Hoạt động tân kiến tạo và ảnh hưởng của chúng đến nứt, sụt đất khu vực Thanh Ba - Phú Thọ

200 32(3), 200-210 T¹p chÝ C¸c khoa häc vÒ tr¸i ®Êt 9-2010 Ho¹t ®éng T©n kiÕn t¹o vµ ¶nh h−ëng cña chóng ®Õn nøt, sôt ®Êt khu vùc Thanh Ba - Phó Thä Bïi V¨n Th¬m, NguyÔn Xu©n Huyªn i. Më ®Çu Nøt, sôt ®Êt lµ d¹ng tai biÕn ®Þa chÊt g©y thiÖt h¹i vÒ ng−êi vµ kinh tÕ ë nhiÒu n¬i trªn l·nh thæ ViÖt Nam. Trong ®ã, c¸c tØnh Tuyªn Quang, Hµ Giang, Hoµ B×nh, S¬n La, Phó Thä vµ gÇn ®©y nhÊt lµ t¹i x· Cam TuyÒn, huyÖn Cam Lé tØnh Qu¶ng TrÞ ®· xÈy ra hiÖn t−îng nøt, sôt ®Êt, g©y thiÖt h¹i nghiªm träng. C¶ mét th«n, gÇn 40 hé ph¶i di dêi khÈn cÊp, sôt lón ®Êt, thùc sù ®· g©y hoang mang lo sî ®Õn nhiÒu ng−êi d©n sèng trong khu vùc nµy [1]. ë tØnh Phó Thä, trong nh÷ng n¨m 2004, t¹i mét sè khu vùc thuéc huyÖn Thanh Ba : x· §ång Xu©n, Ninh D©n, Yªn Néi, Hanh Cï vµ thÞ trÊn Thanh Ba còng ®· liªn tiÕp xÈy ra hiÖn t−îng nøt sôt ®Êt, kÌm theo ®ã lµ sù mÊt n−íc ngÇm trÇm träng vµ thùc sù còng ®· g©y ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn ®êi sèng sinh ho¹t cña nh©n d©n ë ®©y, nhiÒu nhµ d©n ph¶i chuyÓn n¬i ë kh¸c. Nøt, sôt ®Êt xÈy ra do nhiÒu nguyªn nh©n : ®Þa chÊt - th¹ch häc, ®Þa chÊt thñy v¨n, ®Þa chÊt c«ng tr×nh vµ c¶ yÕu tè t¸c ®éng cña con ng−êi. §¸ng chó ý h¬n c¶ lµ yÕu tè T©n kiÕn t¹o, chóng võa lµ t¸c nh©n t¸c ®éng gi¸n tiÕp vµ còng võa lµ t¸c nh©n trùc tiÕp g©y nøt, sôt ®Êt nãi chung vµ khu vùc Thanh Ba nãi riªng. §Ó hiÓu râ thªm vÒ vai trß nµy, bµi b¸o giíi thiÖu kÕt qu¶ nghiªn cøu ho¹t ®éng T©n kiÕn t¹o vµ cã nh÷ng nhËn ®Þnh, ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña chóng ®èi víi tai biÕn nøt sôt ®Êt t¹i huyÖn Thanh Ba. iI. §Æc ®iÓm T©n kiÕn t¹o Trong bµi b¸o nµy, kh¸i niÖm vÒ T©n kiÕn t¹o ®−îc ®· ®−îc nhiÒu nhµ khoa häc kh¼ng ®Þnh, ho¹t ®éng T©n kiÕn t¹o b¾t ®Çu tõ 25-30 triÖu n¨m. §©y lµ giai ®o¹n cã chÕ ®é ho¹t ®éng kiÕn t¹o kh¸c h¼n víi c¸c giai ®o¹n tr−íc, hÇu hÕt c¸c kiÕn tróc kiÕn t¹o tr−íc ®ã ®Òu bÞ ph©n dÞ n©ng, h¹ d¹ng khèi t¶ng, c¸c biÕn d¹ng hoÆc c¸c ®íi cµ n¸t m¹nh mÏ bëi hµng lo¹t c¸c ®øt gÉy kiÕn t¹o, mét phÇn lµ t¸i ho¹t ®éng cña c¸c ®øt gÉy cã tõ tr−íc mét phÇn ®−îc h×nh thµnh muén h¬n. Nh÷ng chuyÓn ®éng kiÕn t¹o ®Òu ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên râ nÐt trªn ®Þa h×nh hiÖn t¹i (c¸c d¶i ®Þa h×nh, c¸c v¸ch kiÕn t¹o). Nh− vËy, ®Æc ®iÓm T©n kiÕn t¹o ®−îc tr×nh bÇy víi hai néi dung chÝnh : ®Æc ®iÓm c¸c khèi kiÕn tróc T©n kiÕn t¹o vµ ®Æc ®iÓm ho¹t ®éng cña c¸c ®øt gÉy kiÕn t¹o. 1. §Æc ®iÓm c¸c khèi kiÕn tróc T©n kiÕn t¹o §Ó cã thÓ thÊy râ vai trß chuyÓn ®éng cña c¸c kiÕn tróc khèi t¶ng ¶nh h−ëng ®Õn tai biÕn nøt, sôt ®Êt, chóng t«i ®· x¸c lËp c¸c kiÕn tróc khèi t¶ng vµ ®Æc tr−ng ho¹t ®éng cña chóng. C¸c khèi kiÕn tróc T©n kiÕn t¹o vµ hiÖn ®¹i trong ph¹m vi vïng nghiªn cøu ®−îc x¸c lËp trªn c¬ së c¸c c¸c nguyªn t¾c sau : ♦ Toµn bé vïng nghiªn cøu ®−îc ph©n chia thµnh nhiÒu khèi kiÕn tróc, t¸ch biÖt víi nhau b»ng c¸c ®øt gÉy thuéc c¸c cÊp kh¸c nhau (tõ cÊp I ®Õn cÊp III vµ lín h¬n). ♦ Biªn ®é biÕn d¹ng (n©ng, h¹) cña tõng khèi kiÕn tróc ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së ®é cao cña c¸c m¶nh bÒ mÆt san b»ng cßn sãt l¹i ë khu vùc ®−êng ph©n thñy cña khèi (khèi n©ng) hoÆc chiÒu dÇy chung cña líp trÇm tÝch phñ §Ö Tø (khèi h¹). C¨n cø vµo møc ®é vËn ®éng th¼ng ®øng c¸c khèi kiÕn tróc T©n kiÕn t¹o trong khu vùc, kÕt hîp víi c¸c tµi liÖu T©n kiÕn t¹o cña toµn quèc, c¸c khèi kiÕn tróc T©n kiÕn t¹o khu vùc nµy cã thÓ bao gåm mét sè lo¹i nh− sau : • C¸c kiÕn tróc n©ng : gåm n©ng trung b×nh (®é cao 80-100 m), trung b×nh yÕu (50-60 m) vµ n©ng yÕu (®é cao 20 -40 m). 201 • C¸c kiÕn tróc h¹ : gåm c¸c kiÕn tróc h¹ lón yÕu kiÓu ven r×a vµ h¹ lón côc bé, ®−îc tÝnh b»ng chiÒu dÇy cña trÇm tÝch §Ö Tø. ♦ §Æc tÝnh chuyÓn ®éng cña khèi trong T©n kiÕn t¹o (n©ng d¹ng vßm, n©ng uèn nÕp, n©ng khèi t¶ng...) ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së ®Æc tÝnh th¹ch häc vµ tuæi cña c¸c thµnh t¹o tr−íc Kainozoi t¹o nªn c¸c kiÕn tróc ®ã, cã tÝnh ®Õn ®Æc ®iÓm ph©n dÞ vµ ®Æc ®iÓm uèn nÕp trong tõng khèi kiÕn tróc. Trªn c¬ së nµy, vïng nghiªn cøu ®−îc chia thµnh ba khèi kiÕn tróc lín : khèi §«ng B¾c, khèi Trung T©m vµ khèi T©y Nam (h×nh 1). c Khèi §«ng B¾c : chiÕm gÇn nöa diÖn tÝch nghiªn cøu bao gåm c¸c x· Vâ Lao, Qu¶ng N¹p, H×nh 1. S¬ ®å T©n kiÕn t¹o giai ®o¹n Pliocen - §Ö Tø khu vùc thÞ trÊn Thanh Ba vµ l©n cËn C¸c khèi kiÕn tróc : 1. Khèi §«ng B¾c, 2. Khèi Trung T©m, 3. Khèi T©y Nam ; C¸c ®øt gÉy kiÕn t¹o : 4. §øt gÉy (a. ®øt gÉy chÝnh, b. ®øt gÉy phô), 5. §øt gÉy thuËn, 6. §íi khe nøt, 7. Sè hiÖu ®øt gÉy, 8. VÞ trÝ nøt, sôt ®Êt (a. nøt ®Êt, b. sôt ®Êt), 9. H−íng dÞch chuyÓn cña ®øt gÉy, 10. Tr¹ng th¸i øng suÊt t¸ch gi·n Bïi V¨n Th¬m, 2009 202 Th¸i Ninh, §«ng LÜnh, phÇn phÝa ®«ng b¾c cña c¸c x· Ninh D©n, §ång Xu©n, thÞ trÊn Thanh Ba. Ranh giíi ë phÝa ®«ng b¾c, t©y b¾c vµ ®«ng nam v−ît ra khái ph¹m vi nghiªn cøu, cßn phÝa t©y nam ®−îc giíi h¹n bëi ®øt gÉy F2. §Þa h×nh trong khèi chñ yÕu lµ c¸c d¶i ®åi x©m thùc - bãc mßn d¹ng tuyÕn ph−¬ng TB - §N, víi ®é cao tuyÖt ®èi dao ®éng trong kho¶ng 75-85 m. MËt ®é chia c¾t ngang lín vµ qu¸ tr×nh bãc mßn - x©m thùc m¹nh, chia c¾t c¸c d¶i ®åi trªn thµnh c¸c ®åi ®Ønh trßn víi bÒ mÆt ®Ønh b»ng ph¼ng. CÊu t¹o nªn c¸c d¶i ®åi lµ c¸c thµnh t¹o cña ®¸ biÕn chÊt thuéc hÖ tÇng Ngßi Chi (ARnc), riªng ë phÝa nam lµ c¸c thµnh t¹o Mezozoi thuéc hÖ tÇng V¨n L·ng (T3n-r vl) vµ §ång Giao (T2a ®g) [3]. Trong giai ®o¹n T©n kiÕn t¹o, khèi ph¸t triÓn kÕ thõa trªn mét phÇn cÊu tróc cæ cña khèi n©ng Con Voi, tiÕp tôc n©ng trung b×nh khèi t¶ng d¹ng tuyÕn, víi biªn ®é kho¶ng 50 m vµ tråi lé phÇn mãng kÕt tinh. HiÖn nay trªn bÒ mÆt ®Þa h×nh hiÖn t¹i ®ang tån t¹i c¸c mùc bÒ mÆt kh¸c nhau : 60-70 m, 75-80 m vµ h¬n 80 m. d Khèi Trung T©m : n»m phÇn trung t©m vïng nghiªn cøu, gåm c¸c x· ChÝ Tiªn, Yªn Néi, YÓn Khª, phÇn phÝa nam x· Ninh D©n, §ång Xu©n, thÞ trÊn Thanh Ba. Ng¨n c¸ch gi÷a hai khèi kiÕn tróc §«ng B¾c vµ khèi T©y Nam lµ c¸c ®øt gÉy F2 vµ ®øt gÉy F4. §Þa h×nh trong khèi ®−îc thÓ hiÖn b»ng nh÷ng d¶i ®åi ng¾n ph−¬ng TB-§N, n»m xen kÏ lµ c¸c d¶i tròng hÑp cïng ph−¬ng. Chóng ®−îc cÊu t¹o tõ c¸c nhãm ®¸ trÇm tÝch lôc nguyªn, lôc nguyªn - carbonat vµ ®¸ carbonat thuéc hÖ tÇng V¨n L·ng (T3n-r vl), §ång Giao (T2a ®g), Cæ Phóc (Ncp) vµ hÖ tÇng V¨n Yªn (Nvy) [3]. §é cao cña c¸c d¶i ®åi t−¬ng ®èi ®Òu nhau, kho¶ng 50-60 m víi ®Ønh kh¸ b»ng ph¼ng, ®Þa h×nh cã d¹ng s−ên låi ®Æc tr−ng cho qu¸ tr×nh bãc mßn - x©m thùc. Khèi ph¸t triÓn kÕ thõa kiÕn tróc cæ vµ ®−îc cè kÕt vµo Mezozoi. Trong giai ®o¹n T©n kiÕn t¹o, chuyÓn ®éng kiÕn t¹o ph©n dÞ kh¸ m¹nh, ph¸ vì b×nh ®å cÊu tróc ®· ®−îc thµnh t¹o tr−íc ®ã, h×nh thµnh hµng lo¹t c¸c cÊu tróc ©m, d−¬ng d¹ng tuyÕn manh tÝnh côc bé, ph−¬ng TB-§N, c¸c kiÕn tróc ©m ®−îc lÊp ®Çy bëi c¸c thµnh t¹o trÇm tÝch lôc ®Þa tuæi Neogen, víi thµnh phÇn chñ yÕu lµ c¸t, sÐt, cuéi, sái s¹n ®a kho¸ng víi chiÒu dÇy lªn tíi 15-20 m (theo c¸c tµi liÖu giÕng khoan vµ giÕng ®µo ë khu 5 ChÝ Yªn, khu 4 Yªn Néi,...) cßn c¸c kiÕn tróc d−¬ng tråi lé c¸c thµnh t¹o cæ Protezozoi vµ Mezozoi bÞ vß nhÇu uèn nÕp m¹nh mÏ. Trong sè ®ã, cã d¶i tròng kÐo dµi tõ Ninh D©n ®Õn Hanh Cï lµ mét trong nh÷ng tròng kiÕn t¹o lín nhÊt trong vïng (dµi 7 km réng 500-1.000 m). Tròng cã ph−¬ng TB-§N, bÞ khèng chÕ ë hai bªn lµ c¸c ®øt gÉy tr−ît thuËn : F2 vµ F3 vµ trong tròng lµ c¸c thµnh t¹o trÇm tÝch hçn hîp §Ö Tø víi thµnh phÇn lµ c¸t pha, s¹n sái ruåi cã chiÒu dÇy thay ®æi 0,5-5 m. C¸ biÖt cã chç 10 m nh− ë khu 3 x· §ång Xu©n. Ngoµi ra trong tròng cßn tråi lé ®¸ v«i thµnh tõng chßm nhá cã ®é cao 0,5-1 m. e Khèi T©y Nam : n»m ë phÝa t©y nam vïng nghiªn cøu víi kiÕn tróc d¹ng tuyÕn kÐo dµi theo ph−¬ng TB - §N, chóng chiÕm mét phÇn thuéc ®Þa phËn c¸c x· M¹n L¹n, Ph−¬ng LÜnh vµ ChÝ Tiªn. §Þa h×nh trong khèi lµ c¸c d¶i ®åi d¹ng tuyÕn cã ®é cao 20-25 m, thÊp dÇn vÒ phÝa t©y nam. §Þa h×nh cÊu t¹o bëi trÇm tÝch lôc nguyªn, thuéc hÖ tÇng Cæ Phóc (Ncp), V¨n Yªn (Nvy) [2] vµ c¸c bËc thÒm s«ng Hång cã tuæi §Ö Tø. Khèi kiÕn tróc nµy, cã mãng kÕt tinh ®−îc cè kÕt trong Mezozoi, hiÖn nay n»m ch×m s©u xuèng d−íi vµ chØ tråi lé ®¸ v«i víi diÖn tÝch nhá ë d−íi lßng suèi t¹i khu vùc Vò În. Trong giai ®o¹n T©n kiÕn t¹o vµ kiÕn t¹o hiÖn ®¹i, khèi kiÕn tróc n©ng rÊt yÕu d¹ng khèi t¶ng, h×nh thµnh nªn c¸c bËc ®Þa h×nh cã ®é cao kh¸c nhau : bËc thÊp nhÊt gåm b·i båi cao vµ thÒm I (cao 20-25 m), bËc thø hai gåm c¸c thÒm II vµ III cña s«ng Hång (cao 25-30 m) vµ bËc thø 3 lµ c¸c ®åi bãc mßn d¹ng "b¸t óp" (cao 30-40 m). Nh×n chung, do n»m ë r×a t©y nam khèi n©ng nói Con Voi thuéc ®íi kh©u S«ng Hång, nªn ho¹t ®éng T©n kiÕn t¹o vµ kiÕn t¹o hiÖn ®¹i cña khu vùc ®Òu chÞu ¶nh h−ëng vµ chi phèi bëi kiÕn tróc n©ng nµy. ♦ Vïng nghiªn cøu cã xu thÕ n©ng m¹nh dÇn theo h−íng t©y nam lªn ®«ng b¾c, ®Ó t¹o nªn c¸c khèi cã biªn ®é n©ng d¹ng khèi t¶ng kh¸c nhau : khèi n©ng trung b×nh §«ng B¾c víi biªn ®é h¬n 80 m, khèi n©ng yÕu Trung T©m víi biªn ®é 40-60 m vµ khèi n©ng rÊt yÕu T©y Nam víi biªn ®é tõ 20-5 m. Sù tråi lé c¸c mãng kÕt tinh cæ ë phÝa b¾c ®«ng b¾c còng lµ b»ng chøng cho cho nhËn ®Þnh nµy. ♦ Xen kÏ c¸c d¶i n©ng lµ c¸c tròng ®Þa hµo lÊp ®Çy trÇm tÝch bë rêi tuæi §Ö Tø. Trong ®ã cã tròng Ninh D©n - §ång Xu©n lµ tròng lín nhÊt, phÇn mãng lµ ®¸ v«i thuéc hÖ tÇng §ång Giao vµ còng lµ n¬i tËp trung c¸c ®iÓm nøt, sôt ®Êt. ♦ Trong giai ®o¹n hiÖn ®¹i c¸c khèi kiÕn tróc nµy ho¹t ®éng m¹nh mÏ, ë ranh giíi gi÷a c¸c khèi xuÊt hiÖn nhiÒu ®øt gÉy ho¹t ®éng cã c¸c ph−¬ng kh¸c nhau, trong ®ã ®øt gÉy ph−¬ng ¸ kinh tuyÕn cã lÏ xuÊt hiÖn muén h¬n c¶, ®· chia c¾t, b¨m n¸t c¸c khèi kiÕn tróc nµy, chÝnh v× lÏ ®ã, nay trªn ®Þa h×nh hiÖn t¹i kh«ng chØ tån t¹i c¸c d¶i ®åi ng¾n, 203 hoÆc c¸c ®åi riªng biÖt mµ cßn tån t¹i c¸c bËc ®Þa h×nh cã ®é cao kh¸c nhau : 30 m, 50 m, 70 m. 2. §Æc ®iÓm ho¹t ®éng cña c¸c ®øt gÉy T©n kiÕn t¹o Trªn c¬ së kh¶o s¸t, ph©n tÝch c¸c tµi liÖu ¶nh viÔn th¸m, ®Þa h×nh ®Þa m¹o, ®Þa chÊt vµ c¸c tµi liÖu lç khoan, ®· x¸c ®Þnh ®−îc c¸c ®øt gÉy trong vïng ph¸t triÓn theo ba ph−¬ng chÝnh : TB - §N, §B - TN vµ ¸ kinh tuyÕn (h×nh 1). a) C¸c ®øt gÉy ph−¬ng t©y b¾c - ®«ng nam : bao gåm ®øt gÉy Väng Giang - Dèc §en (F1), Phông Th−îng - Tranh Yªn (F2), Th«n Sen - Hanh Cï (F3), Th«n DiÖu- Hoµng X¸ (F5), Thèng NhÊt - Tr−êng S¬n (F6), Nhµ Trang - Nhµ Xa (F4). Trong ®ã ®øt gÉy F2 vµ F5 lµ nh÷ng ®øt gÉy chÝnh vµ ®ãng vai trß lµm ranh giíi c¸c khèi kiÕn tróc T©n kiÕn t¹o. c §øt gÉy Väng Giang - Dèc §en (F1), n»m ë phÝa ®«ng b¾c cña vïng, dµi 10,5 km, trong ph¹m vi nghiªn cøu dµi 6,6-km, ®øt gÉy ch¹y s¸t ch©n s−ên phÝa ®«ng b¾c d¶i nói Th¾m, qua nói KhuÊt, §ång Bë ®Õn Déc §en (x· §«ng LÜnh). Trªn ¶nh vÖ tinh, ®øt gÉy thÓ hiÖn kh¸ râ b»ng t«n ¶nh mÇu sÉm, s¾c nÐt, cã d¹ng tuyÕn tÝnh. Trªn b¶n ®å ®Þa h×nh hiÖn t¹i vµ nh÷ng kh¶o s¸t ®Þa m¹o, ®Þa chÊt däc theo ®øt gÉy cho thÊy : ®øt gÉy n»m trïng víi c¸c d¶i ®Þa h×nh tròng (r·nh vµ m−¬ng xãi), thÓ hiÖn râ nhÊt ë khu vùc s−ên ®«ng b¾c d¶i nói Th¾m, ®øt gÉy n»m trïng víi d¶i ®Þa h×nh tròng cã chiÒu réng kho¶ng 150-200 m ®−îc lÊp ®Çy bëi trÇm tÝch §Ö Tø. §o¹n thø hai tõ §ång Bë ®Õn Xãm Tro (x· Th¸i Ninh), ®øt gÉy trïng víi d¶i thung lòng suèi, hÑp kho¶ng 60- 80 m ®−îc tÝch tô líp trÇm tÝch §Ö Tø máng 1-2 m. DÊu hiÖu biÕn d¹ng dÞch tr−ît b»ng ph¶i, thÓ hiÖn kh¸ râ t¹i c¸c khu vùc Nhµ Tr©u (§«ng LÜnh), H¹c Hai (Th¸i Ninh). C¸c nãn phãng vËt cïng víi lßng suèi bÞ ®øt gÉy c¾t qua, dÞch chuyÓn ph¶i víi biªn ®é kho¶ng 60-70 m. T¹i phÝa t©y b¾c nói Th¾m ®· quan s¸t thÊy bèn tÇng hang n»m ë c¸c ®é cao 1-2 m, 3-5 m, 10-15 m vµ 40 m, ph¶n ¸nh tÝnh chÊt tr−ît thuËn cña ®øt gÉy theo kiÓu bËc thang. VÒ ®Þa chÊt, ®o¹n phÝa ®«ng nam, ®øt gÉy lµm ranh giíi bÊt chØnh hîp gãc gi÷a trÇm tÝch lôc ®Þa cña hÖ tÇng V©n L·ng (T3n-r vl) ë phÝa t©y nam vµ ®¸ biÕn chÊt thuéc hÖ tÇng Ngßi Chi (AR3 nc) ë phÝa ®«ng b¾c. §o¹n phÝa t©y b¾c, ®øt gÉy c¾t qua hÖ tÇng Ngßi Chi g©y biÕn vÞ m¹nh mÏ hÖ tÇng nµy. Däc theo ®øt gÉy, t¹i khu vùc Th¸i Ninh ®· quan s¸t thÊy sù gia t¨ng ®ét biÕn chiÒu tÇng phong hãa 30-50 m ph¶n ¸ nh sù ho¹t ®éng tÝch cña ®øt gÉy trong T©n kiÕn t¹o. Trªn c¬ së ph©n tÝch c¸c dÊu hiÖu ®Þa m¹o vµ møc ®é dËp vì cña ®Êt ®¸, c¸c dÊu hiÖu vÒ ®Þa chÊt §Ö Tø, vá phong hãa ë däc ®øt gÉy, cho thÊy, ®©y lµ mét ®øt gÉy ho¹t ®éng m¹nh trong Kainozoi vµ hiÖn ®¹i, cã tÝnh chÊt tr−ît b»ng ph¶i-thuËn. d §øt gÉy Phông Th−îng - Tranh Yªn (F2), dµi 16 km, trong ph¹m vi nghiªn cøu, dµi 11 km, ch¹y qua khu 3 x· Vâ Lao, §ång Xa, th«n M¸nh, (x· Ninh D©n), t©y nam thÞ trÊn Thanh Ba, trung t©m x· §ång Xu©n vµ ®Õn xãm Tranh Yªn (x· Thanh V©n). BiÓu hiÖn trªn ¶nh vÖ tinh râ nÐt b»ng nh÷ng chÊn ®o¹n kÐo dµi. VÒ ®Þa m¹o, ®o¹n phÝa ®«ng nam, ®øt gÉy n»m trïng víi d¶i tròng d¹ng ®Þa hµo, dµi 3 km, réng 600-700 m, cïng ph−¬ng víi ®øt gÉy, ®−îc lÊp ®Çy bëi trÇm tÝch §Ö Tø. §o¹n gi÷a (khu vùc §ång Xa) n»m trïng víi d¶i tròng dµi 1,5 km, réng 300-500 m, tròng cã d¹ng ®Þa hµo vµ ®−îc phñ líp trÇm tÝch §Ö Tø máng 1-4 m. T−¬ng tù ë khu vùc §ång Xu©n, ®øt gÉy trïng víi d¶i tròng dµi 700 m, réng 50-150 m vµ ®−îc lÊp ®Çy bëi trÇm tÝch §Ö Tø dÇy 2-5 m, riªng ë khu 3 §ång Xu©n chiÒu dÇy líp phñ §Ö Tø h¬n 10 m. Nh÷ng ®o¹n cßn l¹i gÇn nh− hÇu hÕt n»m trïng víi c¸c r·nh, khe suèi nhá kÐo dµi cïng ph−¬ng víi ®øt gÉy, víi chiÒu réng hÑp, kho¶ng vµi chôc mÐt. T¹i khu vùc x· Thanh V©n cßn ph¸t hiÖn tròng t¸ch gi·n ph−¬ng ¸ kinh tuyÕn, bÞ c¸c ®øt gÉy bËc cao n»m ë hai bªn tròng khèng chÕ, trong tròng lÊp ®Çy trÇm tÝch §Ö Tø. Sù ph¸t triÓn tròng t¸ch gi·n ph−¬ng ¸ kinh tuyÕn ®· ph¶n ¸nh tÝnh chÊt tr−ît b»ng ph¶i cña ®øt gÉy nµy. T¹i khu vùc thÞ trÊn Thanh Ba, mét ®øt gÉy nh¸nh cïng ph−¬ng c¾t qua thung lòng suèi vµ lµm dÞch chuyÓn ph¶i cña lßng suèi cïng víi nãn phãng vËt víi biªn ®é nhá (20 - 30 m). Ph©n tÝch c¸c mÆt c¾t ®Þa m¹o vµ ®Þa chÊt, còng ®· x¸c ®Þnh ®−îc tÝnh chÊt tr−ît thuËn cña ®øt gÉy nµy : c¸nh ®«ng b¾c n©ng t−¬ng ®èi so víi c¸nh t©y nam, biªn ®é kho¶ng 15-20 m. VÒ ®Þa chÊt, ®o¹n Vâ Lao, ®øt gÉy c¾t qua hÖ tÇng V¨n L·ng (Tn-r vl) g©y biÕn d¹ng m¹nh hÖ tÇng nµy, ë ®©y gÆp c¸c ®íi dËp vì kh¸ râ cïng víi nhiÒu mÆt tr−ît kiÕn t¹o trong ®¸ v«i (h×nh 2). ë khu vùc §ång Xa, ®øt gÉy lµm ranh giíi ph©n chia gi÷a hai thµnh t¹o Mezozoi, Kainozoi ë phÝa t©y nam vµ thµnh t¹o ®Þa chÊt cæ (AR). ë bªn c¸nh t©y nam cña ®øt gÉy (khu khai th¸c ®¸ v«i §ång Xa vµ Yªn Néi), gÆp c¸c ®íi dËp vì kiÕn t¹o cïng víi c¸c mÆt tr−ît, vÕt x−íc kiÕn t¹o râ nÐt trong ®¸ v«i. Còng t¹i ®©y (khu vùc §ång Xa) cßn quan s¸t thÊy c¸c tÇng hang ®éng, c¸c khe, r·nh lín trong ®¸ v«i víi hai ph−¬ng chÝnh TB-§N vµ ¸ kinh tuyÕn. Khu vùc trung t©m x· §ång Xu©n, th«n Sen theo c¸c giÕng ®µo vµ c¸c lç khoan 204 H×nh 2. BiÓu hiÖn dÞch tr−ît thuËn cña c¸c ®øt gÉy ph−¬ng TB-§N (Bïi V¨n Th¬m, 2008) 1. Vá phong hãa, 2. C¸t pha bë rêi, 3. Cuéi, sái vµ t¶ng kÕt (N), 4. C¸t, bét, sÐt kÕt (N), 5. PhiÕn sÐt v«i, ®¸ v«i, c¸t kÕt (T3), 6. §¸ v«i (T2), 7. §¸ phiÕn kÕt tinh (AR), 8. §øt gÉy vµ h−íng dÞch chuyÓn GiÕng ®µo 30 B Tr¹m xa §ång Xu©n 0 20 40 60 80 100 120 Khu 6 x· §ång Xu©n m 10 5 0 m § øt g Éy F 2 0 10 20 30 40 50 Khu vùc Th«n M¸nh - Ninh D©n 210 B m m 10 5 0 §øt gÉy F2 1 2 3 4 5 6 7 8 B 0 20 40 60 80 100 120 Khu 4 §ång Xa - Ninh D©n m m 10 5 0 §øt gÉy F3 35 0 20 40 60 80 100 120 Khu 2 Gß Cä - Yªn Néi m m 10 5 0 §øt gÉy F3 B30 205 th¨m dß còng ph¸t hiÖn c¸c khe, r·nh ®¸ v«i, c¸c hang ®éng ngÇm bÞ c¸c trÇm tÝch c¸t, bïn, sÐt pha lÊp ®Çy. KÕt qu¶ ph©n tÝch khe nøt, c¸c mÆt tr−ît, vÕt x−íc kiÕn t¹o däc theo ®øt gÉy t¹i khu vùc §ång Xa, Yªn Néi vµ khu vùc khai th¸c ®¸ ë ng· ba ®−êng vµo nhµ m¸y xi m¨ng Thanh Ba, khu vùc th«n M¸nh, th«n Sen, xãm Xui... ®· x¸c ®Þnh ®−îc ®øt gÉy c¾m vÒ phÝa t©y nam, víi gãc dèc lín 60 - 70°. Ngay t¹i khu vùc khai th¸c ®¸ v«i §ång Xa, nhiÒu mÆt tr−ît ®øt gÉy kiÕn t¹o cã c¸c ph−¬ng kh¸c nhau, trong ®ã chñ yÕu lµ c¸c mÆt tr−ît lín cã ph−¬ng TB - §N (310°) víi gãc dèc lín, nghiªng vÒ phÝa t©y nam. Còng t¹i ®©y cßn quan s¸t ®−îc ®øt gÉy ph−¬ng TB - §N, c¾t qua hang karst ®iÒu ®ã chøng tá ®©y lµ nh÷ng ®øt gÉy cßn rÊt trÎ. Nh− vËy, dùa trªn nh÷ng kÕt qu¶ ph©n tÝch ®Þa m¹o, khe nøt kiÕn t¹o, dÊu hiÖu biÕn d¹ng ®Þa m¹o vµ h×nh hµi kiÕn tróc ®· x¸c ®Þnh ®−îc ®øt gÉy ho¹t ®éng mang tÝnh chÊt lµ tr−ît b»ng ph¶i thuËn. e §øt gÉy Th«n Sen - Hanh Cï (F3), dµi 16,2 km, trong ph¹m vi nghiªn cøu, dµi 10 km. §øt gÉy c¾t qua th«n Sen, th«n Th−îng N«ng, T©n LËp, Xãm Cèc ®Õn Thanh Cï (x· Thanh V©n) råi v−ît ra khái ph¹m vi nghiªn cøu. Trªn ¶nh vÖ tinh ®øt gÉy thÓ hiÖn b»ng nh÷ng chÊn ®o¹n ng¾n nèi tiÕp nhau theo ph−¬ng TB - §N. VÒ ®Þa m¹o, ®øt gÉy thÓ hiÖn kh¸ râ nÐt ë khu vùc Yªn Néi vµ Thanh Cï, t¹i ®©y ®øt gÉy lµm ranh giíi ph©n chia gi÷a hai bËc ®Þa h×nh : phÝa ®«ng b¾c lµ ®ång b»ng tÝch tô §Ö Tø, phÝa t©y nam lµ d¶i ®Þa h×nh ®åi bãc mßn, cã ®é cao kho¶ng 15 - 20 m. Nh÷ng ®o¹n cßn l¹i, ®øt gÉy n»m trïng víi c¸c khe r·nh hÑp, kÐo dµi cïng ph−¬ng. Däc theo ®øt gÉy cßn gÆp nhiÒu c¸c tròng t¸ch gi·n ph−¬ng ¸ kinh tuyÕn (Th«n Sen, Th«n M¸nh, Khu 3 §ång Xu©n) ph¶n ¸nh c¬ chÕ tr−ît b»ng ph¶i cña ®øt gÉy nµy. VÒ ®Þa chÊt, ®øt gÉy c¾t qua thµnh t¹o Mezozoi, thuéc hÖ tÇng §ång Giao, V©n L·ng. KÕt qu¶ ®o ®Þa vËt lý vµ c¸c tµi liÖu lç khoan ë hai bªn c¸nh cña ®øt gÉy, ®· x¸c ®Þnh ®øt gÉy häat ®éng cã tÝnh chÊt tr−ît thuËn kh¸ râ nÐt. C¸nh ®«ng b¾c n©ng cao t−¬ng ®èi so víi c¸nh t©y nam víi biªn ®é kho¶ng 2-5 m. HiÖn t−îng nøt ®Êt ph¸t hiÖn ë khu vùc Yªn Néi, cïng víi c¸c hè sôt, r·nh ®¸ v«i vµ sù d©ng cao mùc n−íc ngÇm ë khu 4 Ninh D©n còng ®· ph¶n ¸nh sù ho¹t ®éng tÝch cùc cña ®øt gÉy trong giai ®o¹n T©n kiÕn t¹o vµ kiÕn t¹o hiÖn ®¹i. KÕt qu¶ ph©n tÝch khe nøt kiÕn t¹o, mÆt tr−ît, vÕt x−íc kiÕn t¹o t¹i khu vùc khai th¸c ®¸ Yªn Néi, còng x¸c ®Þnh ®−îc ®øt gÉy F3 cã ph−¬ng TB - §N vµ nghiªng vÒ phÝa ®«ng b¾c. Víi nh÷ng kÕt qu¶ ph©n tÝch vÒ ®Þa m¹o, ®Þa chÊt nãi trªn ®· kh¼ng ®Þnh ®øt gÉy ho¹t ®éng m¹nh trong T©n kiÕn t¹o vµ mang tÝnh chÊt tr−ît b»ng ph¶i thuËn. f §øt gÉy Nhµ Trang - Nhµ Xa (F4), trong ph¹m vi nghiªn cøu ®øt gÉy dµi kho¶ng 8,5 km, b¾t ®Çu ë cuèi th«n Th−îng N«ng qua T©n Th©n (Yªn Néi), ®Õn phÝa ®«ng b¾c x· YÓn Khª, råi v−ît ra khái ph¹m vi nghiªn cøu. Trªn ¶nh vÖ tinh ®øt gÉy thÓ hiÖn b»ng nh÷ng chÊn ®o¹n kÐo dµi vµ kh¸ râ nÐt víi nh÷ng t«n ¶nh ®Ëm cã d¹ng tuyÕn tÝnh, nèi tiÕp nhau theo ph−¬ng TB - §N. VÒ ®Þa m¹o, ®øt gÉy thÓ hiÖn kh¸ râ nÐt ë khu vùc Th−îng N«ng, T©n Th©n (Yªn Néi), t¹i ®©y ®øt gÉy lµm ranh giíi ph©n chia gi÷a hai bËc ®Þa h×nh : phÝa ®«ng b¾c lµ d¶i ®Þa h×nh tròng d¹ng ®ång b»ng tÝch tô, phÝa t©y nam lµ d¶i ®Þa h×nh ®åi bãc mßn, cã ®é cao b×nh kho¶ng 20 - 30 m. Nh÷ng ®o¹n cßn l¹i, ®øt gÉy n»m trïng víi c¸c khe r·nh hÑp kÐo dµi cïng ph−¬ng. VÒ ®Þa chÊt, ®øt gÉy c¾t qua thµnh t¹o Mezozoi thuéc hÖ tÇng §ång Giao vµ V©n L·ng. Theo kÕt qu¶ ®o ®Þa vËt lý ë khu vùc Th−îng N«ng vµ c¸c tµi liÖu lç khoan, ë hai bªn c¸nh cña ®øt gÉy ®· x¸c ®Þnh ®øt gÉy häat ®éng mang tÝnh chÊt tr−ît thuËn kh¸ râ nÐt. C¸nh ®«ng b¾c n©ng cao t−¬ng ®èi so víi c¸nh t©y nam kho¶ng 2 - 5 m. Sù ph©n bè c¸c kiÕn tróc t¸ch gi·n ph−¬ng ¸ kinh tuyÕn ph¸t hiÖn ë §«ng Néi vµ ®«ng b¾c x· Yªn Néi, ®· kh¼ng ®Þnh tÝnh chÊt tr−ît b»ng ph¶i thuËn cña ®øt gÉy trong giai ®o¹n §Ö Tø. g §øt gÉy Th«n DiÖu - Hoµng X¸ (F5), dµi 5,5 km, b¾t ®Çu tõ phÝa t©y nam Th«n DiÖu qua KiÒu Tïng, trung t©m x· YÓn Khª ®Õn Hoµng X¸ råi v−ît ra khái ph¹m vi nghiªn cøu. §øt gÉy ch¹y song song víi c¸c ®øt gÉy F2, F3, F4. Trªn ¶nh vÖ tinh, ®øt gÉy thÓ hiÖn b»ng nh÷ng chÊn ®o¹n kÐo dµi vµ kh¸ râ nÐt víi nh÷ng t«n ¶nh ®Ëm cã d¹ng tuyÕn tÝnh, nèi tiÕp nhau theo ph−¬ng TB - §N. VÒ ®Þa m¹o, ®øt gÉy n»m trïng víi c¸c khe r·nh hÑp kÐo dµi cïng ph−¬ng. Tuy nhiªn, däc theo ®øt gÉy, c¸c dÊu hiÖu ®Þa h×nh thÓ hiÖn kh«ng ®−îc râ nÐt. VÒ ®Þa chÊt, ®øt gÉy c¾t qua thµnh t¹o Kainozoi thuéc hÖ tÇng Cæ Phóc, t¹i khu vùc YÓn Khª vµ Vò În, ®øt gÉy lµm ranh giíi gi÷a thµnh t¹o Mezozoi thuéc hÖ tÇng §ång Giao, ë phÝa t©y nam vµ c¸c thµnh t¹o cña ®¸ biÕn chÊt cæ thuéc hÖ tÇng Ngßi Chi. T¹i khu vùc ChÝ Tiªn vµ Thanh X¸ còng quan s¸t thÊy kh¸ râ dÊu hiÖu biÕn vÞ m¹nh mÏ cña c¸c tËp ®¸ Neogen 206 víi biªn ®é th¼ng ®øng nhá 0,5-1 m vµ ®· x¸c ®Þnh ®−îc ®øt gÉy c¾m vÒ phÝa ®«ng nam vµ cã tÝnh chÊt tr−ît thuËn lµ chñ yÕu. h §øt gÉy Thèng NhÊt - Tr−êng S¬n (F6), dµi 2 km, b¾t ®Çu tõ th«n Thèng NhÊt ®Õn Tr−êng S¬n x· M¹n L¹n råi v−ît ra khái ph¹m vi nghiªn cøu. §øt gÉy ch¹y s¸t bê tr¸i cña s«ng Hång. Trªn ¶nh vÖ tinh vµ ¶nh m¸y bay ®øt gÉy thÓ hiÖn b»ng nh÷ng chÊn ®o¹n kÐo dµi vµ râ nÐt. VÒ ®Þa m¹o, ®o¹n phÝa t©y nam Vò În, M¹n L¹n ®øt gÉy lµm ranh giíi ph©n chia hai bËc ®Þa h×nh kh¸c nhau : phÝa ®«ng b¾c lµ nh÷ng d¶i ®åi thÊp cã ®é cao 5 - 10 m, thuéc c¸c bËc thÒm I, II. PhÝa ®«ng nam, lµ m¶ng ®ång b»ng tÝch tô §Ö Tø, thuéc c¸c b·i båi cao vµ thÊp cña s«ng Hång. VÒ ®Þa chÊt, ®øt gÉy c¾t qua hµng lo¹t c¸c thµnh t¹o Kainozoi thuéc hÖ tÇng Cæ Phóc (N cp), V¨n Yªn (N vy) vµ §Ö Tø (Q). T¹i khu vùc M¹n L¹n, Ph−¬ng LÜnh ®øt gÉy lµm ranh giíi gi÷a trÇm tÝch Neogen ë phÝa ®«ng b¾c vµ tÝch tô §Ö Tø bë rêi ë phÝa t©y nam. KÕt qu¶ ph©n tÝch chi tiÕt trÇm tÝch Neogen ë khu vùc Ph−¬ng LÜnh, M¹n L¹n, ®· x¸c ®Þnh ®−îc ®øt gÉy cã h−íng c¾m vÒ phÝa t©y nam vµ ho¹t ®éng mang tÝnh chÊt tr−ît thuËn lµ chñ yÕu víi c¸nh ®«ng b¾c n©ng cao t−¬ng ®èi so víi c¸nh t©y nam. b) HÖ thèng c¸c ®øt gÉy ph−¬ng ®«ng b¾c - t©y nam HÖ thèng c¸c ®øt gÉy ph−¬ng §B - TN, ph¸t triÓn r¶i r¸c trong khu vùc, trong ®ã lín h¬n c¶ lµ ®øt gÉy Tr−êng S¬n - Th«n M¸nh, ®øt gÉy Hoµng X¸ - Th¸i Ninh. c §øt gÉy Tr−êng S¬n - Th«n M¸nh (F7), dµi 5 km tõ th«n Tr−êng S¬n x· M¹n L¹n qua §ång T©m, phÝa nam nhµ m¸y xi m¨ng Thanh Ba ®Õn th«n Thanh Long (phÝa b¾c x· Ninh D©n). §øt gÉy thÓ hiÖn râ trªn ¶nh vÖ tinh b»ng nh÷ng chÊn ®o¹n lineament kÐo dµi. Trªn ®Þa h×nh hiÖn t¹i ®øt gÉy n»m trïng víi c¸c r·nh, m−¬ng xãi cña c¸c nh¸nh s«ng c¹n. VÒ ®Þa chÊt, ®øt gÉy nµy c¾t qua hµng lo¹t thµnh t¹o ®Þa chÊt kh¸c nhau (hÖ tÇng Ngßi Chi, hÖ tÇng §ång Giao, hÖ tÇng V¨n L·ng vµ hÖ tÇng Cæ Phóc). Ph©n tÝch khe nøt, c¸c mÆt tr−ît, vÕt x−íc kiÕn t¹o t¹i c¸c vÞ trÝ däc theo ®øt gÉy cho thÊy : t¹i khu 11 thÞ trÊn Thanh Ba, c¸c tËp ®¸ v«i næi lªn bÒ mÆt ®Þa h×nh, c¸c khe nøt lín ph¸t triÓn cïng ph−¬ng víi ®øt gÉy vµ cã biÓu hiÖn dËp vì m¹nh cña tËp ®¸ nµy. T¹i khu khai th¸c ®¸ ë khu vùc gÇn nhµ m¸y xi m¨ng Thanh Ba còng ph¸t hiÖn nhiÒu mÆt tr−ît kh¸ râ theo ph−¬ng §B - TN vµ nhiÒu v¸ch kiÕn t¹o lín dµi hµng chôc mÐt, cao 5 -10 m, c¸c ®¸ bÞ biÕn d¹ng, dËp vì m¹nh. TiÕp vÒ phÝa ®«ng b¾c (phÝa ®«ng nam thÞ trÊn Thanh Ba) quan s¸t t¹i giÕng ®µo vµ c¸c v¸ch taluy ®−êng ®· lé tÇng phong hãa tõ ®¸ biÕn chÊt kh¸ dÇy (h¬n 40 m), trong khi ®ã, c¸ch 200 m vÒ phÝa b¾c, chiÒu dÇy vá phong hãa chØ ®¹t 10 - 20 m. C¸c kÕt qu¶ nãi trªn cho phÐp nhËn ®Þnh : ®©y lµ ®øt gÉy cã h−íng c¾m gÇn th¼ng ®øng vµ cã tÝnh chÊt tr−ît b»ng lµ chñ yÕu. d §øt gÉy Hoµng X¸ - Th¸i Ninh (F8), dµi kho¶ng 7,5 km b¾t ®Çu tõ Hoµng X¸ (Ph−¬ng LÜnh) qua B¾c S¬n, phÝa b¾c thÞ trÊn Thanh Ba (trïng víi tØnh lé 214) ®Õn trung t©m UB x· Th¸i Ninh. Trªn ¶nh vÖ tinh vµ trªn ®Þa h×nh hiÖn t¹i, ®øt gÉy thÓ hiÖn râ nÐt vµ n»m trïng víi c¸c d¶i tròng cña s«ng §µo Gi· nh− ë thÞ trÊn Thanh Ba, Th¸i Ninh ®−îc l¾ng ®äng c¸c tÝch tô §Ö Tø bë rêi víi chiÒu dÇy kho¶ng 3-5 m, nhiÒu n¬i h¬n 10 m. DÊu hiÖu dÞ th−êng ®Þa m¹o kh«ng râ. VÒ ®Þa chÊt, t−¬ng tù ®øt gÉy Tr−êng S¬n - Th«n M¸nh chóng c¾t qua hµng lo¹t thµnh t¹o ®Þa chÊt kh¸c nhau vµ ph¸t hiÖn nhiÒu tËp, líp ®Êt ®¸, m¹ch th¹ch anh bÞ dÞch chuyÓn tr¸i víi biªn ®é nhá (mét vµi centimet). Ph©n tÝch khe nøt, c¸c mÆt tr−ît, vÕt x−íc kiÕn t¹o t¹i khu vùc chïa §ång Xu©n, thµnh t¹o ®¸ sÐt kÕt, bét kÕt cña hÖ tÇng V¨n L·ng bÞ vß nhµu vµ uèn nÕp m¹nh, hÖ thèng khe nøt ph¸t triÓn víi mËt ®é cao h¬n h¼n so víi c¸c vïng l©n cËn. ë khu vùc cÇu §ång Xu©n (trªn ®−êng tõ thÞ trÊn Thanh Ba ®i §ång Xu©n) còng quan s¸t thÊy biÕn d¹ng m¹nh cña c¸c thµnh t¹o ®¸ cuéi kÕt, c¸t kÕt tuæi Neogen thuéc hÖ tÇng Cæ Phóc. T¹i khu 3 thÞ trÊn Thanh Ba, theo c¸c tµi liÖu lç khoan khai th¸c n−íc còng ph¸t hiÖn c¸c r·nh karst lín, cã ®é s©u hµng chôc mÐt ®−îc lÊp ®Çy tÝch tô §Ö Tø. Còng t¹i ®©y, c¸ch 150 m vÒ phÝa b¾c (khu 3 x· §ång Xu©n) còng ph¸t hiÖn ®íi dËp vì kiÕn t¹o trong ®¸ biÕn chÊt thuéc hÖ tÇng Ngßi Chi. Ngoµi ra, däc ®íi ®øt gÉy t¹i c¸c khu vùc YÓn Khª, §Ìo Gi· vµ Th¸i Ninh chiÒu dÇy vá phong hãa cña ®¸ biÕn chÊt lín h¬n 50 m ph¶n ¸nh ho¹t ®éng tÝch cùc cña ®øt gÉy. Nh− vËy, tõ c¸c kÕt qu¶ nãi trªn cho thÊy c¶ hai ®øt gÉy F7, F8 ho¹t ®éng m¹nh trong Kainozoi, cã h−íng c¾m vÒ phÝa ®«ng nam víi gãc dèc gÇn th¼ng ®øng, nh−ng trong giai ®o¹n hiÖn ®¹i ®øt gÉy ho¹t ®éng yÕu h¬n, chÝnh v× vËy c¸c dÊu hiÖu dÞ th−êng vÒ ®Þa m¹o däc theo hai ®øt gÉy trªn lµ yÕu vµ bÞ qu¸ tr×nh ngo¹i sinh xãa nhßa rÊt nhanh, nh÷ng dÊu hiÖu dÞch chuyÓn chØ quan s¸t thÊy tõ c¸c vÞ trÝ tõ ®¸ gèc tuæi tr−íc Kainozoi lé ra trªn ®Þa h×nh hiÖn t¹i. 207 c) HÖ thèng c¸c ®øt gÉy ph−¬ng ¸ vü tuyÕn vμ ¸ kinh tuyÕn HÖ thèng c¸c ®øt gÉy ph−¬ng ¸ kinh tuyÕn, tËp trung r¶i r¸c ë nhiÒu n¬i trong khu vùc nghiªn cøu. §Æc tr−ng chñ yÕu cña c¸c ®øt gÉy ph−¬ng ¸ kinh tuyÕn lµ cã chiÒu dµi ng¾n kho¶ng vµi tr¨m mÐt ®Õn mét ngh×n mÐt. HÇu hÕt lµ c¸c ®øt gÉy bËc cao. Chóng xuÊt hiÖn muén h¬n so víi c¸c ®øt gÉy theo c¸c ph−¬ng kh¸c (TB-§N, §B-TN) vµ lµ hÖ qu¶, sinh ra do qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña c¸c ®øt gÉy trªn, v× vËy, chóng kh«ng cã vai trß lµm ranh giíi hoÆc ph©n chia gi÷a c¸c cÊu tróc T©n kiÕn t¹o lín vµ chØ lµ c¸c ®øt gÉy néi khèi. Trªn ®Þa h×nh hiÖn ®¹i còng nh− trªn ¶nh vÖ tinh, chóng n»m trïng víi c¸c khe r·nh hoÆc khe sãi nhá, th−êng kÕt hîp víi nhau vµ khèng chÕ c¸c thµnh t¹o §Ö Tø, nh− ë khu vùc Thanh Hµ, Thanh V©n. §¸ng chó ý nhÊt lµ ë khu vùc th«n §ång Xa, khu khai th¸c ®¸ Yªn Néi, khu 3 x· §ång Xu©n, hÖ thèng c¸c khe nøt ph−¬ng ¸ kinh tuyÕn ph¸t triÓn kh¸ dÇy vµ t¹o thµnh tõng ®íi cã chiÒu réng hµng tr¨m mÐt theo ph−¬ng ¸ kinh tuyÕn. KÕt qu¶ ph©n tÝch mËt ®é lineament ®· x¸c ®Þnh ®−îc gi¸ trÞ næi tréi h¬n h¼n c¸c khu vùc kh¸c 10-13 km/km2. Nh×n chung, trong ph¹m vi nghiªn cøu, hÖ thèng c¸c ®øt gÉy ph−¬ng TB - §N ®ãng vai trß chñ ®¹o khèng chÕ c¸c ®¬n vÞ kiÕn tróc T©n kiÕn t¹o lín. C¸c ®øt gÉy ph−¬ng §B - TN, hoÆc ®øt gÉy ph−¬ng ¸ kinh tuyÕn vµ ¸ vü tuyÕn lµ c¸c ®øt gÉy bËc cao víi chiÒu dµi ng¾n, chiÒu s©u n«ng h¬n so víi ®øt gÉy ph−¬ng TB-§N. §Ó kh¼ng ®Þnh râ vai trß cña hÖ thèng ®øt gÉy ph−¬ng TB-§N, chóng t«i ®· ph©n tÝch mËt ®é ®é dµi lineament vµ còng x¸c ®Þnh ®−îc ba ®íi ¶nh h−ëng cña ®øt gÉy (F1, F2 vµ F5) trong ®ã ®íi ¶nh h−ëng T©n kiÕn t¹o F2 cã chiÒu réng còng nh− quy m« lín h¬n c¶. T¹i ®©y mËt ®é lineament ®¹t tíi h¬n 13 km/km2 vµ còng lµ ®íi tËp trung c¸c vÞ trÝ nøt sôt ®Êt lín nhÊt trong vïng [2]. Nh− vËy, cã thÓ thÊy khu vùc nghiªn cøu n»m ë r×a t©y nam khèi n©ng nói Con Voi thuéc ®íi kh©u S«ng Hång [4], chÝnh v× vËy ho¹t ®éng T©n kiÕn t¹o vµ kiÕn t¹o hiÖn ®¹i cña khu vùc ®Òu chÞu ¶nh h−ëng vµ chi phèi bëi kiÕn tróc n©ng nµy. - Vïng nghiªn cøu cã xu thÕ n©ng m¹nh dÇn theo h−íng t©y nam lªn ®«ng b¾c, ®Ó t¹o nªn c¸c khèi cã biªn ®é n©ng d¹ng khèi t¶ng kh¸c nhau : khèi n©ng trung b×nh víi biªn ®é h¬n 80 m, khèi n©ng yÕu víi biªn ®é 40-60 m vµ khèi n©ng rÊt yÕu víi biªn ®é 20-25 m. Sù tråi lé c¸c mãng kÕt tinh cæ ë phÝa b¾c ®«ng b¾c còng lµ b»ng chøng cho nhËn ®Þnh nµy. - Trong giai ®o¹n hiÖn ®¹i, c¸c khèi kiÕn tróc nµy ho¹t ®éng m¹nh, xuÊt hiÖn nhiÒu ®øt gÉy ho¹t ®éng cã c¸c ph−¬ng kh¸c nhau, trong ®ã ®øt gÉy ph−¬ng ¸ kinh tuyÕn cã lÏ xuÊt hiÖn muén h¬n c¶, ®· chia c¾t vµ lµm phøc t¹p thªm c¸c khèi kiÕn tróc nµy, chÝnh v× lÏ ®ã, hiÖn nay trªn ®Þa h×nh hiÖn t¹i cßn tån t¹i c¸c bËc ®Þa h×nh cã ®é cao kh¸c nhau. IiI. HiÖn tr¹ng nøt, sôt ®Êt khu vùc Thanh Ba KÕt qu¶ ®iÒu tra chi tiÕt hiÖn tr¹ng nøt, sôt ®Êt ë huyÖn Thanh Ba cho thÊy cã hai d¹ng kh¸c nhau : nøt ®Êt vµ nøt kÌm theo sôt ®Êt [2], trong phÇn nµy chØ nªu nh÷ng vÞ trÝ ®· xÈy ra nøt, sôt ®Êt. Nøt ®Êt xÈy ra t¹i n¨m khu vùc : khu vùc thø nhÊt lµ khu 2 x· Ninh D©n xÈy ra trªn ®Þa h×nh s−ên kh¸ tho¶i 5-10°, lµm nøt t−êng vµ s©n nhµ d©n ; khu vùc thø hai t¹i khu 3 x· Yªn Néi, nøt ®Êt còng xÈy ra trªn ®Þa h×nh ®åi cã s−ên rÊt tho¶i, lµm nøt t−êng, s©n vµ ®−êng vµo khu d©n c− ; khu vùc thø ba, t¹i khu 3 x· §ång Xu©n nøt ®Êt xÈy ra lµm h− h¹i nhµ cöa vµ lµm r¹n nøt g©y biÕn d¹ng mét ®o¹n ®−êng nhùa kho¶ng gÇn 100 m (tØnh lé 634) ; khu vùc thø t−, xÈy ra t¹i tr−êng mÉu gi¸o x· Hanh Cï lµn nøt t−êng, mãng nhµ vµ mét gãc s©n tr−êng, khu vùc thø n¨m, t¹i khu 8 x· ChÝ Tiªn, xÈy ra trªn ®åi thÊp, s−ên tho¶i kho¶ng 10-15° lµm nøt ®Êt, nøt nhµ, s©n vµ hiÖn nay toµn bé ng«i nhµ bÞ h− háng, kh«ng ë ®−îc ph¶i chuyÓn ®i n¬i kh¸c (¶nh 1). Nøt kÌm theo sôt ®Êt xÈy ra m¹nh mÏ nhÊt vµ còng rÇm ré nhÊt ë khu 1- 4 vµ khu 6 x· Ninh D©n, Khu 3 x· §ång Xu©n vµ khu 3 x· Yªn Néi. KÝch th−íc cña mçi hè sôt còng rÊt kh¸c nhau, trung b×nh 0,5-1,5 m, s©u 3-4 m. C¸c hè sôt ®· ph¸ hñy nhiÒu ruéng v−ên, nhµ cöa vµ mét sè c«ng tr×nh d©n dông nh− ®−êng giao th«ng liªn th«n, huyÖn vµ tØnh lé. Nøt, sôt cßn g©y mÊt n−íc ngÇm. KÕt qu¶ ®iÒu tra vµ kh¶o s¸t cho thÊy t¹i c¸c khu vùc sôt ®Êt, xÈy ra ë phÇn trªn lµ líp máng trÇm tÝch §Ö Tø bë rêi dÇy 0,5-5 m gåm c¸t, s¹n, lÉn sÐt. Riªng khu 3 §ång Xu©n líp phñ trÇm tÝch §Ö Tø lµ c¸t, c¸t pha lÉn bïn nh·o dÇy 10 m. PhÇn d−íi líp phñ §Ö Tø lµ c¸c hang hèc, r·nh karst. KÕt qu¶ ®o ®Þa vËt lý còng cho kÕt qu¶ t−¬ng tù ë c¸c khu 2, khu 4 n¬i cã líp phñ trÇm tÝch §Ö Tø kh«ng quan s¸t trùc tiÕp ®−îc. C¸c hè sôt ph©n bè theo nh÷ng d¶i nhÊt ®Þnh vµ theo hai ph−¬ng chÝnh TB-§N vµ ¸ kinh tuyÕn. HiÖn nay trõ 208 ¶nh 1. Mét sè h×nh ¶nh biÓu hiÖn ho¹t ®éng cña c¸c ®øt gÉy vµ khe nøt kiÕn t¹o vµ hiÖn tr¹ng nøt, sôt ®Êt khu vùc Thanh Ba b F AKT c d F 310° e a f 209 hè sôt vµ nøt nhµ t¹i khu 3 x· §ång Xu©n, cßn l¹i c¸c hè sôt ë khu vùc x· Ninh D©n vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn vµ ®Æc biÖt lµ vµo mïa m−a, miÖng c¸c hè sôt cµng më réng do bÞ xãi mßn vµ röa tr«i [1]. Iv. ¶nh h−ëng cña T©n kiÕn t¹o tíi tai biÕn nøt, sôt ®Êt Víi kÕt qu¶ ph©n tÝch vµ nghiªn cøu ®Æc ®iÓm ho¹t ®éng T©n kiÕn t¹o t¹i khu vùc Thanh Ba vµ kÕt qu¶ ®iÒu tra kh¶o s¸t hiÖn t−îng nøt, sôt ®Êt cho thÊy mèi quan hÖ cña chóng nh− sau : §èi víi nøt ®Êt : c¸c vÞ trÝ nøt ®Êt ®Òu n»m trïng víi ®øt gÉy T©n kiÕn t¹o, cô thÓ ë ®©y lµ trïng víi ®øt gÉy F2, F3 vµ F4. Trong ®ã ®øt gÉy F2 ph©n chia c¸c ®¬n vÞ cÊu tróc T©n kiÕn t¹o (khèi §«ng B¾c vµ Trung T©m), ®øt gÉy F3, F4 n»m trong khèi Trung T©m (®øt gÉy néi khèi). Sù xuÊt hiÖn nøt ®Êt ë ®©y chÝnh lµ do sù chuyÓn ®éng n©ng h¹ côc bé cña c¸c kiÕn tróc T©n kiÕn t¹o lín vµ c¸c kiÕn tróc bËc cao trong khèi Trung T©m, ngoµi ra sù ho¹t ®éng tr−ît b»ng ph¶i thuËn cña ®øt gÉy F2, F3 vµ F4 ®· t¹o nªn ë hai bªn c¸nh ®øt gÉy hµng lo¹t ®øt gÉy bËc cao hoÆc c¸c ®íi khe nøt vµ c¸c ®íi siÕt Ðp c¾t sÎ trong ®Êt ®¸, g©y ra hiÖn t−îng nøt ®Êt ë ®©y. §èi víi sôt ®Êt : hÇu hÕt c¸c vÞ trÝ sôt ®Êt ®Þa bµn huyÖn Thanh Ba xÈy ra trong d¹ng ®Þa h×nh tròng, trïng víi d¶i ®Þa hµo (tròng h¹ lón côc bé) vµ ®−îc phñ mét líp trÇm tÝch §Ö Tø máng, kÐo dµi tõ Hanh Cï ®Õn th«n Sen x· §ång Xu©n. C¸c vÞ trÝ sôt ®Êt th−êng tËp trung thµnh tõng chuçi kÐo dµi theo ph−¬ng gÇn ¸ kinh tuyÕn vµ th−êng n»m trïng víi c¸c ®íi khe nøt trong ®Êt ®¸ (®¸ v«i). Sù xuÊt hiÖn cña sôt ®Êt cã thÓ gi¶i thÝch nh− sau : ®Çu tiªn do ho¹t ®éng cña ®øt gÉy (®øt gÉy F2, F3) ®· t¹o ra ®íi dËp vì nøt nÎ m¹nh cña ®¸ gèc (®¸ v«i) ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸ tr×nh karst ®Ó h×nh thµnh nªn c¸c hang ®éng karst. Nh÷ng hè sôt chÝnh lµ c¸c cöa hang ®éng, hoÆc c¸c phÔu karst bÞ phñ bëi líp trÇm ← chó gi¶i (¶nh 1) a. DÞch chuyÓn thuËn trong ®¸ c¸t kÕt (Neogen) (§G F3), b. §øt gÉy c¾t qua hang karst (§G F2), c. Khe nøt t¸ch ph−¬ng ¸ kinh tuyÕn (khu 3 Ninh D©n), d. Nøt ®Êt ph−¬ng TB-§N (Khu 6 Ninh D©n), e. Nøt xuÊt hiÖn trªn t−êng nhµ (ChÝ Tiªn) §G F4, f. Sôt ®Êt t¹i §ång Xa - Ninh D©n. ¶nh Bïi V¨n Th¬m, 2008, riªng ¶nh e 2009 tÝch §Ö Tø bë rêi cã chiÒu dÇy máng. KÕt hîp víi c¸c nh©n tè kh¸c nh− t¸c ®éng cña dßng chÈy ngÇm, do khai th¸c ®¸ hoÆc khai th¸c n−íc ngÇm cña con ng−êi ®· g©y t¸c ®éng ®Õn qu¸ tr×nh sôt ®Êt ë ®©y. Nh− vËy, râ rµng sù xuÊt hiÖn nøt ®Êt lµ do t¸c ®éng trùc tiÕp cña sù ho¹t ®éng T©n kiÕn t¹o g©y nªn, cô thÓ ë khu vùc nghiªn cøu lµ do ho¹t ®éng cña ®øt gÉy F2, F3 vµ F4. Cßn sù xuÊt hiÖn sôt ®Êt lµ do t¸c ®éng gi¸n tiÕp cña ho¹t ®éng T©n kiÕn t¹o, th«ng qua qu¸ tr×nh ho¹t ®éng karst t¹o nªn c¸c hang ®éng ngÇm. ViÖc xuÊt hiÖn nøt ®Êt, sôt ®Êt tËp trung chñ yÕu vµo khèi Trung T©m còng nh− trªn ®øt gÉy F2, F3, F4, ph¶n ¸nh sù ho¹t ®éng tÝch cùc cña khèi kiÕn tróc vµ c¸c ®øt gÉy nµy trong giai ®o¹n hiÖn ®¹i. MÆt kh¸c, n¬i ®©y còng lµ n¬i cã cÊu tróc ®Þa chÊt, Thµnh phÇn th¹ch häc thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn c¸c d¹ng tai biÕn ®Þa chÊt : ®¸ v«i, ranh giíi gi÷a c¸c hÖ tÇng ®Þa chÊt kh¸c nhau. KÕt luËn Trªn c¬ së ph©n tÝch T©n kiÕn t¹o, hiÖn tr¹ng nøt, sôt ®Êt vµ ¶nh h−ëng cña ho¹t ®éng T©n kiÕn t¹o ®Õn tai biÕn nøt, sôt ®Êt cã thÓ rót ra mét sè kÕt luËn : + Sù chuyÓn ®éng cña c¸c kiÕn tróc khèi t¶ng trong giai ®o¹n T©n kiÕn t¹o khu vùc huyÖn Thanh Ba thÓ hiÖn râ nÐt vµ ®−îc chia lµm ba khèi kiÕn tróc lín. Trong mçi khèi l¹i cã sù ph©n dÞ vµ chuyÓn ®éng cña c¸c khèi kiÕn tróc bËc cao h¬n, vµ hÇu hÕt c¸c khèi kiÕn tróc cã d¹ng tuyÕn kÐo dµi theo ph−¬ng TB-§N. + Ho¹t ®éng cña c¸c ®øt gÉy trong T©n kiÕn t¹o kh¸ tÝch cùc, trong ®ã chñ yÕu lµ c¸c ®øt gÉy ph−¬ng TB-§N ho¹t ®éng mang tÝnh chÊt tr−ît b»ng ph¶i thuËn. Sù ho¹t ®éng nµy ®· t¹o nªn hµng lo¹t ®íi khe nøt t¸ch ph−¬ng ¸ kinh tuyÕn hoÆc c¸c tròng t¸ch gi·n ph−¬ng ¸ kinh tuyÕn vµ TB-§N. §èi víi khu vùc cã mãng lµ ®¸ v«i, c¸c khe nøt t¸ch lµ tiÒn ®Ò cho qu¸ tr×nh karst. + Nøt, sôt ®Êt trong khu vùc nghiªn cøu biÓu hiÖn d−íi hai d¹ng : - Nøt ®Êt, nguyªn nh©n chÝnh do ho¹t ®éng cña c¸c ®øt gÉy ph−¬ng TB-§N (F2, F3) vµ chuyÓn ®éng ph©n dÞ cña c¸c kiÕn tróc bËc cao g©y ra. - Sôt ®Êt, do nhiÒu nh©n tè t¸c ®éng, trong ®ã ho¹t ®éng T©n kiÕn t¹o lµ nguyªn nh©n s©u sa vµ ¶nh h−ëng gi¸n tiÕp ®Õn nøt, sôt ®Êt th«ng qua sù 210 h×nh thµnh c¸c khe nøt t¸ch vµ c¸c ®íi dËp vì trong ®¸ v«i ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho qu¸ tr×nh karst t¹o hang ®éng ngÇm. §ång thêi däc theo ®íi dËp vì th−êng lµ nguån tËp trung hay kªnh dÉn n−íc, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc l−u th«ng dßng chÈy theo chiÒu th¼ng ®øng vµ n»m ngang dÉn ®Õn sù röa tr«i hoÆc lµm máng c¸c líp tÝch tô phÝa trªn c¸c hang ®éng ngÇm lµm gi¶m lùc g¾n kÕt g©y nøt, sôt ®Êt. TµI LIÖU dÉn [1] NguyÔn Xu©n Huyªn vµ nnk, 2004 : LÞch sö ph¸t triÓn c¸c thµnh t¹o trÇm tÝch Paleogen -Neogen trong mèi quan hÖ víi ®øt gÉy S«ng Hång. Chuyªn kh¶o : §íi ®øt gÉy S«ng hång - §Æc ®iÓm ®Þa ®éng lùc sinh kho¸ng vµ tai biÕn thiªn nhiªn, 413-458. Nxb KH&KT. [2] NguyÔn Xu©n Huyªn, 2007 : Nghiªn cøu khoanh vïng dù b¸o nøt, sôt ®Êt huyÖn Thanh Ba, tØnh Phó Thä, ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p phßng tr¸nh vµ quy ho¹ch phôc vô ph¸t triÓn bÒn v÷ng. B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi cÊp tØnh, l−u tr÷ t¹i viÖn §Þa chÊt. [3] Hoµng Th¸i S¬n, 1997 : B¸o c¸o thuyÕt minh ®Þa chÊt vµ kho¸ng s¶n tû lÖ 1 : 50.000 nhãm tê §oan Hïng. L−u tr÷ Côc §Þa chÊt vµ Kho¸ng s¶n. [4] Phan Träng TrÞnh, Hoµng Quang Vinh, NguyÔn §¨ng Tóc, Bïi ThÞ Th¶o, 2000 : Ho¹t ®éng kiÕn t¹o trÎ cña ®íi ®øt gÉy S«ng Hång vµ l©n cËn. Tc C¸c Khoa häc vÒ Tr¸i §Êt. T. 22, 4, 325 - 336. [5] Ph¹m TÝch Xu©n, 2001: Nghiªn cøu ®¸nh gi¸ c¸c tai biÕn ®Þa chÊt vµ ¶nh h−ëng cña chóng ë khu vùc ven s«ng Hång thuéc c¸c tØnh Phó Thä, VÜnh Phóc, Hµ T©y. B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi cÊp ViÖn KH & CNVN. L−u tr÷ t¹i ViÖn §Þa ChÊt. Summary Neotonic activities and their effects to land-rupture hazards in Thanh Ba region, Phu Tho Province In Neotectonic periods, the Thanh Ba region consists of three main tectono-structural blocks : the Northeastern block, the Central block and the South- western block, consisting of many active faults (mainly oriented to northeast - southwest). Activity of the active structures is one of the direct causes of ground faulting (in Yen Noi, Hanh Cu communes), and indirect causes of land subsiding (in Ninh Dan, Dong Xuan and Yen Noi communes) through formation and development of crushed - fractured rock zones and fissure crack systems that have two main orienta- tions : northeast - southwest and sub-longtitudial along the faults and between structural boundaries. These factors cause favourable conditions for migra- tion and concentration of ground-water and speed up ground karstification in carbonate formation. Studi- ed results determined four regions that have high risk about land subsidence hazards : area 2, 3, 4 and 6 in Ninh Dan ; area 3 in Yen Noi ; and area 3 and 4 in Dong Xuan, all locating on northeastern - southwestern basin (belong to the Central block). Ngµy nhËn bµi : 29-5-2008 ViÖn §Þa ChÊt (ViÖn Khoa häc vµ C«ng nghÖ ViÖt Nam)