Kỹ thuật bảo quản nông sản sau thu hoạch

Kü thuËt b¶o qu¶n n«ng s¶n sau thu ho¹ch Biªn so¹n: TrÞnh §×nh Hßa ViÖn C¬ ®iÖn NN vµ C«ng nghÖ sau thu ho¹ch §Þa chØ: sè 54/102Truong Chinh Hµ néi PhÇn I: tæn thÊt sau thu ho¹ch C¸c nguyªn nh©n lµm tæn thÊt, t¸c ®éng vµ hËu qu¶ cña c¸c tæn thÊt nµy ®Õn chÊt l−îng n«ng s¶n lµ: a) Thu ho¹ch vµ vËn chuyÓn b) Tæn thÊt trong khi s¬ chÕ (tuèt, tÏ h¹t, th¸i, lµm kh«, lµm s¹ch). c) Tæn thÊt do sinh vËt h¹i ¨n h¹i, gåm cã: C«n trïng h¹i kho, ®éng vËt h¹i (chim, chuét, gia cÇm), nÊm mèc + Khi gÆt h¸i vµ vËn chuyÓn tØ lÖ r¬i r∙i th−êng (1%) + Khi thu ho¹ch gÆp m−a b∙o, ngËp lôt ph¶i thu ho¹ch sím, n«ng s¶n bÞ thèi, háng, nÈy mÇm. TØ tÖ tæn thÊt ë kh©u nµy phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn thêi tiÕt. §Æc biÖt nÕu kh«ng lµm kh« kÞp thêi n«ng s¶n sÏ bÞ thèi háng nhiÒu. + Lµm kh« b»ng ¸nh n¾ng mÆt trêi thêi gian th−êng kÐo dµi 4 ÷ 5 ngµy nªn tØ lÖ r¬i r∙i, chim chuét, gµ ¨n h¹i −íc tÝnh kho¶ng 1% ThiÖt h¹i do sinh vËt h¹i g©y ra gåm nhiÒu mÆt song cã thÓ tæng kÕt thµnh 3 ®iÓm chÝnh sau: + ThÊt tho¸t vÒ mÆt sè l−îng do c«n trïng, chim chuét, nÊm mèc trùc tiÕp ¨n h¹i. + ThÊt tho¸t vÒ mÆt chÊt l−îng khi n«ng s¶n bÞ c«n trïng chim chuét x©m h¹i dÉn ®Õn lµm gi¶m gi¸ trÞ dinh d−ìng do Protein, chÊt bÐo, vitamin bÞ biÕn tÝnh lµm gi¶m gi¸ trÞ th−¬ng phÈm vµ gi¸ trÞ sö dông. S¶n phÈm bÞ sinh vËt h¹i x©m h¹i cã mïi vÞ, mµu s¾c kh«ng ®Æc tr−ng cña s¶n phÈm ban ®Çu. + Lµm nhiÔm bÈn, nhiÔm ®éc n«ng s¶n do chÊt th¶i vµ ®éc tè cña nÊm ®éc nh− aflatoxin. Do vËy trùc tiÕp ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ cña ng−êi tiªu dïng hoÆc truyÒn bÖnh cho ng−êi vµ gia sóc. Tæn thÊt vÒ sè l−îng o mét sè n−íc trªn thÕ giíi + N¨m 1868 khi chuyÓn 145 tÊn ng« h¹t tõ Anh sang Mü, sau mét n¨m b¶o qu¶n ng−êi ta ®∙ sµng ra 13 tÊn mät. §©y lµ b»ng chøng vÒ sù ph¸ h¹i ghª gím vµ sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña c«n trïng. + Ng−êi ta ®∙ tiÕn hµnh thÝ nghiÖm ë Liªn-x« (cò), nu«i 10 ®«i mät thãc trong lóa mú,víi ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é, ®é Èm thÝch hîp, sau 5 n¨m quÇn thÓ c«n trïng ®∙ ¨n h¹i hÕt 406.250 kg lóa mú. + Theo Matthews - Mü (1993) tæn thÊt do sinh vËt h¹i, vµ c¸c nh©n tè kh¸c g©y ra kho¶ng 10 -25% tæng s¶n l−îng n«ng s¶n trªn toµn thÕ giíi. ViÖt Nam, theo sè liÖu ban ®Çu, tæn thÊt trung b×nh trong b¶o qu¶n thãc g¹o lµ 3,2-3,9%, nh−ng tæn thÊt trong b¶o qu¶n thãc, ng« ë MiÒn nói, vïng s©u vïng xa cã thÓ lªn tíi 20 -30%. Tæn thÊt sau thu ho¹ch gåm cã ; - Trong khi thu ho¹ch vµ vËn chuyÓn - Trong s¬ chÕ gåm: + Tuèt, tÏ + Lµm kh« b»ng c¸ch ph¬i hoÆc sÊy. + Lµm s¹ch vµ ph©n lo¹i + C«n trïng x©m h¹i + ChÕ biÕn vµ l−u th«ng Tãm l¹i: Chóng ta thÊy tæn thÊt ë kh©u s¬ chÕ lµm kh« vµ sinh vËt g©y h¹i lµ chñ yÕu. Do vËy ®Ó gi¶m thiÓu tæn thÊt sau thu ho¹ch chóng ta cÇn t¨ng c−êng s¬ chÕ ®Ó n©ng cao chÊt l−îng n«ng s¶n vµ ng¨n ngõa c«n trïng, chim, chuét x©m nhËp vµ g©y h¹i. Phßng trõ c«n trïng vµ chuét ph¸t sinh vµ g©y h¹i thêi gian b¶o qu¶n trong PhÇn II: S¬ chÕ n©ng cao chÊt l−îng n«ng s¶n vµ ng¨n ngõa c«n trïng x©m nhiÔm g©y h¹i. 1. Ph©n lo¹i tr−íc khi tuèt, tÏ h¹t Môc ®Ých: Nh»m h¹n chÕ s©u h¹i l©y nhiÔm tõ ®ång vÒ nhµ - Theo gièng lai vµ gièng ®Þa ph−¬ng - Theo møc ®é chÝn (chÝn non hoÆc chÝn giµ) - Theo n«ng s¶n (ng«, lóa) ®∙ bÞ c«n trïng x©m nhiÔm vµ ph¸ h¹i tõ ngoµi ®ång (bÞ chuét c¾n, mèc, mät, h− háng kh¸c...). Tuú theo møc ®é h− háng vµ nhiÔm c«n trïng ®Ó quyÕt ®Þnh sö dông hoÆc lo¹i bá ®Ó tr¸nh l©y nhiÔm sang c¸c phÇn n«ng s¶n cßn tèt. 2. Lµm kh« Môc ®Ých: nh»m diÖt vµ xua ®uæi s©u mät ra khái h¹t n«ng s¶n vµ lµm kh« n«ng s¶n ®Ó øc chÕ s©u mät ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn trong b¶o qu¶n. Lµm kh« n«ng s¶n trong thêi gian hîp lý ngay sau thu ho¹ch cã t¸c dông lµm ngõng sù ph¸t triÓn hoÆc tiªu diÖt s©u mät, ®−a vÒ thuû phÇn an toµn (<13%) tr−íc khi b¶o qu¶n. S©u mät cã thÓ bÞ chÕt hoÆc bay ®i. §©y lµ kh©u quan träng bëi nã quyÕt ®Þnh chÊt l−îng b¶o qu¶n n«ng s¶n. * Lµm kh« dïng ph−¬ng ph¸p ph¬i n¾ng: ®¬n gi¶n, kinh tÕ, dÔ ¸p dông réng r∙i, nh−ng phô thuéc nhiÒu vµo ®iÒu kiÖn thêi tiÕt. Khi ph¬i cÇn chó ý c¸c ®iÓm sau: + Kh«ng nªn ph¬i qu¸ dÇy (kho¶ng 10cm), kho¶ng 1h ®¶o xíi mét lÇn ®Ó nhiÖt t¨ng ®Òu ë mçi vÞ trÝ. + Cµo thµnh tõng luèng ®Ó nhiÖt bøc x¹ tiÕp xóc ®−îc ®Òu + Khi ph¬i n¾ng s©u mät cã thÓ bß ra bèn phÝa hay Èn trong c¸c khe kÏ, s©n ph¬i ph¶i nh½n xung quanh kh«ng ®Ó r¬m r¹ hay c¸c vËt dông kh¸c. Nªn l¸ng thªm mét líp xi m¨ng xÉm mÇu, l−îng n−íc trong h¹t cao g©y khã kh¨n cho viÖc s¬ chÕ vµ lµm kh«. - §èi víi ng« gièng ®Þa ph−¬ng cã thÓ ®Ó chÝn treo ®Ìn thu ho¹ch, - §èi víi ng« gièng lai thu ho¹ch theo h−íng dÉn cña nhµ cung cÊp gièng. - Thu ho¹ch ë ®iÒu kiÖn kh«ng thuËn lîi: trêi m−a th× ph¶i thu nhanh, tr¸nh thu ho¹ch kÐo dµi lµm cho l−îng n−íc trong h¹t qu¸ cao, ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng n«ng s¶n còng nh− t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho nÊm mèc, s©u mät ph¸t triÓn. Ph¶i hong hoÆc dïng qu¹t, hoÆc treo c¶ cuén, c¶ b¾p bi, khi cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi ph¶i ph¬i hoÆc sÊy ngay. •Ph−¬ng ph¸p sÊy dïng t¸c nh©n nhiÖt nh©n t¹o ®Ó lµm kh« n«ng s¶n vµ diÖt s©u h¹i. Khi sÊy ph¶i ®¶m b¶o nhiÖt ®é ph©n bè ®Òu nhiÖt ®é kh«ng cao qua møc, lµm ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng n«ng s¶n. Khi sÊy ph¶i n©ng nhiÖt ®é tõ tõ, ®¶m b¶o sù l−u th«ng vµ tho¸t Èm ®Òu ®Æn . NhiÖt ®é thÝch hîp ®Ó sÊy thãc lµ 45oC-50oC; sÊy ng« lµ 80oC 3. Lµm s¹ch vµ ph©n lo¹i chÊt l−îng Môc ®Ých: Nh»m n©ng cao chÊt l−îng n«ng s¶n Tuèt, tÏ ®Ó t¸ch h¹t n«ng s¶n ra khái phÇn lâi, r¬m r¹ ®Ó tiÖn lî cho viÖc lµm kh«, ®Ó t¹o ra c¸c h¹t n«ng s¶n cã chÊt l−îng t−¬ng ®èi ®ång ®Òu vÒ: - §é chÝn khi thu ho¹ch - §é Èm (thuû phÇn h¹t) - §é ®ång ®Òu vÒ kÝch cì h¹t,b¾p (khi b¶o qu¶n ng« c¶ b¾p) - Lo¹i nhiÔm vµ kh«ng nhiÔm s©u mät. - Tû lÖ t¹p chÊt - Khi s¬ chÕ cÇn ¸p dông c¸c kü thuËt sao cho tû lÖ h¹t bÞ vì, søt lµ Ýt nhÊt. CÇn t¸ch riªng c¸c h¹t ®∙ bÞ gÉy vì. - Ph©n lo¹i riªng tõng phÇn n«ng s¶n tèt, xÊu. §Ó qu¸ tr×nh lµm kh« ®¹t hiÖu qu¶ tèt nhÊt. Ng¨n chÆn ®−îc s©u mät l©y nhiÔm tõ ®ång vÒ nhµ. PhÇn III- thiÕt bÞ lµm kh« vµ B¶o qu¶n n«ng s¶n §Æc tÝnh mét sè thiÕt bÞ b¶o qu¶n ®ang ®−îc sö dông t¹i c¸c hé n«ng d©n 1. Thïng t«n: - §−îc n«ng d©n cho lµ hîp lý. Thïng cã kÕt cÊu gän, nhÑ, kh«ng bÞ gØ, kÝn, tr¸nh ®−îc chuét. Thïng cã nhiÒu lo¹i kÝch cì kh¸c nhau phï hîp víi yªu cÇu cña tõng hé (søc chøa tõ 3 t¹ - 1 tÊn) - Nh−îc ®iÓm: Thïng kh«ng cã ch©n ®ì, th−êng ph¶i kª b»ng g¹ch vµ v¸n gç nªn rÊt hay bÞ mÐo (xÖ ®¸y), dÔ bÞ truyÒn nhiÖt khi cã sù chªnh lÖch nhiÖt ®é gi÷a bªn trong vµ bªn ngoµi. Bªn trong thïng ®−îc gia c−êng b»ng c¸c gê gç hoÆc s¾t, ®Ó t¹o thuËn lîi cho s©u mät tró ngô vµ ph¸t triÓn, khã lµm s¹ch. N«ng s¶n lÊy ra khã kh¨n, chËm ®−îc lÊy ra dÔ vãn côc, mèc,.. 2. Thïng phi: Chóng nhá gän, gi¸ c¶ phï hîp víi bµ con n«ng d©n. - Nh−îc ®iÓm: chøa ®−îc Ýt (1- 1,3 t¹) do vËy ®Õn thêi ®iÓm thu ho¹ch cÇn nhiÒu thïng chøa trong nhµ mÊt nhiÒu diÖn tÝch. ThiÕt bÞ kh«ng cã n¾p ®Ëy, hoÆc n¾p ®Ëy kh«ng chÆt. Chuét, bä th−êng lîi dông nh÷ng kÏ hë nµy ®Ó x©m nhËp vµo. N«ng s¶n ph¶i lÊy ra tõ phÝa trªn khã kh¨n chuyÓn n«ng s¶n b¶o qu¶n. 3. Thïng gç: -Thïng gç cã h×nh ch÷ nhËt, cã nhiÒu kÝch cì kh¸c nhau vµ th−êng do c¸c hé tù ®Æt. ThiÕt bÞ cã søc chøa tõ 3 t¹ - 1 tÊn. -Nh−îc ®iÓm: thiÕt bÞ cã gi¸ thµnh cao h¬n so víi thïng t«n. ThiÕt bÞ th−êng hay bÞ chuét ph¸ h¹i, dÔ bÞ nøt t¹o ®iÒu kiÖn cho sù x©m nhËp vµ ph¸t triÓn cña gi¸n, chuét, s©u mät,... ph¸ h¹i n«ng s¶n. N«ng s¶n dÔ bÞ t¸i Èm. 4. Chum, v¹i sµnh: - Cã kh¶ n¨ng b¶o qu¶n tèt, tr¸nh Èm, th−êng ®−îc n«ng d©n sö dông chøa h¹t gièng. Søc chøa dao ®éng trong kho¶ng 30kg ®Õn 80kg tuú theo lo¹i. - Nh−îc ®iÓm: Søc chøa nhá, tèn nhiÒu diÖn tÝch vµ kh¸ nÆng nÒ. Ph−¬ng tiÖn b¶o qu¶n c¶i tiÕn: CCT-02 lµ thiÕt bÞ b¶o qu¶n n«ng s¶n sau thu ho¹ch chèng c«n trïng- chèng chuét, cã h×nh trô ®øng, bao gåm 3 phÇn riªng biÖt -PhÇn n¾p -PhÇn khay ®ùng -PhÇn ®¸y PhÇn N¾p §−îc sö dông ®Ó ®Ëy lªn khay ®ùng, t¹o buång kÝn trong thiÕt bÞ Cã t¸c dông phßng chèng c«n trïng, chuét bä, m−a vµ c¸c t¸c ®éng bªn ngoµi ¶nh h−ëng ®Õn khèi nguyªn liÖu b¶o qu¶n N¾p PhÇn Khay ®ùng Lµ phÇn cÊu t¹o nªn th©n thiÕt bÞ, c¸c khay nµy cã c¸c ®−êng g©n chÞu lùc vµ cã thÓ ghÐp nèi c¸c khay l¹i víi nhau. Sè khay ®ùng cã thÓ thay ®æi tuú theo l−îng n«ng s¶n cÇn b¶o qu¶n. NghÜa lµ tuú theo nhu cÇu b¶o qu¶n cña mçi gia ®×nh mµ chñ hé cã thÓ mua, l¾p sè l−îng khay cho phï hîp. Khay ®ùng §−îc lµm b»ng t«n chÞu lùc. Cã d¹ng h×nh phÔu, cã gãc nghiªng b»ng gãc tù ch¶y cña n«ng s¶n vµ ®−îc g¸ chÆt vµo 3 ch©n. MÆt d−íi ®¸y lµ cöa th¸o nguyªn liÖu ra, cöa nµy cã thÓ ®ãng hoÆc më dÔ dµng, thuËn tiÖn. PhÇn trong cña phÔu cã thiÕt bÞ ph©n phèi nguyªn liÖu ra tr¸nh hiÖn t−îng ø ®äng ë thµnh khay, tr¸nh ®−îc hiÖn t−îng ®ãng b¸nh n«ng s¶n ë thµnh vµ ®¸y thiÕt bÞ. §©y ®−îc xem lµ phÇn quan träng nhÊt cña thiÕt bÞ. PhÇn ®¸y Cöa th¸o liÖu L¾p ®Æt thiÕt bÞ CCT-02 N¾p khay ®ùng thø nhÊt vµo N¹p nguyªn liÖu cho ®Õn khi c¸ch mÐp khay kho¶ng 20 cm th× dõng B−íc 1 §Æt ch©n ®¸y B−íc 2 B−íc 3 N¾p khay ®ùng thø 2B−íc 4 LÆp l¹i c¸c b−íc 2,3 cho ®Õn khi kÕt thóc §Ëy n¾p thiÕt bÞ B−íc 5 B−íc 6 ¦u ®iÓm của CCT-02: - Ch¾c ch¾n, kÝn, h¹n chÕ ®−îc ¶nh h−ëng xÊu cña m«i tr−êng bªn ngoµi - Chèng chuét, bä, s©u mät - NhËp, xuÊt n«ng s¶n dÔ dµng - Søc chøa lín (3 t¹ - 1,5 tÊn) - Tèn Ýt diÖn tÝch sö dông - Gi¸ thµnh rÎ, phï hîp víi mäi ®èi t−îng ThiÕt bÞ sÊy n«ng s¶n SH1-200 Nguyªn lÝ lµm viÖc: M¸y sÊy SH1- 200 lµ mét lo¹i m¸y sÊy tÜnh, th«ng giã tù nhiªn hoÆc c−ìng bøc, mçi mÎ sÊy ®−îc 180 – 200 kg thãc, 220- 250 kg ng«. M¸y dùa trªn nguyªn lÝ ®èi l−u. ThiÕt bÞ sÊy n«ng s¶n SH1-200 ThiÕt bÞ sÊy n«ng s¶n SH1-200 1 4 6 7 8 9 11 12 10 3 5 2 13 1. Qu¹t vµ ®éng c¬ 2. Lß ®èt than tæ ong 3. Chôp hót nhiÖt 4. èng hót khÝ nãng 5. èng nèi. 6. M¸ng tho¸t liÖu 7. Cöa th¸o liÖu 8. Chãp t¶n nhiÖt 9. Khung vµ lång l−íi ngoµi (buång sÊy) 10. Lång l−íi trong (buång cÊp nhiÖt) 11. Khung ®¸y 12. Ch©n trô m¸y 13. Bé phËn trao ®æi nhiÖt ¦u ®iÓm: - Gän nhÑ, ®¬n gi¶n, lµm kh« n«ng s¶n t¹i chç - Nhiªn liÖu sö dông phong phó (cñi, trÊu, than tæ ong,...) - Gi¸ rÎ, phï hîp víi mäi ®èi t−îng. S¬ ®å qui tr×nh c«ng nghÖ sÊy b»ng thiÕt bÞ SH1-200 (Trong tr−êng hîp n«ng s¶n cßn t−¬i) Thãc, ng« cÇn sÊy (W = 21-26%) §æ vµo m¸y Lµm nguéi Lµm s¹ch Nhãm bÕp than SÊy 3-4 giê BËt qu¹t §¶o lÇn 1,2,3… SÊy ®Õn kh« CÊt gi÷ Thãc, ng« sau sÊy ≤ 13,0% Mét sè chØ tiªu kÜ thuËt: N¨ng suÊt sÊy: 200 kgthãc/mÎ §é gi¶m Èm: 0,2 - 0,4%/h Thêi gian sÊy: tuú theo thêi tiÕt vµ ®é Èm nguyªn liÖu khi sÊy. C«ng suÊt ®éng c¬:135w Lß ®èt: BÕp than tæ ong ChÊt ®èt: Than tæ ong Tiªu tèn: 4- 5 giê/viªn than tæ ong Chi phÝ sÊy: 40- 50 ®ång/kg Mét sè h×nh ¶nh chuyÓn giao PhÇn IV- C«n trïng h¹i kho vµ biÖn ph¸p Phßng trõ Mét sè C«n trïng h¹i kho phæ biÕn 1)C«n trïng h¹i kho cã nh÷ng ®Æc tÝnh: + Thuéc lo¹i sinh vËt ®a thùc, chóng ¨n ®−îc nhiÒu lo¹i thøc ¨n kh¸c nhau, tuy r»ng cã lo¹i thøc ¨n mµ chóng −a thÝch. VÝ dô: ®èi víi mät cµ phª th× ng« h¹t lµ mãn ¨n −a thÝch nhÊt; bét mú lµ mãn ¨n ®−îc −a thÝch nhÊt cña mät thãc ®á, chóng cã thÓ ¨n hµng chôc lo¹i thøc ¨n kh¸c ®Ó tån t¹i,ph¸t triÓn. + NhiÒu lo¹i c«n trïng nhÞn ¨n rÊt tèt. Khi kh«ng cã thøc ¨n, chóng cã thÓ di chuyÓn ®i n¬i kh¸c ®Ó t×m kiÕm thøc ¨n. + ThÝch øng réng víi d¶i nhiÖt ®é vµ ®é Èm cña m«i tr−êng + Cã kh¶ n¨ng sinh s«i m¹nh trong thêi gian t−¬ng ®èi dµi. + Ph©n bè rÊt réng, thÝch nghi víi nhiÒu ®iÒu kiÖn sinh th¸i kh¸c nhau. + HÇu hÕt c«n trïng h¹i kho ®Òu ®Î trøng, mçi lÇn ®Î tõ 200 – 600 qu¶ trøng. 2) TÝnh chÊt vµ ph−¬ng thøc ¨n h¹i cña c«n trïng h¹i kho a- Nhãm ¨n h¹i thêi kú ®Çu ®−îc gäi lµ c«n trïng h¹i s¬ cÊp: Lµ nh÷ng s©u h¹i cã kh¶ n¨ng ®ôc ph¸, ¨n h¹i n«ng s¶n phÈm cßn nguyªn vÑn, lµm cho n«ng s¶n phÈm bÞ vì n¸t, rçng ruét, tæn th−¬ng. Sù ph¸ h¹i do nhãm nµy g©y ra rÊt lín vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho s©u h¹i thêi kú sau. Mét sè c«n trïng h¹i s¬ cÊp ®iÓn h×nh lµ: Mät ng«, mät g¹o, mät ®ôc h¹t nhá, mät thãc lín, mät ng«, mät cµ phª, mät ®Ëu xanh.... 3. Nguyªn nh©n l©y lan vµ n¬i c− tró cña c¸c lo¹i c«n trïng h¹i kho 1. NhiÒu lo¹i c«n trïng ph¸ h¹i n«ng s¶n ë c¶ ngoµi ®ång lÉn trong kho. Khi thu ho¹ch vÒ cho n«ng s¶n vµo kho chóng l©y lan sang n«ng s¶n b¶o qu¶n kh¸c. 2. Dông cô b¶o qu¶n n«ng s¶n trong kho do kh«ng ®−îc vÖ sinh cÈn thËn nªn c«n trïng cßn Èn nÊp trong c¸c chç nøt nÎ, nh÷ng chç kÝn, chóng cã thÓ ph¸t triÓn trë l¹i vµ g©y h¹i ngay khi cã ®iÒu kiÖn thÝch hîp. 3. C¸c ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn kh«ng vÖ sinh s¹ch sÏ còng lµ nguyªn nh©n l©y lan c«n trïng tõ n¬i nµy sang n¬i kh¸c… 4. Th«ng qua n«ng s¶n phÈm ®∙ bÞ c«n trïng x©m nhiÔm ®Õn n¬i tiªu thô. 5. Mét sè loµi gËm nhÊm, chim chãc bÞ c«n trïng b¸m vµo vµ trë thµnh vËt mang c«n trïng, l©y lan c«n trïng sang n¬i kh¸c. 4. C¸c lo¹i c«n trïng th−êng gÆp trong b¶o qu¶n n«ng s¶n Bé c¸nh cøng (Coleoptera) * C«n trïng h¹i s¬ cÊp a)Mät g¹o (Sitophilus oryae L.) b)Mät ng« (Sitophilus zeamays Motsch) c) Mät thãc ®á (Tribolium castaneum H.) d)Mät ®ôc h¹t nhá (Rhizopertha dominica Fabricus) e/ Mät cµ phª (Araecerus f¸ciculatas) *C«n trïng h¹i thø cÊp f) Mät r©u dµi (Cryptolestes pusillus Stephan) g) Mät r¨ng c−a (Oryzaephilus surinamensis L) h) Mät g¹o dÑt (Ahasverus advena W) j) Mät cã sõng (Gnathocerus cornutus Fasbricius) k) Mät khuÈn ®en to (Alphitobius diaperinus Panz) l)Mät thãc dÑt Th¸i lan (Lophocateres pusillus Klug) Bé C¸nh vÈy- Lepidoptera 1/ Ngµi m¹ch (Sitotroga cerealella Oliv.) 2/ Ngµi bét §Þa trung h¶i (Ephestia kuehniella) 3/ Ngµi thãc Ên §é (Plodia interpunctela Hiibner) Bé bÐt (Acarina) M¹t bét (Tyroglyphus farinae Linne) C«n trïng ¨n thÞt vµ thiªn ®Þch 1/ Ong ký sinh (Anisopteromalus calandrae), lo¹i ong nµy ¨n s©u non cña mät ng«, mät g¹o vµ mät ®ôc h¹t. Trøng cña ong ký sinh ®Î trùc tiÕp trªn s©u non cña mät vµ ngµi. Trong kho th−êng xuÊt hiÖn ong ký sinh vµo th¸ng 3- 4 sau khi b¶o qu¶n nh−ng khi chÕt chóng ®Ó l¹i x¸c trªn n«ng s¶n lµm gi¶m gi¸ trÞ s¶n phÈm. 2/ Mät cµng cua (Allochernes widen): Mät cµng cua thuéc hä nhÖn vµ lµ c«n trïng ¨n thÞt, h×nh d¸ng gièng nh− con bä c¹p rÊt nhá nh−ng kh«ng cã ®u«i, mät thÝch ¨n: m¹t, trøng c«n trïng, nh÷ng s©u non nhá. Sù xuÊt hiÖn cña chóng cho thÊy quÇn thÓ c¸c lo¹i c«n trïng h¹i kho ®∙ h×nh thµnh. 5. §Æc ®iÓm sinh häc cña c«n trïng h¹i kho KhÝ hËu n−íc ta tuy cã 2 mïa râ rÖt nhiÖt ®é trung b×nh: mïa hÌ lµ 25oC-30oC, mïa ®«ng lµ 15oC -20oC §é Èm kh«ng khÝ cao kho¶ng 80- 95% chØ cã th¸ng 11 vµ 12 lµ cã ®é Èm kho¶ng 70%. Khi n«ng s¶n cã thuû phÇn : - Tõ 9- 10% c«n trïng sèng nh−ng kh«ng sinh s¶n vµ g©y h¹i kh«ng ®¸ng kÓ. - Tõ 11- 13% c«n trïng sèng nh−ng sinh tr−ëng rÊt Ýt vµ g©y h¹i kh«ng ®¸ng kÓ. - Tõ 14- 16% c«n trïng ph¸t triÓn vµ g©y h¹i rÊt lín lµm n«ng s¶n tæn thÊt c¶ vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng. - Lín h¬n 16% nÊm mèc ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn. Khi cã nÊm mèc c«n trïng bÞ øc chÕ nªn kÐm ph¸t triÓn. - C«n trïng h¹i kho th−êng cÇn kh«ng khi duy tr× sù sèng, chóng th−êng sèng trªn bÒn mÆt, häac ë nh÷ng n¬i cã nhiÒu kh«ng khÝ. 6- C¸c biÖn ph¸p phßng trõ : 1/ C¸c biÖn ph¸p phßng c«n trïng l©y nhiÔm vµ ph¸t sinh a/ Phßng tr¸nh c«n trïng l©y nhiÔm tõ ®ång vÒ nhµ: - N«ng s¶n cã thÓ bÞ c«n trïng g©y h¹i tõ ngoµi ®ång. Do vËy khi thu ho¹ch cÇn chó ý thu ho¹ch vµ ph©n lo¹i riªng, tuú theo møc ®é mµ sö dông ngay hoÆc huû ®ª ng¨n chÆn kh«ng c«n trïng l©y lan mét c¸ch triÖt ®Ó. - Lµm kh« n«ng s¶n ®Õn thuû phÇn <13% trong thêi gian hîp lý nh»m xua ®uæi vµ diÖt c«n trïng triÖt ®Ó tr−íc khi ®−a n«ng s¶n b¶o qu¶n. - Lµm s¹ch vµ ph©n lo¹i lµm cho n«ng s¶n cã chÊt l−îng cao vµ ®ång ®Òu tr¸nh hiÖn t−îng t¨ng ®é Èm côc bé h¹n chÕ c«n trïng ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn. b) Phßng c«n trïng l©y nhiÔm tõ n«ng s¶n b¶o qu¶n vô tr−íc sang n«ng s¶n b¶o qu¶n vô sau. - VÖ sinh ph−¬ng tiÖn b¶o qu¶n vµ c¸c lo¹i bao b× - C¸ch ly n«ng s¶n ®∙ bi s©u h¹i x©m h¹i - Lo¹i bá n«ng s¶n ®∙ bÞ s©u h¹i nghiªm träng ®Ó s©u h¹i kh«ng thÓ l©y nhiÔm sang n«ng s¶n míi -C¸ch ly n«ng s¶n b¶o qu¶n víi c¸c s¶n phÈm ®∙ chÕ biÕn - Phßng ngõa c«n trïng ph¸t sinh trong qu¸ tr×nh BQ: + Duy tr× thñy phÇn cña n«ng s¶n nhá h¬n 13% + Sö dông c¸c chÕ phÈm th¶o méc (vÝ dô :l¸ xoan ®µo….) chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt víi n«ng s¶n ë líp bÒ mÆt vµ ®¸y kho¶ng 30cm. + Kh«ng ®Ó hiÖn t−îng ng−ng tô h¬i n−íc côc bé lµm gia t¨ng thñy phÇn n«ng s¶n ®Ó øc chÕ c«n trïng vµ nÊm mèc ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn. + Ng¨n chÆn chuét x©m h¹i vµ th¶i chÊt th¶i vµo n«ng s¶n 2/ BiÖn ph¸p diÖt trõ a) DiÖt trõ b»ng c¸c biÖn ph¸p c¬ häc. Khi n«ng s¶n bÞ nhiÔm s©u h¹i nÕu b¶o qu¶n tiÕp trong thêi gian ng¾n cã thÓ : - Dïng dÇn sµng ®Ó t¸ch s©u h¹i - Ph¬i, sÊy ®Ó xua ®uæi vµ diÖt s©u h¹i b»ng nhiÖt. Lµm nh− vËy cã thÓ h¹n chÕ s©u h¹i trong kho¶ng 30 ngµy b) DiÖt trõ b»ng chÕ phÈm th¶o méc vµ c¸c chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt, khi cã s©u h¹i trong n«ng s¶n dïng c¸c chÊt ho¹t ®éng bÒ mÆt hoÆc chÕ phÈm th¶o méc trén trong líp 30cm víi nång ®é tõ 0,5- 1% cã thÓ xua ®uæi vµ diÖt c«ng trïng trong thêi gian 2 ®Õn 3 th¸ng th−êng xuyªn cµo ®¶o TÇn suÊt diÖt trõ : - N«ng s¶n cã thñy phÇn <13% 5- 6 th¸ng xö lý mét lÇn - N«ng s¶n cã thñy phÇn >13% 2- 3 th¸ng xö lý mét lÇn C¬ chÕ diÖt c«n trïng h¹i kho: + ChÕ phÈm th¶o méc: DiÖt vµ xua ®uæi c«n trïng nhê nh÷ng hîp chÊt cã nhiÒu trong c¸c lo¹i th¶o méc: Amilo acid, alcaloid, retanoid… c«n trïng ¨n, tiÕp xóc vµ kÝch thÝch thÇn kinh g©y c«n trïng ng¸n ¨n, chËm di chuyÓn vµ chÕt. + ChÊt häat ®éng bÒ mÆt: C«n trïng tiÕp xóc víi c¸c chÊt nµy lµm mÊt n−íc ë c¸c m« biÓu b×, m« mì cña c«n trïng vµ bÝt c¸c lç ch©n l«ng, h¹n chÕ qu¸ tr×nh h« hÊp, mÊt n−íc dÉn ®Õn chÕt. c) DiÖt trõ b»ng c¸c lo¹i thuèc hãa häc: Sö dông c¸c lo¹i thuèc hãa häc ®−îc phÐp sö dông vµ liÒu l−îng cho phÐp sö dông. C¬ chÕ ho¹t ®éng cña thuèc hãa häc: tiÕp xóc trùc tiÕp diÖt c«n trïng víi tû lÖ cao (100%) - Dïng Attinic, Sumition nång ®é 2% phun d¹ng s−¬ng ®Òu lªn bÒ mÆt n«ng s¶n víi liÒu l−îng 10 lÝt cho100m2. Sau khi phun cµo ®¶o ngµy 1 lÇn trong vßng 1 tuÇn. Chó ý phun kÜ c¶ t−êng trÇn kho vµ xung quanh bªn ngoµi kho. - X«ng h¬i b¨ng phosphine .Nång ®é 3g/tÊn ®èi víi ng«, s¾n kh« ®Ëu l¹c; 9g/tÊn ®èi víi thãc .Khi x«ng h¬i b¾t buéc ph¶i lµm kÝm hoµn toµn kh«ng ®Ó PH3 lät ra ngoµi nguy hiÓm ®èi víi ng−êi, gia sóc vµ m«i tr−êng. Chuét vµ c¸ch phßng trõ 1/ ThiÖt h¹i do chuét g©y ra Chuét cã mÆt kh¾p n¬i. Chuét g©y t¸c h¹i nhiÒu mÆt ®èi víi con ng−êi vÝ dô nh−: ¨n h¹i l−¬ng thùc, lµm h− háng vËt dông trong nhµ, c¾n r¸ch ¸o quÇn, l©y truyÒn nhiÒu bÖnh nguy hiÓm cho ng−êi. Hµng n¨m trªn toµn thÕ giíi cã kho¶ng tíi 33 triÖu tÊn l−¬ng thùc bÞ chuét ph¸ h¹i, víi sè l−îng l−¬ng thùc cã thÓ nu«i ®ñ 100 triÖu ng−êi trong mét n¨m 2/C¸c biÖn ph¸p diÖt chuét HiÖn t¹i tån t¹i rÊt nhiÒu ph−¬ng ph¸p diÖt chuét, nh−ng chung qui l¹i chung ®−îc chia lµm ba nhãm sau d©y: 2.1 BiÖn ph¸p c¬ häc (dïng c¹m bÉy) 2.2 BiÖn ph¸p ho¸ häc (dïng c¸c lo¹i thuèc ho¸ häc) 2.3 Dïng c¸c biÖn ph¸p sinh häc (sö dông kÎ thï tù nhiªn hoÆc c¸c chÕ phÈm sinh häc ®Ó diÖt chuét). -Th«ng b¸o cho nh©n d©n biÕt thêi gian, ®Þa ®iÓm diÖt chuét - Nhèt c¸c lo¹i gia sóc, gia cÇm - HÕt thêi gian ph¶i thu gom ®ñ sè b∙ ph¸t ra vµ thu gom x¸c chuét chÕt ®Ó b¶o vÖ m«i tr−êng vµ vËt nu«i còng nh− con ng−êi.ChØ sö dông c¸c lo¹i thuèc cã trong danh môc thuèc b¶o vÖ thùc vËt cña Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT cho phÐp sö dông. Mét con mÌo trong mét n¨m cã thÓ b¾t ®−îc 500-600 con chuét. Mét con có mÌo b¾t ®−îc 1000 con chuét trong mét mïa hÌ. Mét con chim diÒu h©u cã thÓ b¾t ®−îc 8-9 con chuét trong mét ngµy. Mét con chån cã thÓ b¾t ®−îc 300-400 con chuét trong mét n¨m. Tãm l¹i: Tuú ý theo ®iÒu kiÖn cô thÓ mµ ¸p dông ph−¬ng ph¸p nay hay ph−¬ng ph¸p kia, nhung nh×n chung nÕu cã ®iÒu kiÖn th× ¸p dông lu«n mét lo¹t c¸c biÖn ph¸p sÏ cã hiÖu qu¶ cao h¬n. NÊm mèc (Fungi) vµ t¸c h¹i cña nÊm mèc NÊm mèc cã mÆt ë kh¾p n¬i trªn tr¸i ®Êt. NÊm mèc lµ mét nghµnh cña vi sinh vËt, cã kho¶ng 100.000 loµi. Chóng ph¸t t¸n nhê giã, n−íc, c«n trïng, ®éng vËt vµ ngay c¶ con ng−êi. Bªn c¹nh nh÷ng loµi nÊm cã lîi cho con ng−êi, cã nhiÒu lo¹i nÊm mèc g©y bÖnh cho c©y trång vµ g©y h¹i cho n«ng s¶n thùc phÈm Mét sè nÊm cã kh¶ n¨ng s¶n sinh ra nh÷ng chÊt ®éc ®−îc gäi lµ ®éc tè nÊm. §éc tè nÊm g©y ¶nh h−ëng xÊu ®Õn søc khoÎ ng−ßi vµ ®éng vËt. 300 lo¹i ®éc tè nÊm nh−ng chØ cã mét sè (kho¶ng 20) lµ ®−îc t×m thÊy th−êng xuyªn trªn thøc ¨n cña ng−êi vµ gia sóc. §éc tè nÊm cã t¸c h¹i nhiÒu nhÊt lµ aflatoxin. g©y h¹i ë c¸c loµi gia sóc, ®Æc biÖt ë gµ,vÞt, lµm h− h¹i gan, gi¶m n¨ng xuÊt thÞt vµ trøng, tû lÖ trøng në thÊp. Aflatoxin lµ nguyªn nh©n g©y ung th− gan vµ thËn... ë ng−êi Phßng ngõa sù l©y nhiÔm cña A.flavus Lµm kh« h¹t ®Õn thuû phÇn an toµn. NÊm mèc kh«ng thÓ mäc trªn h¹t cã thuû phÇn thÊp. H¹t cã dÇu nÕu cã thuû phÇn d−íi 8%, thãc <13%, ng« <12% ,San<12%th× nÊm mèc sÏ kh«ng ph¸t triÓn ®−îc. N«ng s¶n trong kho cÇn ®−îc th«ng giã, cµo ®¶o, ®Ó t¨ng nhanh qu¸ tr×nh tho¸t nhiÖt, tho¸t Èm, ng¨n ngõa t×nh tr¹ng h¹t hót Èm khiÕn thuû phÇn h¹t v−ît qu¸ ng−ìng an toµn. Nh÷ng gi¶i ph¸p ®¬n gi¶n gióp bµ con n«ng d©n phßng ngõa sù nhiÔm ®éc bëi A. flavus. +Thu ho¹ch n«ng s¶n vµo nh÷ng ngµy n¾ng r¸o. + Ph©n lo¹i n«ng s¶n sau thu ho¹ch, chØ b¶o qu¶n dµi h¹n n«ng s¶n kh«ng bÞ mèc, kh«ng bÞ dËp, vì, n¸t.. + ChÕ biÕn, sö dông phÇn n«ng s¶n bÞ tæn th−¬ng cµng sím cµng tèt, tr¸nh ®Ó l©u. + Trong tr−êng hîp n«ng s¶n bÞ nhiÔm mèc A.flavus (cã mµu vµng lôc) ta ph¶i bá ngay, kh«ng dïng lµm thøc ¨n gia sóc. + Nhanh chãng sÊy kh« n«ng s¶n tíi ®é Èm an toµn ( 10- 13% víi g¹o, ng«, ®Ëu t−¬ng; 7- 10% ®èi víi l¹c, võng vµ c¸c h¹t cã dÇu kh¸c. +B¶o qu¶n n«ng s¶n trong ph−¬ng tiÖn s¹ch sÏ, ®Æt nh÷ng n¬i kh« r¸o, tho¸ng m¸t, hîp vÖ sinh. ch©n thµnh c¶m ¬n lÒu sÊy ®èi l−u BS-4-6 (Dïng n¨ng l−îng mÆt trêi) Xem ¶nh VIAEP-Pictures.PowerPoint-Say – B¶o qu¶n (Trang 109 Handbook §Æc tÝnh kü thuËt M∙ hiÖuBS – 4 – 6 DiÖn tÝch ph¬i, 150 – 200 Khèi l−îng ph¬i, tÊn/mÎ 4 – 6 NhiÖt ®é trong lÒu, OC Mïa hÌ:50 – 60 Mua dong:35-45 Tèc ®é gi¶m Èm, %/giê1,5 – 1,8 §Æc ®iÓm vµ c«ng dông §©y lµ lÒu sÊy n«ng s¶n sö dông n¨ng l−îng mÆt trêi, ho¹t ®éng theo nguyªn lý ®èi l−u tù nhiªn. Thay v× ph¬i trªn s©n nh−ng nÕu cïng khèi l−îng ph¬i nh− nhau th× lÒu sÊy cã diÖn tÝch Ýt h¬n 50%. MÆt kh¸c, do lÒu sÊy cã hiÖu øng nhµ kÝnh nªn nhiÖt ®é kh«ng khÝ trong lÒu lín h¬n ngoµi trêi v× vËy kh¶ n¨ng tho¸t Èm tõ vËt liÖu sÊy nhanh. ¦u ®iÓm cña lÒu sÊy lµ khi gÆp m−a kh«ng cÇn ph¶i thu dän s¶n phÈm, gi¶m tæn thÊt s¶n l−îng vµ gi¸ l¾p ®Æt rÎ. CÊu t¹oGåm cã khung lÒu, m¸i ®−îc che phñ ë trªn b»ng tÊm nil«ng trong (PE). Sµn sÊy b»ng g¹ch hoÆc l¸ng xi m¨ng, xung quanh cã r∙nh ®Ó tho¸t n−íc. Cã hai cöa ë hai phÝa ®Çu håi ®Ó tho¸t Èm, h−íng cña hai cöa cÇn theo h−íng §«ng Nam ®Ó viÖc th«ng giã tho¸t Èm dÔ dµng. C¸ch sö dông H¹t n«ng s¶n ®−îc r¶i ®Òu trªn nÒn víi bÒ dµy 5 ®Õn 10 cm. Sau kho¶ng mét giê ph¬i, tiÕn hµnh cµo ®¶o ®Ó viÖc tho¸t Èm ®ång ®Òu. Tr−êng hîp gÆp m−a chØ cÇn dïng nilong hoÆc cãt Ðp che hai cöa ë phÝa ®Çu håi.