Khảo sát tác động kháng viêm khớp cấp và mạn tính của bùn khoáng Đakai trên chuột nhắt

Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 4 * 2013 Chuyên Đề Dược Học 434 KHẢO SÁT TÁC ĐỘNG KHÁNG VIÊM KHỚP CẤP VÀ MẠN TÍNH CỦA BÙN KHOÁNG ĐAKAI TRÊN CHUỘT NHẮT Trần Như Quỳnh*, Lê Thị Xuân Mai**, Đỗ Thị Hồng Tươi*, Trần Thanh Nhãn*, Trần Mạnh Hùng* TÓM TẮT Đặt vấn đề: Hiện nay, bùn khoáng được dùng phổ biến trên thế giới để hỗ trợ điều trị viêm khớp. Trong nghiên cứu này chúng tôi tiến hành khảo sát tác động kháng viêm của bùn khoáng ĐaKai trên mô hình viêm khớp cấp và mạn tính ở chuột nhắt. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trên chuột nhắt trắng chủng Swiss albino; chất thử nghiệm là bùn khoáng ĐaKai và thuốc đối chiếu là Ketoprofen; mô hình thử nghiệm là mô hình viêm khớp cấp và mạn tính gây bởi Carrageenan 2%. Kết quả: Trên mô hình gây viêm khớp cấp: bùn khoáng ĐaKai làm giảm mức độ sưng viêm khớp khác biệt có ý nghĩa thống kê so với lô bệnh vào thời điểm 51h, 75h sau gây viêm. Trên mô hình gây viêm khớp mạn: sau khi gây viêm khớp trong 21 ngày, bùn khoáng Đakai có tác dụng làm giảm mức độ sưng viêm khớp trong quá trình điều trị so với lô bệnh. Trên cả 2 mô hình, tác dụng kháng viêm của bùn khoáng Đakai tương đương với ketoprofen. Bùn khoáng ĐaKai chưa thể hiện tác dụng giảm đau khớp trên cả 2 mô hình. Kết luận: Bùn khoáng ĐaKai làm giảm sưng viêm khớp trên cả 2 mô hình viêm khớp cấp và mạn tính. Từ khóa: Bùn khoáng Đakai, Carrageenan, Viêm khớp, chuột nhắt ABTRACT STUDY ON ANTI-INFLAMMATORY EFFECT OF MUD PACK DAKAI IN THE MOUSE MODEL OF ARTHRITIS Tran Nhu Quynh, Le Thi Xuan Mai, Do Thi Hong Tuoi, Tran Thanh Nhan, Tran Manh Hung * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 17 - Supplement of No 4 - 2013: 434 - 439 Introduction: Recently, mud pack has been widely used for supportive treatment of arthritis. In this study, we investigated the anti-inflammatory effect of mud pack DaKai in mouse models of acute and chronic arthritis. Materials and Methods: Study was done in Swiss albino mice; anti-inflammatory effect of mud pack DaKai was compared with ketoprofen in a mouse model of arthritis induced by carrageenan 2%. Results: In the mouse model of acute arthritis: mud pack DaKai reduced join swelling at 51h and 75h after the first intra-articular injection of carrageenan. In the mouse model of chronic arthritis: after 21 days inducing join inflammation, mud pack DaKai reduced join swelling during treatment period. In both model, the anti- inflammatory effect of mud pack was similar to ketoprofen. Mud pack DaKai did not reduce pain score. Conclusions: Mud pack DaKai exerted anti-inflammatory effect manifested by reducing joint inflammation in both models of acute and chronic arthritis. Key words: Dakai mud pack, Carrageenan, Arthritis, Mouse ĐẶT VẤN ĐỀ Hiện nay các bệnh về cơ xương khớp nhất là thấp khớp, viêm khớp cấp, mạn, thoái hóa khớp, gai cột sống, viêm đa khớp ngày càng trở nên phổ biến ở các nước khí hậu nhiệt đới như Việt Nam. Triệu chứng toàn phát thường là khớp bị * Khoa Dược, ĐH Y Dược TP. Hồ Chí Minh ** Bệnh viện Đa khoa Thống Nhất Đồng Nai Tác giả liên lạc: PGS.TS. Trần Mạnh Hùng ĐT: 0937746596 Email: tranmanhhung@uphcm.edu.vn Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 4 * 2013 Nghiên cứu Y học Chuyên Đề Dược Học 435 viêm sưng, đau, đặc biệt đau nhiều về đêm, cứng khớp buổi sáng dẫn đến hạn chế vận động. Việc dùng thuốc hóa dược để điều trị những bệnh này tồn tại một số nhược điểm nhất định về vấn đề chi phí cũng như các tác dụng phụ của thuốc trên dạ dày, ruột Chính vì thế, hiện nay người ta có xu hướng dùng lại các phương pháp thời xưa, gần gũi với thiên nhiên để hỗ trợ điều trị, giảm số lượng sử dụng, hạn chế tác dụng phụ của thuốc hóa dược. Một trong những phương pháp đó là sử dụng nước khoáng và bùn khoáng(1). Việt Nam có hơn 400 nguồn nước khoáng khác nhau với 280 nguồn đã được nghiên cứu khá đầy đủ về thành phần, tính chất. Trong đó, ngoài ứng dụng để thư giãn, chăm sóc sắc đẹp, các nguồn khoáng nóng đã được một số trung tâm nước khoáng như Mỹ Lâm, Tháp Bà (Khánh Hòa), Bình Châu (Bà Rịa-Vũng Tàu) hay Tuyên Quang dùng điều trị bệnh thấp khớp. Nguồn nước khoáng ĐaKai đã được nghiên cứu đầy đủ về tính chất lý hóa, vi sinh và đã được sản xuất ở qui mô công nghiệp làm nước uống đóng chai từ 1994(4). Tuy nhiên chưa có nghiên cứu dược lý nào về tác dụng giảm đau, giảm viêm của bùn khoáng được sản xuất từ nguồn nước khoáng ĐaKai này. Từ những lý do nêu trên, chúng tôi tiến hành đề tài nghiên cứu “Khảo sát tác động kháng viêm của bùn khoáng ĐaKai trên mô hình viêm khớp cấp tính và mạn tính’’. Kết quả nghiên cứu của đề tài này là cơ sở khoa học nhằm hướng đến triển khai thử nghiệm lâm sàng hiệu quả hổ trợ điều trị của bùn khoáng ĐaKai trên bệnh nhân viêm khớp. VẬT LIỆU - PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Thú vật thử nghiệm Chuột nhắt trắng chủng Swiss albino, giống đực, khỏe mạnh, không có biểu hiện bất thường, có trọng lượng khoảng 24 ± 2 gam, do Viện Vắc-xin và Sinh phẩm Y Tế Nha Trang cung cấp. Hàng ngày chuột được cung cấp đầy đủ thức ăn và nước uống. Hóa chất và thuốc thử nghiệm Carrageenan được cung cấp bởi Sigma Aldrich và pha thành hỗn dịch carrageenan 2%; bùn khoáng ĐAKAI do bộ môn Sinh hóa, Khoa dược cung cấp. Thuốc đối chiếu: gel Ketoprofen thoa da (Profenid gel 2,5%, Sanofi Aventis), một NSAID có tác động kháng viêm, giảm đau, sốt. Phương pháp thử nghiệm Khảo sát tác động kháng viêm khớp cấp tính(3) Chuột được gây viêm khớp cấp bằng cách tiêm vào khớp gối ở chân phải sau liều duy nhất 5 µL hỗn dịch carrageenan 2%. Chu vi khớp gối được đo trước khi tiêm và ở các thời điểm 3-27- 51-75 giờ sau khi tiêm carrageenan hoặc dung dịch sinh lý. Bùn khoáng được đắp lên khớp gối (100mg, 2 lần/ngày), thuốc đối chứng ketoprofen 2,5% dạng gel được thoa 10 mg, 2 lần/ngày. Theo dõi và đánh giá mức độ kháng viêm khớp dựa vào sự khác biệt của chu vi và mức độ đau của khớp gối chân vào các thời điểm 3, 27, 51 và 75 giờ sau khi tiêm carrageenan. Khảo sát tác động kháng viêm khớp mạn tính(2) Chuột được gây viêm khớp mạn tính bằng cách tiêm vào khớp gối chân phải sau 5 µL hỗn dịch carrageenan 2%, 7 liều, cách mỗi 3 ngày trong 19 ngày. Hiệu quả kháng viêm khớp mạn tính của bùn khoáng Đakai hoặc thuốc đối chứng ketoprofen được đánh giá từ ngày 21 đến ngày 27 (sau khi đắp 100 mg bùn khoáng hoặc 10 mg ketoprofen lên khớp gối, mỗi ngày 2 lần cách nhau 6 giờ vào thời điểm nhất định trong ngày). Theo dõi và đánh giá mức độ kháng viêm khớp dựa vào sự khác biệt của chu vi và mức độ đau của khớp gối trong 1 tuần sau khi tiêm liều cuối cùng carrageenan hoặc nước muối sinh lý (từ ngày 21 đến ngày 27). Đánh giá mức độ đau(2) Chuột được đặt trong bocal thủy tinh trong suốt đường kính 20 cm, cao 30 cm. Đặt máy quay phim phía dưới bocal sao cho bao quát hết đáy bocal. Tiến hành quay phim trong 5 phút khi Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 4 * 2013 Chuyên Đề Dược Học 436 chuột hoạt động nhiều nhất. Đánh giá độ đau của khớp theo thang điểm như sau: 0 = lực đặt chân bình thường, trọng lượng đặt trên 2 chân như nhau. 1 = lực đặt lên chân nhẹ, bàn chân đặt hoàn toàn trên sàn nhưng các ngón chân không trải đều. 2 = lực đặt lên chân trung bình, bàn chân cong với một phần chân chạm nhẹ lên đáy bocal. 3 = đau nặng, chân hoàn toàn đưa lên khỏi đáy bocal. Điểm 0,5-1,5- 2,5 cho biểu hiện ở giữa các mức đã mô tả. Phân tích kết quả và thống kê Kết quả được trình bày dưới dạng giá trị trung bình ± sai số chuẩn của giá trị trung bình (Mean ± SEM) và được đánh giá ý nghĩa thống kê bằng phép kiểm Mann-Whitney. KẾT QUẢ VÀ BÀN LUẬN Khảo sát tác động kháng viêm khớp cấp của bùn khoáng Đakai Chuột thí nghiệm được chia thành 4 lô sau: - Lô chứng: tiêm vào khớp gối chân phải sau liều duy nhất 5 µL dung dịch NaCl 0,9% - Lô gây viêm khớp: tiêm vào khớp gối chân phải sau liều duy nhất 5 µL hỗn dịch Carrageenan 2%. - Lô bùn khoáng Đakai: chuột được tiêm vào khớp gối chân phải sau liều duy nhất 5 µL hỗn dịch carrageenan 2% + đắp 100 mg bùn khoáng lên khớp gối (2 lần/ngày). - Lô ketoprofen: chuột được tiêm vào khớp gối chân phải sau liều duy nhất 5 µL hỗn dịch carrageenan 2% + thoa 10 mg ketoprofen 2,5% dạng gel lên khớp gối chân (2 lần/ngày). Độ giảm chu vi khớp gối chân chuột ở lô chứng, lô bệnh, lô thử và lô đối chứng tại các thời điểm 3 giờ, 27 giờ, 51 giờ, 75 giờ sau khi tiêm carrageenan hoặc nước muối được thể hiện ở hình 1. Sau khi gây viêm chúng tôi nhận thấy chu vi khớp gối chân chuột ở lô gây viêm bằng carrageenan tăng vào thời điểm 27 giờ, sau đó có xu hướng giảm xuống. Còn ở lô đắp bùn khoáng và lô bôi ketoprofen chu vi khớp gối chân chuột thể hiện xu hướng giảm ngay sau khi tiêm carrageenan 3 giờ. Hình 1. Mức độ giảm chu vi khớp gối tính từ thời điểm 3 giờ sau khi gây viêm và bôi thuốc ở các lô thử nghiệm Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 4 * 2013 Nghiên cứu Y học Chuyên Đề Dược Học 437 Độ giảm chu vi khớp gối chân chuột giữa lô gây viêm và lô đắp bùn khoáng khác biệt có ý nghĩa thống kê (P<0,05) chứng tỏ bùn khoáng góp phần làm giảm sưng viêm khớp gối chân chuột trong mô hình gây viêm khớp cấp. Tác động của bùn khoáng không khác biệt có ý nghĩa thống kê so với ketoprofen. Ở lô chứng, không có sự khác biệt về chu vi khớp gối vì thế tiêm nước muối sinh lý không gây ảnh hưởng đến kết quả gây viêm bằng carrageenan. Khảo sát tác động kháng viêm khớp mạn tính của bùn khoáng Đakai Thí nghiệm được tiến hành trên các lô thử nghiệm sau: - Lô chứng: tiêm vào khớp gối chân phải sau 5 µL dung dịch NaCl 0,9% cách mỗi 3 ngày, với tổng số lần tiêm là 7 lần (từ ngày 1 đến ngày 19). - Lô gây viêm khớp mạn tính: tiêm vào khớp gối ở chân phải sau 5 µL hỗn dịch carrageenan 2%, cách mỗi 3 ngày, với tổng số lần tiêm là 7 lần (từ ngày 1 đến ngày 19). - Lô bùn khoáng: tiêm vào khớp gối ở chân phải sau 5 µL hỗn dịch carrageenan 2%, cách mỗi 3 ngày, với tổng số lần tiêm là 7 lần (từ ngày 1 đến ngày 19); từ ngày 21 đến ngày 27, đắp 100 mg bùn khoáng lên khớp gối, mỗi ngày 2 lần cách nhau 6 giờ vào thời điểm nhất định trong ngày. - Lô ketoprofen: tiêm vào khớp gối ở chân phải sau 5 µL hỗn dịch carrageenan 2%, cách mỗi 3 ngày trong 19 ngày; từ ngày 21 đến ngày 27, thoa 10 mg ketoprofen 2,5% dạng gel lên khớp gối chân, mỗi ngày 2 lần cách nhau 6 giờ vào thời điểm nhất định trong ngày. Sau khi chuột được gây viêm khớp trong 19 ngày, hiệu quả kháng viêm của bùn khoáng Đakai được đánh giá trong 7 ngày (từ ngày 21 đến ngày thứ 27) và so sánh với ketoprofen. Độ giảm chu vi khớp gối ở lô chứng, lô bệnh, lô thử và lô đối chứng trong thời gian điều trị 7 ngày so với trước khi điều trị được thể hiện ở hình 2. Hình 2. Mức độ giảm chu vi khớp gối tính từ ngày 21 đến ngày 27 sau khi gây viêm ở các lô thử nghiệm Chúng tôi nhận thấy ở lô bùn khoáng, lô ketoprofen chu vi khớp gối chân chuột giảm đều từ ngày đầu cho đến suốt quá trình điều trị. So với độ giảm chu vi khớp ở lô bệnh, chu vi khớp ở lô bùn khoáng giảm nhanh và giảm một cách khác biệt có ý nghĩa thống kê với P<0,01 so với lô bệnh từ ngày điều trị thứ hai đến ngày thứ bảy của đợt điều trị. Điều này chứng tỏ bùn khoáng có tác dụng làm giảm Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 4 * 2013 Chuyên Đề Dược Học 438 sưng viêm khớp gối chân chuột trong mô hình gây viêm khớp mạn. Tác động của bùn khoáng ở lô bùn khoáng không khác biệt có ý nghĩa thống kê so với lô ketoprofen. Khảo sát tác động giảm đau của bùn khoáng trên mô hình viêm khớp cấp và mạn tính Thí nghiệm được tiến hành trên các lô thử nghiệm đã được mô tả ở trên. Thang điểm đau được đánh giá thông qua thang điểm đánh giá hành vi đau ở khớp chuột với các mức độ từ 0-4 với 0 là không đau (lực đặt bàn chân lên bocal bình thường) và 4 là đau nặng (phải nhất chân khỏi đáy bocal). Kết quả thử nghiệm được trình bày ở bảng 1 và bảng 2. Bảng 1. Điểm đau của lô chứng, lô bệnh, lô thử và lô đối chứng tại các thời điểm sau gây viêm khớp cấp Lô Điểm đau khớp gối Sau 3 giờ Sau 27 giờ Sau 51 giờ Sau 75 giờ Lô chứng (n=5) 0,6 ± 0,1 0,1 ± 0,1 0,0 ± 0,0 0,0 ± 0,0 Lô bệnh (n=5) 1,8 ± 0,2 1,8 ± 0,1 1,6 ± 0,2 1,5 ± 0,2 Lô bùn khoáng (n=5) 1,9 ± 0,5 1,4 ± 0,4 0,8 ± 0,2 0,7 ± 0,2 Lô ketoprofen (n=5) 1,6 ± 0,4 1,3 ± 0,2 1,2 ± 0,2 1,1 ± 0,19 Điểm đau khớp gối chân chuột ở lô chứng cao nhất là 0,6 sau khi tiêm sau đó giảm về mức 0. Điều này cho thấy phương pháp tiêm nước muối sinh lý không gây ảnh hưởng đến kết quả đánh giá điểm đau ở ba lô còn lại. Điểm đau khớp gối chân chuột ở lô bệnh (carrageenan) vào thời điểm 3 giờ sau khi tiêm là 1,8 ± 0,2. Điểm đau này chỉ giảm nhẹ trong quá trình thử nghiệm và đến thời điểm 75 giờ sau khi tiêm là 1,5 ± 0,2. Mức độ giảm là 0,3 điểm. Điểm đau khớp gối chân chuột ở lô bùn khoáng vào thời điểm 3 giờ sau khi tiêm là 1,9 ± 0,5. Điểm đau này giảm nhiều và giảm nhanh trong quá trình thử nghiệm. Đến thời điểm 75 giờ sau khi tiêm, điểm đau là 0,7 ± 0,2. Mức độ giảm là 1,2 điểm. Điểm đau khớp gối chân chuột ở lô ketopfofen vào thời điểm 3 giờ sau khi tiêm là 1,6 ± 0,4. Điểm đau này giảm trong quá trình thử nghiệm. Đến thời điểm 75 giờ sau khi tiêm, điểm đau là 1,1 ± 0,2. Mức độ giảm là 0,5 điểm. Mặc dù không có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê giữa lô thử, lô đối chiếu so với lô bệnh nhưng thông qua hình vẽ có thể nhận thấy điểm đau của lô thử và lô đối chiếu giảm nhanh hơn so với lô bệnh, rõ rệt ở thời điểm 27 giờ và 51 giờ sau khi tiêm trong khi ở lô bệnh điểm đau hầu như giảm rất ít giữa các thời điểm. Phương pháp chấm điểm chúng tôi dùng có thể không đủ nhạy để đánh giá mức độ đau khớp gối chân chuột, có thể do sự thay đổi mức độ đau khớp và hành vi của chuột biểu hiện không rõ ràng để có thể ghi nhận kết quả. Bảng 2. Điểm đau của các lô thử nghiệm trong 7 ngày điều trị (ngày 21-27) ở mô hình viêm khớp mạn Lô chuột Điểm đau khớp gối Ngày 19 Ngày 20 Ngày 21 Ngày 22 Ngày 23 Ngày 24 Ngày 25 Ngày 26 Lô chứng (n=6) 0,3 ± 0,2 0,3 ± 0,2 0,2 ± 0,1 0,2 ± 0,1 0,2 ± 0,1 0,2 ± 0,1 0,2 ± 0,1 0,1 ± 0,1 Lô bệnh (n=7) 1,7 ± 0,2 1,6 ± 0,2 1,6 ± 0,2 1,6 ± 0,2 1,4 ± 0,2 1,4 ± 0,2 1,2 ± 0,2 1,3 ± 0,2 Bùn khoáng (n=6) 1,7 ± 0,4 1,6 ± 0,4 1,5 ± 0,3 1,2 ± 0,4 1,2 ± 0,3 0,8 ± 0,4 0,8 ± 0,4 0,8 ± 0,3 Ketoprofen (n=7) 1,4 ± 0,2 1,4 ± 0,2 1,7 ± 0,2 1,5 ± 0,2 1,5 ± 0,2 1,1 ± 0,2 1,1 ± 0,2 0,9 ± 0,2 Điểm đau khớp gối chân chuột ở lô chứng cao nhất là 0,3 sau khi tiêm sau đó giảm về mức 0,1. Điểm đau khớp gối chân chuột ở lô bùn khoáng có xu hướng giảm dần qua các ngày. Cụ thể vào ngày trước khi điều trị điểm đau lô này là 1,7 ± 0,4. Sau điều trị một ngày điểm đau ở lô này hầu như chưa có sự thay đổi đáng kể. Vào ngày 21, ngày 22 điểm đau giảm nhẹ và đến ngày 24 điểm đau là 0,8 ± 0,4. Mức giảm về độ đau khá rõ và kéo dài đến hết quá trình điều trị. Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 4 * 2013 Nghiên cứu Y học Chuyên Đề Dược Học 439 Trong khi đó ở lô bệnh điểm đau trước khi điều trị là 1,7 ± 0,2. Điểm đau này hầu như giảm rất ít đến ngày 23 và ngày 24 điểm đau của lô này là 1,4 ± 0,2. Mức giảm về độ đau có chuyển biến nhưng không đáng kể. Ở lô ketoprofen điểm đau ngày trước khi điều trị là 1,4 ± 0,2 và có xu hướng tăng đến ngày 21 sau đó giảm xuống đến cuối đợt điều trị điểm đau là 0,9 ± 0,2. Mức độ giảm là 0,5 điểm. Điểm đau khớp gối chân chuột ở lô bùn khoáng và lô bệnh trong 7 ngày không có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê. Có thể sự thay đổi độ đau của chuột kém nhạy và thể hiện không rõ ràng. KẾT LUẬN Qua thực nghiệm nghiên cứu về tác động kháng viêm khớp của bùn khoáng Đakai, chúng tôi rút ra một số kết luận như sau: Trên mô hình viêm khớp cấp tính: bùn khoáng có tác động làm giảm sưng viêm khớp gối trong quá trình thử nghiệm. Tác động này thể hiện rõ rệt ở thời điểm 51 giờ và 75 giờ. Trên mô hình viêm khớp mạn tính: sau khi gây viêm trong vòng 19 ngày, chúng tôi tiến hành khảo sát từ ngày 20 đến ngày 26. Bùn khoáng thể hiện tác động làm giảm sưng viêm khớp từ ngày 21 và tác động này kéo dài đến hết quá trình thử nghiệm. Trên thang điểm đánh giá đau khớp cấp và mạn tính bùn khoáng làm giảm điểm số đau khớp ở thời điểm 27 giờ và 51 giờ sau khi gây viêm. Tuy nhiên tác động giảm đau này không có khác biệt có ý nghĩa thống kê so với lô bệnh. Khi đánh giá trên mô hình viêm khớp mạn tính mức đau của chuột ở lô bùn khoáng có xu hướng giảm nhanh hơn so với chuột lô bệnh, thể hiện rõ ở thời điểm từ ngày 23 trở đi. Tuy nhiên điểm đau khớp gối chân chuột ở lô bùn khoáng và lô bệnh trong 7 ngày không có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê. TÀI LIỆU TAM KHẢO 1. Carara C (2004), ‘’Anti-inflammatory effect of mud-bath applications on adjuvant arthritis in rats’’, Clinical and Experimental Rheumatology, 22:763-766. 2. Hansra P, et al (2000), ‘’Carrageenan-induced arthritis in the rat’’, Inflammation, 24 (2):141-155. 3. Hwang HJ1, Lee HJ, Kim CJ, Shim I, Hahm DH. (2008), ‘’Inhibitory Effect of Amygdalin on Lipopolysaccharide- Inducible TNF-α and IL-1β mRNA Expression and Carrageenan-Induced Rat Arthritis’’, Journal of Microbiology and Biotechnology, 18 (10):1641-1647. 4. Lê Thị Xuân Mai, Trần Thanh Nhãn (2008), ‘’ Khảo sát nước khoáng và bùn khoáng tự nhiên từ nguồn ĐaKai’’, Thông tin khoa học và công nghệ. Ngày nhận bài: 14.12.2012 Ngày phản biện nhận xét bài báo: 22.12.2012 Ngày bài báo được đăng: 10.03.2014