Kinh tế tri thức và con đường công nghiệp hoá - Hiện đại hoá đất nước

A. PHầN Mở ĐầU Kinh tế tri thức: một sản phẩm mới cực kì quan trọng, có thể nói là hết sức cơ bản của thời đai thông tin.Theo nhận định của Francis Bacon: “Tri thức là sức mạnh”luôn đúng với mọi thời đại tuy nhiên, chưa bao giờ vai trò của tri thức lại nổi bật như hiện nay. Kinh tế mới là động lực quyết định nhất thúc đẩy sự phát triển của nhân loại, là thời cơ và thách thức đối với vận mệnh của các quốc gia lớn nhỏ…Góp một phần rất quan trọng và tồn tại song song với nền kinh tế tri thức thì không thể không nói đến khoa học công nghệ hiện đại và đây cũng là con đường đi đến công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước. Dự thảo văn kiện Đại hội Đảng IX đã khẳng định nhiệm vụ đẩy mạnh hiện đại hoá, hiện đại hoá nhằm phấn đấu đến năm 2020 đưa nước ta cơ bản thành nước công nghiệp. Đó là nhiệm vụ hết sức nặng nề bởi lẽ xét toàn cục,nước ta chưa thoát khỏi tình trạng nước nghèo và kém phát triển,trình độ phát triểnchung còn thấp kém, khoảng cách giữa nước ta và các nước không những chậm được thu hẹp mà còn có nguy cơ mở rộng. Hiện nay GDP bình quân đầu người của nước ta bằng khoảng 1/12 mức bình quân chung của thế giới, thuộc nhóm các nước nghèo nhất thế giới. Trong điều kiện đó việc tìm ra con đường hợp lý, đưa ra những giải pháp thích ứng để đạt mục tiêu đã xác định có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Dự thảo báo cáo chính trị tại Đại hội IX đã xác định: “con đường công nghiệp hoá của nước ta cần và có thể rút ngắn thời gian so với những nước đi trước, vừa có những bước đi tuần tự vừa có những bước đi nhảy vọt”. Vì vậy công nghiệp hoá - hiện đại là mục tiêu trước tiên và cần thiết để đưa nước ta ngày một giàu mạnh. B. PhầN NộI DUNG I- Cơ sở triết học của đề tài 1. Khái niệm nền kinh tế tri thức. Kinh tế tri thức là nền kinh tế dựa trên công nghệ cao, đó là đặc trưng rất tiêu biểu của nền văn minh thông tin - sản phẩm của cách mạng thông tin,cách mạng tri thức. Nói đến tri thức, học tập và lĩnh hội tri thức không thể không nói đến khoa học công nghệ. Những năm gần đây, trong nhiều công trình nghiên cứu, nhiều hội nghị, hội thảo quốc tế và trong nhiều bản chiến lược của các quốc gia người ta đã dùng nhiều tên gọi khác nhau cho giai đoạn phát triển mới của nền kinh tế như: kinh tế thông tin hay kinh tế mạng hay kinh tế số để nói lên vai trò quyết định của công nghệ thông tin trong phát triển kinh tế, nhưng kinh tế tri thức là tên gọi thông dụng nhất, tên gọi này nói lên được nội dung kết lõi của kinh tế mới, còn kinh tế thông tin hay kinh tế số chỉ mới nói về công nghệ thông tin mặc dù công nghệ thông tin là nội dung chủ yếu nhất nhưng không bao gồm được các yếu tố tri thức và công nghệ khác. 2. Vai trò của nền kinh tế tri thức trong công nghiệp hoá hiện đại hoá đất nước. Kinh tế tri thức có vai trò hết sức quan trọng trong quá trình tiến hành hiện đại hoá - công nghiệp hoá đất nước. Nước ta hiện nay cần phải xây dựng một nền kinh tế vững chắc song song với quá trình hiện đại hoá - công nghiệp hoá đất nước. Từ những năm 80 đến nay, do tác động mạnh mẽ của cuộc cách mạng khoa học công nghệ và hiện đại, đặc biệt là công nghệ thông tin,công nghệ sinh học, công nghệ vật liệu, công nghệ năng lượng… nền kinh tế thế giới đang biến đổi một cách sâu sắc, nhanh chóng về cơ cấu, chức năng và phương thức hoạt động. Đây không phải là một sự biến đổi bình thường mà là một bước ngoặt lịch sử có ý nghĩa trọng đại: nền kinh tế chuyển từ kinh tế công nghiệp sang kinh tế tri thức, nền văn minh loài người chuyển từ văn minh công nghiệp sang văn minh trí tuệ. Những năm gần đây nhiều công trình nghiên cứu, nhiều hội nghị, nhiều hội thảo quốc tế và trong nhièu văn bản chiến lược của nhiều tên gọi khác nhau nhưng nền kinh tế tri thức là tên gọi thường dùng nhất, tên gọi này nói lên được nội dung cốt lõi của nền kinh tế mới.chính vì vậy nước ta cần phải đặc biệt chú ý đến vai trò quan trọng của nền kinh tế tri thức trong quá trình tiến hành công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước đưa nền kinh tế nước nhà bắt kịp và phát triển cùng thế giới. II- Cơ sơ thực tiễn. 1. Những vấn đề đặt ra cho Việt Nam Nguyên nhân ra đời của nền kinh tế mới và xã hội mới toàn diện. ở đây cùng với vai trò của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ và của nền kinh tế thị trường hiện đại đang toàn cầu hoá, là 2 nguyên nhân đã được phân tích nhiều lần. Nhấn mạnh tầm quan trọng của nguyên nhân chính trị và văn hoá: khủng hoảng toàn diện của nền văn minh tư bản chủ nghĩa, chính vì hiện đại nên càng lỗi thời, bất lực và đầy tội ác, thất bại và chủ nghĩa tân tự do, phá sản của nền dân chủ đại diện Âu-Mỹ, bế tắc của một hình thức tổ chức các Đảng chính trị, bắt chắc và xung đột trong một thế giới đầy mâu thuẫn. Và mặt khác thức tỉnh của con người và của các dân tộc, phát triển của dân tộc trực tiếp, xã hội dân sự và các hiệp hội phi chính phủ tự khẳng định của các bản sắc dân tộc, trọng lượng của văn hoá và con người trong phát triển, đấu tranh của các lực lượng hoà bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ vì một xã hội tốt đẹp hơn.Tác động của quá trình xuất hiện mới là một xã hội toàn diện, làm chuyển biến sâu sắc 10 nhân tố thường được gọi là những nhân tố hợp thành của xã hội. Đó là: giáo dục suốt đời; tăng trưởng kinh tế; phát triển văn hoá; công bằng xã hội; giữ gìn môi trường; an ninh quốc phòng; bản sắc dân tộc; hội nhập quốc tế; và cuối cùng là bùng nổ con người. Điều đáng chú ý là ngày càng nhiều công trình của nhiều nhà nghiên cứu, từ những chân trời chính trị khác nhau, công nhận rằng cách mạng khoa học và công nghệ không chỉ là lực lượng sản xuất trực tiếp cực kì to lớn mà hơn thế nữa, đó chính là sức mạnh bên trong và là chất keo kết dính tất cả 10 nhân tố của xã hội mới nêu trên. Theo chúng tôi, một cái nhìn tổng thể và toàn diện như vậy giúp chúng ta không bị rơi vào cái cảnh: “Tránh vỏ dưa gặp vỏ dừa” chuyển một cách nguy hại không kém gì nhau từ sai lầm kinh tế luận phủ định sang sai lầm kinh tế luận sùng bái thị trường. Kinh tế là trung tâm, điều ấy đúng, song nói tâm tức là nói phiến diện, không có diện thì tâm chỉ là điểm chứ không còn là tâm. Quan hệ giữa tâm và diện không phải là tâm trước diện sau, cũng không chỉ là tâm chính, diện phụ, mà là quan hệ tương tác và phong phú. Để thuận tiện cho việc trình bày, sau đây tôi tạm dừng thuật ngữ đã khá phổ biến là nền kinh tế tri thức được hiểu theo cách nhìn tổng thể và trong mối quan hệ giữa tâm và diện như vừa nêu trên. Không có hai nền kinh tế tri thức nào giống nhau,tuy kinh tế tri thức có một số đặc chưng chung, đã được các nhà nghiên cứu trên thế giới và ở nước ta giới thiệu khá rõ. Mỗi bước xây dựng nền kinh tế tri thức của mình, trong hoàn cảnh và với đặc điểm của mình theo chiến lược,chính sách, giải pháp và bước di cùng mình. Cố nhiên, có thể và cần học tập từ kinh nghiệm của nhiều nước khác nhau. Những nước rất nghèo và rất chậm phát triển ở hạng chót của thế giới, cần hay chưa cần, có thể hay chưa thể tính ngay đến việc chuẩn bị từ bây giờ và tiến lên thực hiện nền kinh tế tri thức trong một triển vọng không xa? Nếu cần và có thể làm thì làm những gì, như thế nào, bằng nguồn lực nào, với những ai, vào lúc nào?... Việt Nam ta cần và phải có câu trả lời của mình; chúng ta đã đặt ra câu hỏi này và đã trả lời đúng hay chưa?. 2. Vai trò của đội ngũ trí tuệ cao trong sự nghiệp công nghiệp hoá -hiện đại hoá đất nước. Công nghiệp hoá - hiện đại hoá ở nước ta hiện nay đòi hỏi tiép thu một cách có hiệu quả những tri thức hiện đại của thế giới. Đồng thời phải phát huy được sức mạnh nội sinh của dân tộc, phát huy được mọi tiềm năng của đất nước, tiềm năng của các vùng từ miền xuôi đến miền núi… nhằm đảm bảo cho nền kinh tế nước ta phát triẻn cân đối và vững chắc, từng bước giải quyết các vấn đề xã hội nảy sinh. Tất cả những điều đó phụ thuộc rất lớn vào vai trò của đội ngũ tri thức - những người lao động trí óc phức tạp - sáng tạo trong mọi lĩnh vực đời sỗng xã hội. Vì vậy, việc đào tạo đội ngũ lao động trí tuệ cao để phục vụ cho sự nghiệp công nghiệp hoá - hiện đại hoá hết sức quan trọng. Sự phát triển của một quốc gia, dân tộc phụ thuộc vào nhiều yếu tố có ý nghĩa quyết địng đầu tiên là đường lối phát triển đất nước đúng đắn đảm bảo phát huy được tiềm năng dân tộc. Điều đó phụ thuộc một phần rất quan trọng vào trình độ của đội ngũ tri thức.Tri thức có nhiệm vụ cung cấp những luận chứng khoa học cho đường lối phát triển của đất nước. Nghị quyết của đại hội đảng VII của Đảng cộng sản Việt Nam đã chỉ rõ: khoa học và giáo dục đóng vai trò then chốt trong sự nghiệp xây dựng xã hội chủ nghĩa và bảo vệ Tổ quốc, là động lực đưa đất nước thoát khỏi nghèo nàn lạc hậu, vươn lên trình độ tiên tiến của thế giới. Sau 10 năm đổi mới Đảng và nhân dân ta đã thu được những thành tựu rất quan trọng cả về kinh tế, chính trị, văn hoá, xã hội… Tuy nhiên như vậy không có nghĩa là đất nước hết khó khăn. Trái lại chúng ta đang đứng trước thách thức lớn trong việc tìm ra lời giải đúng cho bài toán “hội nhập thế giới”, bài toán của sự phát triển. Điều đó càng cho thấy phát triển đội ngũ tri thức là vấn đề cấp thiết song cũng thật khó khăn, đòi hỏi sự nỗ lực rất lớn không chỉ của nhà nước mà còn của cả xã hội. Nó phải được tiến hành đồng thời cùng với quá trình phân bố lại cơ cấu kinh tế, phân bố lại lực lượng lao động trong cả nước. Trong điều kiện ngày nay lĩnh vực nào, ngành nào cũng trở nên rất quan trọng đối với sự phát triển kinh tế xã hội. Song việc xác định “khâu căn bản nhất” trên cơ sở đó có kế hoạch và chính sách đầu tư đúng đắn là vấn đề có ý nghĩa quyết định cho sự phát triển. Có lẽ không ai phủ nhận rằng, đầu tư cho phát triển giáo dục và đào tạo là cơ bản nhất, đảm bảo cho sự phát triển kinh tế xã hội một cách bền vững nhất. Và đến một thời điểm nhất định nó sẽ góp phần tạo ra một bước nhảy vọt về kinh tế và xã hội. Chỉ có như vậy mới tránh khỏi nguy cơ tụt hậu, mới có thể thoát khỏi tình trạng nghèo và kém phát triển. Bài học kinh nghiệm của những nước phát triển trong những thập kỉ qua đã chỉ ra điều đó. Như vậy việc chú trọng đào tạo là nhiệm vụ hàng đầu vì chỉ có đào tạo tốt về giáo dục mới có một đội ngũ lao động trí tuệ cao chất lượng rất cần cho đất nước trong hiện nay và cả trong tương lai. Trong báo cáo thuyết trình trước kì họp thứ 8 của Quốc hội khoá IX, Đồng chí Trần Thị Tâm Đan - Chủ nhiệm Uỷ ban Văn hoá Giáo dục thanh niên của Quốc hội đã nêu rõ: Ngân sách giáo dục đào tạo năm 1996 được tăng lên 13,3% so với năm 1995 (có thể tăng tới 15%), nhưng tỉ lệ này chưa bù được với sự tăng giá và tăng học sinh. Đội ngũ tri thức của nước ta tuy còn mỏng, song theo cách đánh giá của các nhà khoa học quốc tế thì đó là lực lượng có trình độ khá cao. Một số đã được khoa học nước ngoài chú ý và đánh giá cao những thành quả nghiên cứu của họ. Tuy nhiên do có nhiều nguyên nhân cả khách quan lẫn chủ quan, đã dẫn đến tình trạng “bạc chất xám”, “lãng phí chất xám”, và “rò rỉ chất xám”. Đây là vấn đề rất nghiêm trọng. Nói không quá thì nó liên quan đến sự hưng thịnh hay tồn vong của cả một dân tộc, nhất là trong thời điểm hiện nay. Hiện có khoảng hơn một triệu sinh viên đại học trong cả nước. Hằng năm có khoảng hơn 20 nghìn sinh viên ra trường, nhưng không ít trong số họ đã không tìm được việc làm (chưa kể những trường hợp làm trái ngành đào tạo). Giáo sư Tiến sĩ Nguyễn Minh Đường, chủ nhiệm đề tài KX (KX 07-14), số liệu điều tra thì có khoảng 2% số người có trình độ đại học, cao đẳng và trên đại học là chưa có việc làm. Số người làm không đúng ngành đúng nghề đào tạo khoảng 39%. Đó là một sự lãng phí chất xám đáng báo động, nhất là ở nước ta tỉ lệ lao động trí tuệ cao trên số dân còn quá thấp. Sự lãng phí còn thể hiện ở chỗ chưa sử dụng hết năng lực của những cán bộ khoa học, nhất là những cán bộ có trình độ, những chuyên gia đầu đàn trong các nghành, trong các lĩnh vực. Nhiều người đang còn ở độ chín về khoa học đã phải nghỉ hưu theo chế độ. Đảng và Nhà nước cần có chính sách hợp lý để tận dụng khả năng của họ. Sự nghiệp công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước đang rất cần nhiều lực lượng lao động trí tuệ cao. Có thể coi đây là điều kiện đảm bảo cho sự phát triển bền vững và nhanh chóng nền kinh tế. Đảng ta cũng đã chỉ rõ: cùng với khoa học và công nghệ, giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu ,là chìa khoá mở cửa đi vào tương lai. Do điều kiện kinh tế xã hội còn nhiều khó khăn, nên việc đầu tư phát triển giáo dục và đào tạo mặc dù đã có sự ưu tiên song còn ở mức độ hạn chế. Bởi vậy cần có chính sách đúng đắn và hợp lý đối với từng loại hình đào tạo trong việc huy động vốn đầu tư của cả trong nước và ngoài nước. Về cơ bản cần nghiên cứu một cách có hệ thống các chính sách nhằm động viên, khuyến khích việc bồi dưỡng và tái đào tạo đôí với lao động trình độ cao, đặc biệt là đối với đội ngũ tri thức. Không ngừng nâng cao trình độ những người làm công tác đào tạo đại học và sau đại học - những người lao động trí tuệ phức tạp trong nghành hoạt động đặc biệt: “trồng người”, tăng cường việc xét học hàm cho đội ngũ này để xứng đáng với vai trò to lớn mà họ đang đảm nhiệm. 3. Kinh tế tri thức và con đường công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước. Trong thời đại hiện nay khi khoa học đã thực sự trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp, những yếu tố của kinh tế tri thức đã xuất hiện, sự phát triển của các hoạt động kinh tế chuyển dựa vào tri thức, tức là dựa vào những thành tựu khoa học mới nhất của khoa học và công nghệ. Quyền sở hữu tri thức chiếm vị trí ngày càng quan trọng, dần trở thành tài sản quý hơn cả vốn và tài nguyên. Trong cạnh tranh ai chiếm hữu được nhiều tài sản trí tuệ cao hơn, người đó sẽ thắng. Trong điều kiện ấy sự kết hợp giữa tuần tự và nhảy vọt sẽ phải là kết hợp quá trình chuyển từ nền kinh tế chủ yếu dựa vào nông nghiệp sang nền kinh tế lấy công nghiệp làm nền tảng, với quá trình hình thành và phát triển những yếu tố nhất định của nền kinh tế tri thức. Nghĩa là kết hợp xây dựng nền văn minh công nghiệp (qua nhiệm vụ biến nước ta cơ bản thành nước công nghiệp) với tạo lập những yếu tố cơ bản của nền văn minh trí tuệ, tạo nền tảng xây dựng kinh tế một cách nhanh chóng trong những năm tiếp theo. Trong sự kết hợp này, việc hướng tới xây dựng nền văn minh công nghiệp được coi là trọng tâm, đồng thời bản thân nền văn minh công nghiệp mà chúng ta đang hướng tới xây dựng cũng phải chứa đựng yếu tố văn minh trí tuệ. Điều đó có nghĩa là trong khi phát triển các ngành truyền thống của công nghiệp, nông nghiệp và dịch vụ phải nắm bắt và ứng dụng có hiệu quả các tri thức công nghệ hiện đại đồng thời chú trọng phát triển những nền tảng của nền kinh tế tri thức phát triển có trọng điểm các nghành và dịch vụ dựa vào tri thức, đặc biệt là công nghệ thông tin. Như vậy công nghiệp hoá ở nước ta là quá trình chuyển nền kinh tế tri thức từ tình trạng lạc hậu, năng suất, chất lượng và hiệu quả thấp sang nền kinh tế mà sự phát triển chủ yếu dựa vào những thành tựu mới của khoa học và công nghệ có năng suất, chất lượng và hiệu quả cao. 4. Phương hướng,biện pháp khắc phục để phát triển kinh tế tri thức trong thời đại công nghiệp hoá hiện đại hoá đất nước. Trước hết để khắc phục tình hình thấp kém trong đào tạo những đội ngũ tri thức trong thời đại hiện nay ta cần phải chú ý rằng:ở nước ta hiện nay vấn đề đặt ra là tìm mọi cách để phát huy nguồn lực trí tuệ một cách có hiệu qủa vào công cuộc đổi mới. Quá trình phát huy nguồn lực trí tuệ cần quán triệt những quan điểm cơ bản sau. Một là, phát huy nguồn lực trí tuệ phải xuất phát từ yêu cầu của công cuộc đổi mới và từ mục tiêu xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Hai là, phát huy nguồn lực trí tuệ phải đặt trong mối quan hệ với việc phát huy sức mạnh của các nguồn lực khác để tạo ra sức mạnh tổng thể thực hiện thắng lợi những mục tiêu đã đề ra. Ba là, phát huy nguồn lực trí tuệ vừa là trách nhiệm của toàn xã hội vừa là trách nhiệm của từng chủ thể trí tuệ, đặc biệt là của Đảng, Nhà nước và tầng lớp tri thức. Chúng ta ai cũng biết nhiệm vụ trực tiếp của đào tạo là “nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực và bồi dưỡng nhân tài” cần hiểu đúng nhiệm vụ này để xác định đúng đối tượng đào tạo tránh sự dàn trải kém hiệu quả. Thoát ra khỏi những gì khuôn cứng, tĩnh tại mang tính thừa nhận, sáng tạo điều kiện phát triển tư duy một cách cởi mở, tìm tòi và sáng tạo chú trọng những vấn đề mang tính xu thế của thời đại để đào tạo người Việt Nam có bản lĩnh có tri thức, có khả năng sáng tạo và làm chủ tri thức hiện đại. Song song với việc đẩy mạnh cải cách giáo dục đào tạo cần có chính sách trọng dụng nhân tài. Dù theo hướng phát triển nền văn minh công nghiệp kiểu truyền thống hay có hàm chứa một số yếu tố của văn minh trí tuệ, “nhân tài luôn phải được coi là điểm tựa cho phát triển”…Trong điều kiện trình độ kinh tế và khoa học công nghệ còn thấp kém như hiện nay, để tiếp cận đến kinh tế tri thức, việc xác định và thực thi một cách nhất quán chính xác “chiêu hiền đã sĩ” có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Một trong những đối tượng sẵn có khả năng và tiềm lực khoa học và công nghệ mạnh mẽ là đội ngũ tri thức Việt Nam ở nước ngoài, chủ yếu là các nước Tây Âu và Bắc Mỹ, cần tạo ra động lực về vật chất, tinh thần và những điều kiện thuận lợi nhất để thu hút sự tham gia của đội ngũ này vào cuộc chấn hưng Tổ quốc. C. PHầN KếT LUậN Từ những phân tích trên ta có thể nói kinh tế tri thức tồn tại và phát triển song song với quá trình công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước, là quá trình tất yếu để đưa nước ta từ một nước nghèo nàn, lạc hậu trở thành một nước công nghiệp phát triển để từng bước tiến lên sánh vai với các cường quốc năm châu. Những thành tựu và kinh nghiệm mà chúng ta đã đạt được trong vòng hơn 10 năm qua đã tạo tiền đề cho phép Đảng quyết định chuyển mọi hoạt động của đất nước sang thời kì phát triển mới, thời kì đẩy mạnh công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước, thực hiện dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng văn minh và nước ta vững chắc trên con đường đi lên xã hội chủ nghĩa. Để thực hiện được điều đó không thể không nói đến sự chú trọng của Đảng vào sự nghiệp trồng người cụ thể là trong nền kinh tế tri thức, để từ đây đưa Việt Nam trở nên giàu mạnh… TàI liệu tham khảo 1. Báo nhân dân ngày 03 tháng 07 năm 2000. 2. Tạp chí hoạt động khoa học số 9 năm 2000. 3. Nghiên cứu lý luận số 07 / 2000. 4. Tạp chí kinh tế và phát triển (Tuần báo sinh viên số 34 ngày 22 tháng 08 năm 2000) Mục lục