2. HÌNH PHẠT VÀ CÁC BIỆN PHÁP TƯ PHÁP ÁP DỤNG VỚI NCTNPT Các biện pháp tư pháp (Điều 70 BLHS) Theo quy định tại Điều 70 BLHS có 2 biện pháp tư pháp chỉ có thể áp dụng đối với NCTNPT đó là: a. Giáo dục tại xã, phường, thị trấn: (thay thế biện pháp buộc phải chịu thử thách). Giáo dục tại xã, phường, thị trấn là biện pháp tư pháp mà người phạm tội chấp hành đầy đủ các nghĩa vụ về học tập, lao động tuân theo pháp luật dưới sự giám sát của cơ quan, tổ chức được giao trách nhiệm giám sát. Chỉ có thể áp dụng biện pháp tư pháp Giáo dục tại xã, phường, thị trấn với NCTNPT phạm tội ít nghiêm trọng, tội nghiêm trọng. Thời gian giáo dục tại xã, phường, thị trấn từ 1 năm đến 2 năm. b. Đưa vào trường giáo dưỡng Đưa vào trường giáo dưỡng là biện pháp tư pháp cách ly người phạm tội ra khỏi môi trường sống bình thường của họ đưa vào tổ chức có giáo dục, có kỷ luật chặt chẽ. Chỉ có thể áp dụng biện pháp đưa vào trường giáo dưỡng khi đảm bảo các điều kiện sau: Chỉ áp dụng đối với NCTNPT. Hành vi phạm tội có tính chất nghiêm trọng. Người phạm tội có nhân thân xấu. Môi trường sống bình thường không thuận lợi cho việc cải tạo giáo dục người phạm tội. 67 Thời hạn đưa vào trường giáo dưỡng từ 1 năm đến 2 năm. Toà án có thể chấm dứt thời hạn giáo dục tại xã, phường, thị trấn hoặc đưa vào trường giáo dưỡng nếu: Người phạm tội đã chấp hành được 1/2 thời hạn do Toà án quyết định. Có nhiều tiến bộ. Được sự đề nghị của cơ quan, tổ chức theo dõi giám sát. Các hình phạt áp dụng với NCTNPT (Điều 71 BLHS) Theo quy định tại Điều 71 BLHS thì NCTNPT chỉ có thể bị áp dụng một trong số các hình phạt sau đối với mỗi tội phạm Hình phạt cảnh cáo Hình phạt tiền Khi áp dụng hình phạt tiền đối với NCTNPT cần chú ý là chỉ áp dụng với tư cách là hình phạt chính. Chỉ áp dụng với người phạm tội từ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi nếu có thu nhập hoặc có tài sản riêng. Mức phạt: Không quá 1/2 mức phạt tiền mà điều luật quy định. c. Hình phạt cải tạo không giam giữ Khi áp dụng hình phạt CTKGG đối với NCTNPT cần chú ý là không khấu trừ thu nhập. Thời hạn không quá 1/2 thời hạn mà điều luật quy định. d. Hình phạt tù có thời hạn (Điều 74 BLHS). Để thấy được mức phạt tù quy định đối với NCTNPT trong 2 BLHS 1985 và 1999 chúng ta có thể dựa vào bảng so sánh sau đây. Độ tuổi của Điều luật được áp Mức phạt cao nhất được áp dụng NCTNPT dụng Bộ luật hình sự 1999 Bộ luật hình sự 1985 - Tù chung thân ≤12 năm tù. ≤15 năm tù. 14t £ NPT<16t hoặc tử hình. - Tù có thời hạn. ≤ 1/2 mức phạt tù mà điều ≤ 12 năm nếu điều luật luật quy định. quy định là 20 năm. - Tù chung thân ≤ 18 năm. ≤ 20 năm tù. 16 £ NPT<18t hoặc tử hình. - Tù có thời hạn. ≤ 3/4 mức phạt tù mà điều ≤ 12 năm nếu điều luật luật quy định. quy định là 20 năm. Một số vấn đề khác liên quan đến TNHS của NCTNPT a. Tổng hợp hình phạt trong trường hợp phạm nhiều tội Nếu bị cáo phạm nhiều tội có tội thực hiện trước khi đủ 18 tuổi, có tội thực hiện sau khi đủ 18 tuổi thì: Nếu tội nặng nhất được thực hiện khi người đó chưa đủ 18 tuổi thì hình phạt chung không vượt mức hình phạt cao nhất theo qui định Điều 74 BLHS. Nếu tội nặng nhất được thực hiện khi người đó đủ 18 tuổi thì hình phạt chung được áp dụng như đối với người thành niên (Điều 50 BLHS). b. Giảm mức hình phạt đã tuyên Điều kiện: NCTNPT bị phạt CTKGG hoặc phạt tù có thời hạn được xét giảm mức hình phạt đã tuyên nếu: Có nhiều tiến bộ và đã chấp hành được 1/4 thời hạn hình phạt đã tuyên. Mức giảm: Mỗi lần giảm có thể là 4 năm (với hình phạt tù), nhưng thời gian thực sự chấp hành hình phạt lớn hơn hoặc bằng 2/5 mức hình phạt đã tuyên. Người chưa thành niên bị phạt CTKGG hoặc tù có thời hạn được xét giảm ngay hoặc có thể được miễn chấp hành phần hình phạt còn lại nếu: Lập công, hoặc mắc bệnh hiểm nghèo. Đối với hình phạt tiền thì Toà án có thể quyết định giảm hoặc miễn chấp hành phần hình 68 phạt còn lại nếu người bị kết án: Lâm vào hoàn cảnh kinh tế đặc biệt khó khăn do thiên tai kéo dài, hoả hoạn, tai nạn, hoặc ốm đau, hoặc lập công lớn. Và có sự đề nghị của viện trưởng Viện kiểm sát. c. Xoá án tích đối với người chưa thành niên phạm tội Thời hạn xoá án tích với NCTNPT bằng 1/2 thời hạn so với người đã thành niên. Nếu áp dụng các biện pháp tư pháp thì không bị coi là có án tích. 69 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Bộ Tư pháp (2001), Bình luận khoa học bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999 phần chung, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 2. Lê Cảm (2004), Các nghiên cứu chuyên khảo về phần chung luật hình sự tập I, II, III, IV, NXB Công an nhân dân, Hà Nội. 3. Nguyễn Ngọc Hoà (2004), Cấu thành tội phạm - Lý luận và thực tiễn, NXB Tư pháp, Hà Nội. 4. Nguyễn Ngọc Hoà (1991), Tội phạm trong luật hình sự Việt Nam, NXB Công an nhân dân, Hà Nội. 5. Uông Chu Lưu (2001), Bình luận khoa học Bộ luật hình sự phần chung, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 6. Nguyễn Quốc Nhật (2005), Tội phạm có tổ chức - một số vấn đề lý luận và thực tiễn, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 7. Đỗ Ngọc Quang (1999), Giáo trình tội phạm học , NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội. 8. Đinh Văn Quế (1998), Bình luận án, NXB Thành phố Hồ Chí Minh. 9. Đinh Văn Quế (1999), Pháp luật thực tiễn và án lệ, NXB Đà Nẵng. 10. Đinh Văn Quế (2000), Tìm hiểu về hình phạt và quyết định hình phạt, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 11.Trần Quang Tiệp (2003), Lịch sử luật hình sự Việt Nam, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Trường Đại học Luật Hà Nội (2001), Giáo trình luật hình sự, NXB Công an nhân dân, Hà Nội 13.Trường Đại học Luật Hà Nội (2005), Giáo trình luật hình sự phần chung, NXB Công an nhân dân, Hà Nội. Đào Trí Úc (1994), Tội phạm học, luật hình sự và luật tố tụng hình sự, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 70