Kết quả thử nghiệm quy trình kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến cho vùng đồng bằng sông Hồng

32 Tạp chí Khoa học Công nghệ Nông nghiệp Việt Nam - Số 6(115)/2020 KẾT QUẢ THỬ NGHIỆM QUY TRÌNH KỸ THUẬT CANH TÁC LÚA TIÊN TIẾN CHO VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG Phan Thị Thanh1, Nguyễn Trọng Khanh1, Dương Xuân Tú1, Nguyễn Văn Khởi1, Nguyễn Thị Sen1, Lê Huy Nghĩa1, Bùi Thị Phương Loan2, Mai Văn Trịnh 2 TÓM TẮT Thử nghiệm quy trình kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến cho vùng Đồng bằng sông Hồng được thực hiện trên ba quy trình kỹ thuật: CT1 là quy trình kỹ thuật canh tác lúa thông thường của hộ nông dân (đối chứng); CT2 là quy trình kỹ thuật canh tác lúa áp dụng cho quy mô hộ nông dân do Trung tâm Khuyến nông các tỉnh cung cấp và CT3 là quy trình canh tác lúa tiên tiến do nhóm nghiên cứu đề xuất với khuyến cáo ứng dụng đồng bộ các giải pháp về cơ giới hóa: gieo mạ khay - cấy máy, phun thuốc trừ sâu bằng máy phun áp lực dải rộng; bón phân, thu hoạch bằng máy; lượng phân bón giảm từ 25,0 - 38,46% đối với phân đạm, 16,6 - 50% phân lân và 15,7 - 38,8% lượng phân kali so với CT1. CT3 cho năng suất cao hơn CT1 ở tất cả các điểm thí nghiệm từ 10,3 - 13,4% trong điều kiện vụ Xuân và 10,7 - 12,4% trong điều kiện vụ Mùa năm 2018; hiệu quả kinh tế cao hơn CT1 từ 31,1 - 47,7%. CT3 giảm tổng lượng khí phát thải từ 8,8 - 15,1% so với đối chứng. Mô hình áp dụng quy trình kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến với quy mô lớn 20 ha/vụ/điểm cho năng suất cao hơn so với mô hình canh tác lúa truyền thống của nông dân từ 8,97 - 14,02%, hiệu quả kinh tế tăng hơn so với canh tác lúa truyền thống của nông dân từ 35,12 - 47,76% tại các tỉnh vùng Đồng bằng sông Hồng. Từ khóa: Lúa gạo, kỹ thuật canh tác tiên tiến, Đồng bằng sông Hồng 1 Viện Cây lương thực và Cây thực phẩm; 2 Viện Môi trường Nông nghiệp I. ĐẶT VẤN ĐỀ Sản xuất lúa ở nước ta nói chung, vùng Đồng bằng sông Hồng (ĐBSH) nói riêng có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc đảm bảo an ninh lương thực quốc gia và xuất khẩu. Trong những năm gần đây, nhờ sự tập trung chỉ đạo sản xuất, phát huy tốt tiềm năng, lợi thế của vùng, sản xuất lúa đã đạt được nhiều thành tựu đáng ghi nhận (Nguyễn Công Thành, 2011). Tuy nhiên, cùng với những thành tựu đã đạt được, hiệu quả sản xuất lúa đem lại còn thấp do chi phí sản xuất cao và giá cả đầu ra thiếu ổn định. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến hạn chế trong sản xuất lúa vùng ĐBSH: i) Chưa áp dụng đồng bộ các tiến bộ kỹ thuật về sản xuất lúa, giống lúa mới có nhiều song rất ít giống đáp ứng được yêu cầu xuất khẩu; ii). Trong quá trình canh tác còn sử dụng nhiều phân bón hóa học, bón phân không cân đối gây hiện tượng lốp đổ, sâu bệnh gây hại làm giảm năng suất và chất lượng (Nguyễn Văn Bộ, 2014); iii). Việc lạm dụng thuốc bảo vệ thực vật (BVTV) và phương thức sử dụng thuốc BVTV chưa đúng ảnh hưởng đến giảm chất lượng lúa gạo và gây ô nhiễm môi trường; iv). Ruộng lúa thường xuyên để ngập nước gây lãng phí nguồn tài nguyên nước và tăng mức độ phát thải khí nhà kính (Trần Viết Ổn và ctv., 2010). Tỷ lệ cơ giới hóa trong các công đoạn canh tác lúa còn thấp, mới chỉ tập trung ở công đoạn làm đất, gieo cấy và thu hoạch, tuy nhiên còn thiếu đồng bộ dẫn đến thất thoát nhiều trong thu hoạch, giảm chất lượng nông sản, gây ô nhiễm môi trường (Nguyễn Thành Hối và Nguyễn Bảo Vệ, 2007a, 2007b). Thời gian qua, nhiều tiến bộ kỹ thuật trong sản xuất lúa đã được khuyến cáo nhưng mới chỉ được áp dụng một cách riêng lẻ, chưa đồng bộ thành một gói kỹ thuật canh tác nên chưa giải quyết được một cách tổng thể các vấn đề trong canh tác lúa của vùng. Hơn nữa, sản xuất lúa của vùng đã, đang và sẽ phải chịu ảnh hưởng bởi các tác động bất lợi của biến đổi khí hậu. Để góp phần làm giảm chi phí sản xuất, nâng cao giá trị lúa gạo, giảm thiểu ô nhiễm môi trường trong sản xuất, từ năm 2016 - 2018, nhóm nghiên cứu đã điều tra, phân tích độ phì đất lúa của các tiểu vùng sinh thái vùng ĐBSH. Kết quả cho thấy các chân đất lúa đều có hàm lượng chất hữu cơ, nitơ, lân, và kali tổng số ở mức khá đến cao (OC: 1,28 - 1,8%; Nts:0,16 - 0,18%; P2O5ts: 0,19 - 0,33%; K2Ots: 1,21 - 1,82%); hàm lượng lân dễ tiêu và kali dễ tiêu ở mức trung bình ngoại trừ đất phù sa cổ bạc màu tại Hà Nội là đất nghèo kali. Ứng dụng kết quả nghiên cứu hoàn thiện giá thể mạ khay phục vụ cơ giới hóa trong sản xuất lúa (Phan Thị Thanh và ctv., 2020) và nghiên cứu hiệu quả sử dụng phân bón đạm cho lúa chất lượng cao ở vùng ĐBSH (Phan Thị Thanh và ctv., 2020), chúng tôi đề xuất và thử nghiệm quy trình kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến, góp phần nâng cao năng lực sản xuất và tăng hiệu quả kinh tế trong sản xuất lúa cho vùng ĐBSH. 33 Tạp chí Khoa học Công nghệ Nông nghiệp Việt Nam - Số 6(115)/2020 II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. Vật liệu nghiên cứu Giống lúa chất lượng cao phù hợp với nhu cầu sản xuất lúa hàng hóa của doanh nghiệp: Giống lúa T10 (mô hình điểm Thái Bình), Bắc Thơm số 7 (mô hình điểm Hải Dương), J02 và Bắc Thơm 7 (mô hình điểm Ninh Bình), Đài Thơm 8 và LTh31 (mô hình điểm Hà Nội). Sử dụng hạt giống cấp xác nhận. Phân bón sử dụng urea, lân, kali, NPK dạng thương mại đang phổ biến trên thị trường; NPK Agrotain + TE và phân đạm hạt vàng Agrotain 46A+, phân Hữu cơ vi sinh Sông Gianh (HCVS). 2.2. Phương pháp nghiên cứu 2.2.1. Thử nghiệm quy trình kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến Thí nghiệm gồm 3 công thức (CT), bố trí theo phương pháp‘On-farm Research’ trên ruộng của hộ nông dân (Kovacs et al., 2016), không lặp lại. Diện tích thí nghiệm là 2000 m2/công thức. Kỹ thuật canh tác áp dụng trong mỗi công thức được thể hiện ở bảng 1. Bảng 1. Kỹ thuật canh tác áp dụng cho các công thức thử nghiệm (tại Hải Dương, Hà Nội, Thái Bình và Ninh Bình, năm 2018 - 2019) Quy trình kỹ thuật CT1 (đối chứng) CT2 CT3 Làm đất Bằng máy Bằng máy Bằng máy Mật độ cấy (khóm/m2) 45 - 50 35 - 40 30 Phương pháp cấy Cấy bằng tay Cấy bằng tay Cấy bằng máy, giá thể mạ cải tiến Lượng giống sử dụng 50 kg/ha 45 kg/ha 38 kg/ha Lượng phân bón tại Hải Dương* 120 N+ 90 P2O5 + 80 K2O 100 N + 50 P2O5 + 70 K2O + 1,5 tấn HCVS 80 N+ 50 P2O5 + 60 K2O + 1,5 tấn HCVS Lượng phân bón tại Thái Bình* 130 N+ 90 P2O5 + 80 K2O 110 N + 90 P2O5 + 80 K2O + 1, tấn HCVS 80 N+ 45 P2O5 + 60 K2O + 1,5 tấn HCVS Lượng phân bón tại Ninh Bình* 120 N+ 90 P2O5 + 90 K2O 110 N + 80 P2O5 + 80 K2O + 1,0 tấn HCVS 90 N+ 75 P2O5 + 55 K2O + 1,5 tấn HCVS Lượng phân bón tại Hà Nội* 120 N+ 90 P2O5 + 95 K2O 110 N + 60 P2O5 + 80 K2O + 1,5 tấn HCVS 90 N+ 60 P2O5 + 80 K2O + 2,5 tấn HCVS Loại phân bón NPK, Urea, super lân và Kali clorua NPK, Urea, super lân và Kali clorua NPK Agrotain +TE (L1:20-15-7; L2: 18-4-20); kali sinh học bón qua lá (K2SO4:50 - 18) Số lần bón thúc/vụ 2 lần 2 lần 2 lần, bón bằng máy Chế độ tưới nước Rút nước 1 lần/vụ Rút nước 1 lần/vụ Tưới nước tiết kiệm(Khô - ướt xen kẽ) Phòng trừ sâu, bệnh - Phun thuốc khi có sâu, bệnh xuất hiện - Phun thuốc bằng bình điện 16 lít - Phun thuốc khi có sâu, bệnh xuất hiện - Phun thuốc bằng bình điện 16 lít - Áp dụng IPM. - Phun bằng áp lực dải rộng với cần phun dài 10 m ˟ 2 = 20 m) Thu hoạch Thủ công Máy gặt đập liên hợp Máy gặt đập liên hợp Phơi khô và làm sạch hạt Phơi nắng, làm sạch bằng thủ công Phơi nắng, làm sạch bằng thủ công Phơi nắng, làm sạch hạt bằng máy Xử lý rơm, rạ sau thu hoạch Không xử lý/ đốt Thu gom rơm rạ/không xử lý Xử lý rơm rạ còn lại bằng Trichoderma Ghi chú: * Lượng phân bón cho vụ Xuân; vụ Mùa giảm 10% so với vụ Xuân. 34 Tạp chí Khoa học Công nghệ Nông nghiệp Việt Nam - Số 6(115)/2020 + CT1 (đối chứng): Quy trình canh tác lúa thông thường của hộ dân (Từ kết quả điều tra thực trạng sản xuất lúa tại địa phương). + CT2: Quy trình kỹ thuật canh tác lúa áp dụng cho quy mô hộ nông dân (Do Trung tâm Khuyến nông các tỉnh cung cấp). + CT3: Quy trình canh tác lúa tiên tiến do nhóm nghiên cứu đề xuất. Thời gian thực hiện: Vụ Xuân, Mùa 2018. Địa điểm thực hiện: Tại 04 điểm đại diện cho 04 tiểu vùng sinh thái vùng ĐBSH: xã Tam Hưng, huyện Thanh Oai, Hà Nội; xã Thúc Kháng, huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương; xã Thanh Tân, huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình và xã Khánh Nhạc, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình. 2.2.2. Đánh giá tác động của quy trình kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến đến phát thải khí nhà kính Mẫu khí nhà kính được thu từ ruộng lúa mô hình thử nghiệm: Mô hình áp dụng quy trình kỹ thuật canh tác tiên tiến (CT3); Mô hình áp dụng kỹ thuật canh tác thông thường của nông dân (CT1). Phương pháp lấy mẫu, phân tích và tính toán lượng phát thải thực hiện theo tài liệu hướng dẫn của Viện Môi trường Nông nghiệp (Mai Văn Trịnh, 2016). Mẫu khí để phân tích khí nhà kính CH4 và N2O được lấy ở tại các giai đoạn sinh trưởng phát triển: bén rễ hồi xanh, để nhánh rộ, trỗ bông, chín sữa, chín sáp. Các chỉ tiêu quan trắc: CH4; N2O. Địa điểm phân tích mẫu khí phát thải nhà kính: Viện Môi trường Nông nghiêp. 2.2.3. Xây dựng mô hình trình diễn tại các địa phương Vật liệu: Giống lúa BT7, BT7 KBL, LTh31 và T10. Mô hình trình diễn: Mô hình áp dụng quy trình kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến (CT3), quy mô 20 ha/ điểm/vụ; Mô hình áp dụng kỹ thuật canh tác thông thường của nông dân (CT1 - đối chứng); quy mô 500 m2/điểm/vụ. Thời gian thực hiện: vụ Xuân và vụ Mùa 2019. Địa điểm thực hiện: Tại 04 điểm đại diện cho 04 tiểu vùng sinh thái vùng ĐBSH: xã Thanh Tân, Kiến Xương, Thái Bình; xã Quốc Tuấn, Nam Sách, Hải Dương; xã Long Xuyên, Phúc Thọ, Hà Nội và xã Ninh Mỹ, Hoa Lư, Ninh Bình. 2.2.4. Xử lý số liệu Phương pháp đánh giá các chỉ tiêu nghiên cứu theo Quy chuẩn kỹ thuật Quốc gia về khảo nghiệm giá trị canh tác và sử dụng của giống lúa (QCVN 01-55:2011/BNNPTNT) và Hệ thống tiêu chuẩn đánh giá nguồn gen lúa của Viện Nghiên cứu Lúa quốc tế (IRRI, 2013). Số liệu thu thập được xử lý bằng phần mềm SAS 9.1 (SAS Institute, 1988) và Excel. III. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN 3.1. Kết quả thử nghiệm quy trình kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến 3.1.1. Khả năng sinh trưởng, phát triển và năng suất của các giống lúa trong mô hình thử nghiệm Bảng 2. Khả năng sinh trưởng, phát triển và chống chịu sâu bệnh của các giống lúa trong mô hình thử nghiệm, năm 2018 Mô hình Thời gian sinh trưởng (ngày) Đạo ôn lá Bạc lá Rầy nâu Địa điểm Công thức Xuân Mùa Xuân Mùa Xuân Mùa Thái Bình (T10) CT1 127 105 3 5 - 7 3 - 5 3 CT2 129 107 0 0 0 - 1 0 - 1 CT3 130 110 0 0 0 0 Hải Dương (BT7) CT1 127 106 1 5 3 3 CT2 130 107 0 0 0 - 1 0 - 1 CT3 133 109 0 0 0 0 Ninh Bình (J02) CT1 143 118 0 - 1 3 1 3 CT2 137 112 0 0 0 - 1 0 - 1 CT3 137 113 0 0 0 0 Hà Nội (Đài thơm 8) CT1 123 102 1 - 3 1 - 3 1 - 3 1 CT2 126 102 0 0 1 0 - 1 CT3 128 103 0 0 0 0 Ghi chú: Rầy nâu (điểm): 0 - 1 - 3 - 5 - 7 - 9; Bệnh bạc lá (điểm): 0 - 1 - 3 - 5 - 7 - 9; Bệnh đạo ôn lá (điểm): 0 - 1 - 3 - 5 - 7 - 9 (Điểm 0: không nhiễm; điểm 1: nhiễm nhẹ..., điểm 9: nhiễm nặng). 35 Tạp chí Khoa học Công nghệ Nông nghiệp Việt Nam - Số 6(115)/2020 Khả năng sinh trưởng và phát triển của cây lúa chịu tác động rất lớn bởi điều kiện môi trường và kỹ thuật canh tác. Các công thức phân bón, mật độ cấy, phương thức chăm sóc khác nhau ảnh hưởng đến thời gian sinh trưởng và khả năng chống chịu sâu bệnh của các giống lúa. Các giống lúa trong mô hình áp dụng quy trình gói kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến (CT3) có thời gian sinh trưởng dài hơn so với mô hình áp dụng CT1 từ 3 - 5 ngày và ít nhiễm sâu bệnh hơn (Bảng 2). Mô hình theo tập quán nông dân (CT1), các giống bị nhiễm bệnh đạo ôn điểm 1 - 3, nhiễm bệnh bạc lá điểm 5 - 7. Trong đó giống T10 tại Thái Bình nhiễm bạc lá điểm 5 - 7; giống Bắc thơm 7 tại Hải Dương nhiễm điểm 5, giống Đài Thơm 8 tại Hà Nội điểm 1 - 3. Tương tự, rầy nâu cũng gây ảnh hưởng chủ yếu trên các công thức cấy dày và bón phân đơn (CT1, CT2). Đánh giá các yếu tố cấu thành năng suất cho thấy, mô hình kỹ thuật canh tác truyền thống tại địa phương (CT1) cấy dầy, mật độ 45 khóm/m2 cho kết quả số bông/m2 đạt cao nhất ở hầu hết các điểm thí nghiệm, tuy nhiên số hạt/bông và tỷ lệ chắc đạt thấp nhất từ 82,0 - 90,9% trong vụ Xuân, 78,2 - 87,0 trong vụ Mùa. Mô hình canh tác tiên tiến (CT3) cấy thưa nên có có số bông/m2 thấp hơn so CT1 nhưng có số hạt/bông và tỷ lệ hạt chắc/bông cao nhất, đạt từ 90,3 - 95,9% trong điều kiện vụ Xuân và 89,5 - 91,5% trong vụ Mùa. Năng suất thực thu đạt cao nhất ở CT3 tại tất cả các điểm thí nghiệm, tăng so với đối chứng từ 10,3 - 13,4% trong điều kiện vụ Xuân và 10,7 - 12,4% trong điều kiện vụ Mùa 2018 (Bảng 3). Bảng 3. Các yếu tố cấu thành năng suất và năng suất của các giống lúa trong mô hình thử nghiệm năm 2018 Địa điểm Công thức Số bông/m2 Số hạt/bông Tỷ lệ hạt chắc (%) NSTT (tạ/ha) Xuân Mùa Xuân Mùa Xuân Mùa Xuân Mùa Hải Dương (BT7) CT1 297,6 258,5 162,5 136,3 82,0 87,0 55,3 52,3 CT2 286,8 246,3 170,3 140,8 91,2 89,3 56,7 55,2 CT3 278,8 225,0 178,1 149,5 92,6 91,5 61,0 58,8 LSD0,05 15,21 27,75 9,78 7,98 3,13 2,38 4,24 3,92 Tăng so đ/c (%) 10,3 12,4 Thái Bình (T10) CT1 292,7 261,1 152,3 135,4 84,5 85,5 55,2 52,2 CT2 288,6 249,4 161,7 145,3 90,3 90,1 57,7 55,1 CT3 275,5 233,1 168,0 146,2 94,2 90,7 61,5 57,8 LSD0,05 18,21 21,75 11,72 9,84 2,13 1,98 4,71 4,37 Tăng so đ/c (%) 11,4 10,7 Ninh Bình (J02) CT1 291,5 265,3 123,1 129,3 90,9 78,2 62,5 61,8 CT2 291,3 261,8 127,7 143,8 93,3 83,3 66,8 62,4 CT3 285,2 258,9 133,2 144,5 95,9 89,5 69,3 68,6 LSD0,05 6,28 5,25 9,73 12,86 2,08 4,74 5,88 4,76 Tăng so đ/c (%) 10,9 11,0 Hà Nội (Đài thơm 8) CT1 306,0 253,8 149,5 158,4 82,9 80,1 64,1 63,7 CT2 309,6 249,2 177,0 163,7 83,7 86,9 68,8 65,7 CT3 286,6 234,6 185,3 171,5 90,3 89,6 72,7 70,9 LSD0,05 11,81 17,82 12,72 7,04 3,15 2,58 5,31 4,45 Tăng so đ/c (%) 13,4 11,3 3.1.2. Hiệu quả kinh tế của các mô hình thử nghiệm Từ kết quả về năng suất, CT3 cho sự khác biệt rõ rệt về hiệu quả kinh tế. Tại Hải Dương, áp dụng gói kỹ thuật đề xuất (CT3), giống lúa Bắc thơm 7 đạt năng suất từ 58,8 - 61,0 tạ/ha. Chi phí sản xuất giảm 3,3 - 4,2 triệu đồng/ha tương đương với 10,5% - 12,5% từ việc giảm lượng giống 12 kg/ha (24,0%); giảm chi phí gieo cấy, giảm lượng phân bón đạm từ 25,0 - 38,4%; 16,6 - 50% lượng phân lân và 15,7 - 38,8% lượng phân kali (bảng 1); giảm thuốc 36 Tạp chí Khoa học Công nghệ Nông nghiệp Việt Nam - Số 6(115)/2020 BVTV và công chăm sóc; lợi nhuận đạt 30,7 - 30,9 triệu đồng/ha, cao hơn đối chứng từ 46,8 - 47,7%. Tại các điểm Thái Bình, Ninh Bình và Hà Nội, việc áp dụng mô hình kỹ thuật canh tác lúa đề xuất (CT3) cho năng suất và hiệu quả kinh tế cao hơn so với mô hình đối chứng và cao hơn mô hình theo khuyến cáo của Trung tâm Khuyến nông tỉnh. Giống lúa T10 cho lợi nhuận đạt 28,2 - 31,9 triệu đồng/ha, hiệu quả kinh tế cao hơn đối chứng từ 38,5 - 44,8%; giống J02 cho lãi thuần 38,9 - 40,0 triệu đồng/ha, cao hơn đối chứng 31,1 - 35,9% và giống Đài thơm 8 cho hiệu quả vượt đối chứng từ 35,7 - 37,1% (Bảng 4). Bảng 4. Hiệu quả kinh tế của các mô hình thử nghiệm năm 2018 ĐVT: triệu đồng Địa điểm Công thức Vụ Xuân 2018 Vụ Mùa 2018 Tổng thu Tổng chi Lợi nhuận Tăng so với đ/c (%) Tổng thu Tổng chi Lợi nhuận Tăng so với đ/c (%) Hải Dương (BT7) CT1 55,300 34,339 20,961 - 52,300 31,339 20,961 - CT2 56,700 34,081 22,619 7,9 55,200 32,081 23,119 10,3 CT3 61,000 30,045 30,955 47,7 58,800 28,023 30,777 46,8 Thái Bình (T10) CT1 55,200 33,130 22,070 - 52,200 31,801 20,399 - CT2 57,700 32,550 25,150 14,0 55,100 31,611 23,489 15,1 CT3 61,500 29,553 31,947 44,8 57,800 29,553 28,247 38,5 Ninh Bình (J02) CT1 62,500 33,850 28,650 - 61,800 31,239 30,561 - CT2 66,800 33,732 33,068 15,4 62,400 30,732 31,668 3,6 CT3 69,300 30,355 38,945 35,9 68,600 28,536 40,064 31,1 Hà Nội (Đài thơm 8) CT1 64,100 34,876 29,224 - 63,700 32,028 31,672 - CT2 68,800 35,055 33,745 15,5 65,700 30,028 35,672 12,6 CT3 72,700 32,629 40,071 37,1 70,900 27,933 42,967 35,7 3.2. Tác động của quy trình kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến đến phát thải khí nhà kính Bảng 5. Ảnh hưởng của quy trình kỹ thuật canh tác tiên tiến đến lượng phát thải CH4 ở các giai đoạn sinh trưởng của cây lúa tại các tỉnh ĐBSH vụ Mùa 2018 Điểm Công thức Giai đoạn sinh trưởng (mg CH4/m2/giờ) Tích lũy phát thải cả vụ (kg CH4/ha/vụ) Bén rễ hồi xanh Đẻ nhánh Trỗ Chín sữa Chín sáp Hà Nội CT1 3,95 14,89 9,41 5,06 3,05 193,71 CT3 4,67 13,40 7,32 4,40 2,35 169,93 LSD0,05 0,85 1,91 0,57 1,44 1,17 21,41 Hải Dương CT1 5,12 13,10 16,08 5,15 1,68 191,35 CT3 4,08 15,29 12,82 3,54 2,46 174,11 LSD0,05 1,74 0,58 2,90 0,93 0,91 16,95 Thái Bình CT1 2,47 19,26 12,37 5,68 3,49 195,33 CT3 2,08 18,44 9,23 4,22 3,04 165,70 LSD0,05 1,73 3,23 0,77 2,80 2,77 22,39 Ninh Bình CT1 3,04 12,68 10,53 5,26 3,05 186,37 CT3 4,08 15,29 12,82 3,54 2,46 174,11 LSD0,05 1,74 0,58 2,90 0,93 0,91 16,95 37 Tạp chí Khoa học Công nghệ Nông nghiệp Việt Nam - Số 6(115)/2020 Số liệu ở bảng 5 và bảng 6 cho thấy, tại các điểm thí nghiệm, khi áp dụng gói kỹ thuật canh tác lúa đề xuất (CT3) lượng khí phát thải CH4 và N2O đều giảm hơn so với đối chứng (CT1) ở tất cả các giai đoạn sinh trưởng và có sự khác biệt có ý nghĩa ở giai đoạn trỗ, chín sữa và chín sáp. Lượng khí phát thải CH4 của CT3 biến động từ 165,7 - 174,11 kg/ha/vụ, quy đổi là 4.078,32 - 4.352,75 kg CO2e /ha/vụ. Lượng khí phát thải N2O biến động từ 0,197 - 0,286 kg/ ha/vụ, giảm từ 19,3-29,0% so với đối chứng (CT1). Kết quả nghiên cứu này phù hợp nghiên cứu của Nguyễn Văn Bộ và cộng tác viên (2013), bón đạm vàng 46A+ làm giảm đáng kể phát thải N2O trong ruộng lúa. Nghiên cứu của Võ Thanh Phong và cộng tác viên (2015) cũng cho thấy bón đạm urê cho lúa có tổng lượng phát thải N2O cao hơn các dạng phân đạm khác. Bón nhiều đạm, bón đạm mất cân đối so với lượng lân và kali trong môi trường yếm khí sẽ thúc đẩy quá trình sản sinh N2O (Nguyễn Song Tùng, 2014). Bảng 6. Ảnh hưởng của quy trình kỹ thuật canh tác tiên tiến đến lượng phát thải khí oxits nitơ (N2O) ở các giai đoạn sinh trưởng của cây lúa tại các tỉnh ĐBSH vụ Mùa 2018 Điểm Công thức Giai đoạn sinh trưởng (µg N2O/m2/giờ) Tích lũy phát thải cả vụ (kg N2O /ha/vụ) Bén rễ hồi xanh Đẻ nhánh Trỗ Chín sữa Chín sáp Hà Nội CT1 0,065 0,135 0,109 0,162 0,219 0,244 CT3 0,109 0,091 0,090 0,127 0,118 0,197 LSD0,05 0,049 0,057 0,055 0,084 0,077 0,055 Hải Dương CT1 0,125 0,146 0,144 0,259 0,217 0,393 CT3 0,095 0,107 0,082 0,113 0,111 0,215 LSD0,05 0,041 0,073 0,050 0,054 0,0077 0,058 Thái Bình CT1 0,156 0,113 0,094 0,132 0,216 0,278 CT3 0,083 0,105 0,136 0,091 0,155 0,241 LSD0,05 0,029 0,025 0,036 0,081 0,042 0,043 Ninh Bình CT1 0,084 0,240 0,124 0,211 0,141 0,403 CT3 0,080 0,173 0,076 0,127 0,135 0,286 LSD0,05 0,023 0,069 0,024 0,081 0,041 0,050 Bảng 7. Tổng phát thải KNK tính theo kg CO2e/ha/vụ của các công thức canh tác tại 4 điểm thí nghiệm, vụ Mùa 2018 Điểm Công thức Tổng phát thải CH4 (kg CH4/ha/vụ) * Tổng phát thải N2O (kg N2O/ha/vụ) * Tổng phát thải KNK (kg CO2e/ha/vụ) * Giảm so với ĐC (%) Hà Nội CT1 4842,75 72,71 4915,41 CT3 4248,25 58,70 4306,90 12,4 LSD0,05 563,36 Hải Dương CT1 4783,75 117,11 4900,96 CT3 4352,75 64,07 4416,82 9,9 LSD0,05 405,93 Thái Bình CT1 4883,25 82,84 4966,19 CT3 4142,50 71,81 4214,37 15,1 LSD0,05 546,46 Ninh Bình CT1 4659,25 120,09 4779,23 CT3 4275,75 85,22 4360,88 8,8 LSD0,05 730,30 Ghi chú: * Tổng lượng phát thải khí nhà kính được tính theo công thức sau: GHGs = CH4 (CO2e) + N2O (CO2e) = CH4*25 + N2O*298. 38 Tạp chí Khoa học Công nghệ Nông nghiệp Việt Nam - Số 6(115)/2020 Về tổng lượng phát thải khí nhà kính (bảng 7) cho thấy mô hình thử nghiệm quy trình canh tác tiên tiến (CT3) giảm phát thải so với mô hình canh tác theo truyền thống nông dân (CT1) tương ứng 12,4%; 9,9%; 15,1% và 8,8% ở mức có ý nghĩa tại các điểm Hà Nội, Hải Dương, Thái Bình và Ninh Bình. Trong hai loại khí phát thải, CH4 là nguồn phát thải lớn nhất trong canh tác lúa, chiếm tỷ trọng từ 93 - 95% tổng phát thải tại cả mô hình canh tác tiên tiến và mô hình của nông dân tại cả 4 điểm thí nghiệm. 3.3. Kết quả xây dựng mô hình trình diễn tại các địa phương Kết quả triển khai các mô hình áp dụng theo quy trình gói kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến (CT3) đều cho năng suất cao hơn hẳn so với mô hình canh tác lúa truyền thống của nông dân, cụ thể: tại tỉnh Hải Dương sử dụng giống BT7KBL đạt năng suất 60,0 - 63,5 tạ/ha, giống LTh31 đạt năng suất 67,5 - 71,6 tạ/ha; tại tỉnh Thái Bình sử dụng giống T10, năng suất đạt 59,5 - 62,5 tạ/ha; tại tỉnh Ninh Bình sử dụng giống BT7, năng suất đạt 60,3 - 62,0 tạ/ha, cao hơn mô hình đối chứng từ 8,97 - 14,02%. Bảng 8. Hiệu quả kinh tế của mô hình áp dụng quy trình kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến năm 2019 Chỉ tiêu Hải Dương (TB7KBL) Thái Bình (T10) Hà Nội (LTh31) Ninh Bình (BT7) CT3 Đ/c CT3 Đ/c CT3 Đ/c CT3 Đ/c Vụ Xuân 2019 Năng suất (kg/ha) 6.350 5.750 6.250 5.600 7.160 6.490 6.200 5.580 Giá bán (đồng/kg) 10.000 10.000 10.000 10.000 9.000 9.000 10.000 10.000 Tổng thu (nghìn đồng/ha) 63.500 57.500 62.500 56.000 64.440 58.410 62.000 55.800 Tổng chi (nghìn đồng/ha) 27.807 31.991 31.444 34.982 31.231 34.849 28.471 30.986 Chi công lao động (nghìn đồng/ha) 16.657 19.609 19.843 21.409 20.181 22.973 16.596 18.827 Chi phí vật tư (nghìn đồng/ha) 11.150 12.382 11.601 13.573 11.050 11.876 11.875 12.159 Hiệu quả kinh tế 35.693 25.509 31.056 21.018 33.209 23.561 33.529 24.814 Năng suất tăng so đ/c (%) 10,43 11,61 10,32 11,11 HQKT tăng so đ/c (%) 39,92 47,76 40,95 35,12 Vụ Mùa 2019 Sản phẩm (kg) 6.000 5.320 5.950 5.460 6.750 5.920 6.030 5.520 Giá bán (đồng/kg) 10.000 10.000 10.000 10.000 10.000 10.000 10.000 10.000 Tổng thu (nghìn đồng/ha) 60.000 53.200 59.500 54.600 67.500 59.200 60.300 55.200 Tổng chi (nghìn đồng/ha) 27.618 31.173 30.025 33.105 31.574 34.738 30.002 33.297 Chi công lao động (nghìn đồng/ha) 16.627 20.163 19.150 22.022 20.059 22.089 18.487 21.271 Chi phí vật tư (nghìn đồng/ha) 10.991 11.010 10.875 11.083 11.515 12.649 11.515 12.026 Hiệu quả kinh tế 32.382 22.027 29.475 21.495 35.926 24.462 30.298 21.903 Năng suất tăng so đ/c (%) 12,78 8,97 14,02 9,24 HQKT tăng so đ/c (%) 47,01 37,12 46,86 38,33 Đánh giá hiệu quả kinh tế của các mô hình áp dụng quy trình gõi kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến so với canh tác lúa truyền thống của nông dân cho thấy: mô hình áp dụng quy trình gói kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến giảm được chi phí đầu vào do giảm lượng giống, giảm chi phí vật tư, giảm công lao động, đặc biệt giảm chi phí trong khâu phun thuốc và chăm sóc do vậy hiệu quả kinh tế tăng hơn so với canh tác lúa truyền thống của nông dân từ 35,12 - 47,76% trong điều kiện vụ Xuân, 37,12- 47,01% trong điều 39 Tạp chí Khoa học Công nghệ Nông nghiệp Việt Nam - Số 6(115)/2020 kiện vụ Mùa, trong đó cao nhất là mô hình tại Hà Nội, lãi thuần đạt từ 33,2 - 35,9 triệu đồng/ha; mô hình tại Hải Dương đạt 32,3 - 35,6 triệu đồng/ha; tại Thái Bình đạt 29,4 - 31,0 triệu đồng/ha và tại Ninh Bình đạt 30,2 - 33,5 triệu đồng/ha. IV. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ 4.1. Kết luận Quy trình kỹ thuật canh tác theo đề xuất (CT3) đã ứng dụng đồng bộ các giải pháp về cơ giới hóa: Gieo mạ khay - cấy máy, phun thuốc trừ sâu bằng máy phun áp lực dải rộng; bón phân bằng máy phun phân bón và thu hoạch bằng máy gặt đập liên hợp. Chi phí đầu tư giảm từ việc giảm lượng giống 12 kg/ha (24,0%); giảm lượng phân bón đạm từ 25,0 - 38,46%; 16,6 - 50% lượng phân lân và 15,7 - 38,8% lượng phân kali; giảm thuốc BVTV và công chăm chăm sóc. Năng suất của CT3 cao hơn CT1 ở tất cả các điểm thí nghiệm từ 10,3 - 13,4% trong điều kiện vụ Xuân và 10,7 - 12,4% trong điều kiện vụ Mùa 2018. Hiệu quả kinh tế cao hơn đối chứng từ 31,1 - 47,7%. Tổng lượng phát thải khí nhà kính của các mô hình canh tác lúa tiên tiến (CT3) giảm tương ứng 12,4%, 9,9%, 15,1% và 8,8% so với mô hình canh tác theo truyền thống nông dân (CT1) với mức giảm có ý nghĩa tại các điểm Hà Nội, Hải Dương, Thái Bình và Ninh Bình. Trong hai loại khí phát thải, CH4 là nguồn phát thải lớn nhất trong canh tác lúa, chiếm tỷ trọng từ 93 - 95% tổng phát thải tại cả mô hình canh tác tiên tiến và mô hình của nông dân tại cả 4 điểm thí nghiệm. Mô hình áp dụng theo quy trình gói kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến (CT3) với quy mô lớn 20 ha/vụ/điểm cho năng suất cao hơn hẳn so với mô hình canh tác lúa truyền thống của nông dân từ 8,97 - 14,02%. Từ đó, hiệu quả kinh tế khi áp dụng gói kỹ thuật mới tăng hơn so với canh tác lúa truyền thống của nông dân từ 35,12 - 47,76% trong điều kiện vụ Xuân, 37,12- 47,01% trong điều kiện vụ Mùa, trong đó cao nhất là mô hình tại Hà Nội, lãi thuần đạt từ 33,2 - 35.,9 triệu đồng/ha; mô hình tại Hải Dương đạt 32,3 - 35,6 triệu đồng/ha; tại Thái Bình đạt 29,4 - 31,0 triệu đồng/ha và tại Ninh Bình đạt 30,2 - 33,5 triệu đồng/ha. 4.2. Đề nghị Ứng dụng quy trình kỹ thuật canh tác lúa tiên tiến trên diện rộng, nhất là các cánh đồng lớn, vùng sản xuất lúa hàng hóa, vùng có điều kiện thâm canh nhằm giảm chi phí, nâng cao hiệu quả kinh tế và chất lượng sản phẩm, giảm phát thải khí nhà kính. TÀI LIỆU THAM KHẢO Nguyễn Văn Bộ, 2014. Giải pháp nâng cao hiệu quả phân bón ở Việt Nam. Trong Hội thảo Quốc gia về giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng phân bón tại Việt Nam. NXB Nông nghiệp. Nguyễn Văn Bộ, Nguyễn Trọng Thi, Bùi Huy Hiền, Nguyễn Văn Chiến, 2003. Bón phân cân đối cho cây trồng ở Việt Nam: Từ lý luận đến thực tiễn. NXB Nông nghiệp. Nguyễn Thành Hối và Nguyễn Bảo Vệ, 2007a. Ảnh hưởng của đất có vùi rơm rạ đến chiều dài rễ và chồi của lúa lúc nảy mầm. Tạp chí Nông nghiệp và PTNT, (3+4): 64-68. Nguyễn Thành Hối và Nguyễn Bảo Vệ, 2007b. Ảnh hưởng của chôn vùi rơm rạ đến mật số vi sinh vật và một số đặc tính đất ngập nước. Tạp chí Nông nghiệp và PTNT, (8): 72-74 & 77. Trần Viết Ổn, Giang Thu Thảo và Phạm Tất Thắng, 2010. Kết quả nghiên cứu ứng dụng quy trình tưới nước tiết kiệm cho lúa tại Phương Đình - Hệ thống Đan Hoài. Tạp chí KHKT Thủy lợi và MT, (29): 23-26. Võ Thanh Phong, Nguyễn Mỹ Hoa, Nguyễn Thị Kim Phượng và Nguyễn Xuân Dũ, 2015. Ảnh hưởng của các dạng phân đạm đến sự phát thải N2O trên đất lúa ở Tam Bình - Vĩnh Long. Tạp chí Tài nguyên và Môi trường, 211 (15): 31-34. Phan Thị Thanh, Nguyễn Trọng Khanh, Dương Xuân Tú, Đỗ Thế Hiếu, Nguyễn Thị Sen, Hoàng Ngọc Thuận, 2020. Nghiên cứu nâng cao hiệu quả sử dụng phân đạm cho lúa chất lượng cao ở vùng Đồng bằng sông Hồng. Tạp chí Khoa học Công nghệ Nông nghiệp Việt Nam, số 5(114)/2020: 8-15. Phan Thị Thanh, Nguyễn Trọng Khanh, Dương Xuân Tú, Nguyễn Văn Khởi, Đỗ Thế Hiếu, Nguyễn Thị Anh, Chu Anh Tiệp, 2020. Nghiên cứu hoàn thiện giá thể mạ khay phục vụ cơ giới hóa trong sản xuất lúa ở các tỉnh Đồng bằng sông Hồng. Tạp chí Khoa học Công nghệ Nông nghiệp Việt Nam, số 3(112)/2020: 75-79. Nguyễn Công Thành, 2011. Chiến lược nghiên cứu tăng năng suất lúa trong thế kỷ 21. Mai Văn Trịnh, Bùi Thị Phương Loan, Vũ Dương Quỳnh, Cao Văn Phụng, Trần Kim Tính, Phạm Quang Hà, Nguyễn Hồng Sơn, Trần Văn Thể, Bjoern Ole Sander, Trần Tú Anh, Trần Thu Hà, Hoàng Trọng Nghĩa và Võ Thị Bạch Thương, 2016. Sổ tay hướng dẫn đo phát thải khí nhà kính trong canh tác lúa. Nhà xuất bản Nông nghiệp. Nguyễn Song Tùng, 2014. Giải pháp giảm phát thải khí nhà kính trong lĩnh vực trồng trọt ở Việt Nam. Tạp chí Môi trường, ngày truy cập 21/4/2020. Địa chỉ: 40 Tạp chí Khoa học Công nghệ Nông nghiệp Việt Nam - Số 6(115)/2020 QCVN 01-55:2011/BNNPTNT. Quy chuẩn Kỹ thuật Quốc gia về Khảo nghiệm giá trị canh tác và giá trị sử dụng của giống lúa. International Rice Research Insitute, 2013. Standard Evalution System for Rice - SES. Kovacs, V., T. Aendekerk, R. Drexler, D. Hilgertová, M. Kranzler, A. Pelikan, B. Stoll and Evelyne, 2016. Guidebook participatory on-farm research for organic farmers. 10.13140/RG.2.1.2317.4802. SAS Institute, 1988. SAS/STAT User’s Guide. Version 6th Edition, SAS Institute Inc., Cary, 1028. ĐÁNH GIÁ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG CỦA CÁC GIỐNG ĐẬU XANH TRONG ĐIỀU KIỆN VỤ ĐÔNG Ở HÀ NỘI Nguyễn Ngọc Quất1, Nguyễn Thị Ánh1, Nguyễn Thị Thủy1, Hoàng Tuyển Cường1, Vũ Ngọc Thắng2 TÓM TẮT Khảo nghiệm bộ giống đậu xanh trong vụ Đông nhằm đánh giá khả năng sinh trưởng, phát triển của các giống, từ đó làm cơ sở tuyển chọn giống đậu xanh thích hợp nhất. Qua 3 năm khảo sát và đánh giá, các giống đậu xanh đều sinh trưởng phát triển tốt trong điều kiện vụ Đông và có thời gian sinh trưởng dao động từ 70 - 77 ngày. Hai giống đậu xanh ĐX11 và ĐX14 luôn thể hiện được khả năng sinh trưởng phát triển và năng suất vượt trội so với các giống còn lại và năng suất thực thu qua 3 năm đều đạt cao và sai khác so với đối chứng ở mức có ý nghĩa. Năng suất trung bình qua 3 năm của giống ĐX11 đạt 1,64 tấn/ha và ĐX14 đạt 1,78 tấn/ha, cao hơn so với giống đối chứng từ 0,37 - 0,51 tấn/ha. Từ khóa: Đậu xanh, đánh giá, vụ Đông, năng suất Testing of advanced rice cultivation techniques in Red River Delta Phan Thi Thanh, Nguyen Trong Khanh, Duong Xuan Tu, Nguyen Van Khoi, Nguyen Thi Sen, Le Huy Nghia, Bui Thi Phuong Loan, Mai Van Trinh Abstract Testing of advanced rice cultivation techniques for the Red River Delta (RRD) was conducted on three cultivation techniques: CT1 was farmer’s traditional rice farming technique (control protocol); CT2 was a rice farming technique on farmer household scale provided by the Provincial Agricultural Extension Center; CT3 was an advanced rice cultivation techniques proposed by the research team with synchronized application of mechanization solutions, including seedling tray - transplanting machines; spraying pesticides by high-pressure spraying machine; fertilizing and harvesting by machine; decreasing fertilizer by 25 - 38.46% of nitrogen, 16.6 - 50% of phosphate and 15.7 - 38.8% of potassium compared to CT1. CT3 had higher yield than that of CT1 (control) at all experimental sites by 10.3 - 13.4% in spring and 10.7 - 12.4% in summer crop season. Economic efficiency of CT3 was higher than the control from 31.1 - 47.7%. CT3 gave lower total emissions by 8.8 - 15.1% compared to the control. The demonstration of applying advanced rice cultivation techniques (CT3) in large area of 20 ha could increase yield of 8.97 - 14.02% and profit from 35.12 - 47.76%, higher than that of the control in Red River Delta provinces. Keywords: Rice, advanced cultivation techniques, Red River Delta Ngày nhận bài: 01/6/2020 Ngày phản biện: 12/6/2020 Người phản biện: PGS. TS. Tăng Thị Hạnh Ngày duyệt đăng: 19/6/2020 1 Viện Cây lương thực và Cây thực phẩm; 2 Khoa Nông học, Học viện Nông nghiệp Việt Nam I. ĐẶT VẤN ĐỀ Cây đậu xanh (Vigna radiata L. Wilczek) là cây công nghiệp ngắn ngày có giá trị kinh tế cao với nhiều ưu điểm trong hệ thống sản xuất nông nghiệp như thời gian sinh trưởng ngắn, kỹ thuật canh tác đơn giản, vốn đầu tư ít, có khả năng cải tạo đất, trồng nhiều vụ trong năm (Nusrat et al., 2014). Đậu xanh có thể là cây trồng chính hoặc cây trồng gối, trồng xen và luân canh, lá thân đậu xanh có thể làm thức ăn gia súc hoặc làm phân bón, hạt làm thực phẩm, dùng làm dược liệu (Trần Đình Long và Lê Khả Tường, 1998). Diện tích sản xuất đậu xanh