Luận văn Biểu tượng trang trí tại các quốc tự ở Huế

1 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH: DÂN TỘC HỌC MÃ SỐ: 60.22.70 ĐỀ TÀI: BIỂU TƯỢNG TRANG TRÍ TẠI CÁC QUỐC TỰ Ở HUẾ TÁC GIẢ: ĐẶNG VINH DỰ NGƯỜI HƯỚNG DẪN: PGS.TS. NGUYỄN VĂN MẠNH HỘI ĐỒNG BẢO VỆ: TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC HUẾ NĂM BẢO VỆ: 2010 ĐẶNG VINH DỰ © Copyright 2010 2 Tính cấp thiết của ñề tài Phật giáo là tôn giáo thế giới có nhiều ảnh hưởng ñến ñời sống văn hoá các dân tộc ở phương Đông trong ñó có Việt Nam. Nghiên cứu về Phật giáo vì vậy ñóng vai trò quan trọng không chỉ làm sáng tỏ nhiều vấn ñề về lịch sử hình thành, triết lý sâu xa của ñạo Phật mà còn hiểu biết sâu sắc hơn về văn hoá các dân tộc trong khu vực. Việc nghiên cứu ñạo Phật có thể thông qua kinh, tạng, luật, luận hay các loại hình nhạc lễ, văn học, kiến trúc, ... Và cũng có thể thông qua việc khảo sát, truy tìm nguồn gốc, ý nghĩa của các hoa văn trang trí, các biểu tượng ñược sử dụng trên các công trình kiến trúc như chùa, tháp hay cách thức thiết trí thờ tự ở các ñiện, ñường. Hệ thống biểu tượng trang trí chùa Huế mang trên mình ý nghĩa thuần thành của Phật giáo, lý giải và làm phong phú hơn cho tôn giáo ñầy triết lý về thế giới và nhân sinh này. Nhưng biểu tượng trang trí chùa Huế cũng chịu sự chi phối, ảnh hưởng phong cách, nhân sinh quan của văn hóa Việt Nam nói chung và văn hóa Huế nói riêng. Bên cạnh ñó, nghiên cứu biểu tượng tại các quốc tự - những ngôi chùa do nhà Nguyễn xây dựng và quản lý - sẽ giúp ta có cái nhìn rõ hơn về sự chi phối của ý thức hệ phong kiến ñến Phật giáo. Tìm hiểu biểu tượng trang trí qua các ngôi chùa là một cách tiếp cận khác khi nghiên cứu về ñạo Phật nói chung và Phật giáo Huế nói riêng. Vì vậy, chúng tôi chọn vấn ñề “Biểu tượng trang trí tại các quốc tự ở Huế” làm ñề tài luận văn tốt nghiệp Cao học Lịch sử chuyên ngành Dân tộc học của mình với mong muốn góp phần làm sáng tỏ triết lý, ñặc trưng Phật giáo Huế qua cách tiếp cận các biểu tượng trang trí. Lịch sử nghiên cứu vấn ñề Văn hóa Phật giáo là lĩnh vực cần ñược giải mã dưới nhiều góc ñộ khác nhau nhằm ñạt ñược những giá trị khoa học cũng như bảo tồn phát huy các giá trị văn hóa này trong tương lai. Chính vì vậy, từ trước ñến nay ñã có rất nhiều tác giả nghiên cứu về Phật giáo ở nhiều lĩnh vực khác nhau như: nghệ thuật, lịch sử Phật giáo, kinh, luật, luận, ñời sống tăng sĩ, hệ phái,… Trong tổng thể các công trình nghiên cứu trên, có thể ñiểm qua các công trình với những kết quả khác nhau như: - Lý Kim Hoa với “Châu bản triều Nguyễn – Tư liệu Phật giáo qua các triều ñại nhà Nguyễn 143 năm từ Gia Long 1802 ñến Bảo Đại 1945” ñã sưu tầm và biên dịch những chiếu, chỉ dụ của vua các ñời nhà Nguyễn về xây cất, bổ nhiệm, trai ñàn... ở các quốc tự. Đây là tư liệu quý khi nghiên cứu về Phật giáo nói chung và chùa Huế nói riêng. Tuy nhiên, khía cạnh mỹ thuật, kiến trúc, biểu tượng trang trí ít ñược ñề cập ñến. - Trong bộ “Đại Nam nhất thống chí” quyển 1 của Quốc sử Quán triều Nguyễn ở phần Kinh sư khi nhắc ñến chùa quán từ trang 95 ñến trang 100 cũng chỉ sơ lược về quá trình hình thành và ra ñời của các quốc tự, không nhắc ñến vấn ñề trang trí nghệ thuật hay biểu tượng Phật giáo ở các công trình này. “Thần kinh 3 Nhị thập cảnh” là tập thơ của vua Thiệu Trị nói về hai mươi cảnh ñẹp ở Kinh ñô nhà Nguyễn trong ñó có những cảnh ñẹp liên quan ñến các quốc tự Thiên Mụ, Thánh Duyên, Giác Hoàng, Linh Hựu. Tuy chỉ là một tập văn thơ nhưng cũng là tư liệu quý trong việc khảo cứu về các quốc tự tất nhiên nó chỉ có tác dụng ñịnh tính trong lĩnh vực biểu tượng trang trí mà thôi. - Loạt bài nghiên cứu trên tạp chí B.A.V.H (Bullentin des Amis du Vieux Hué) là những tư liệu ñáng chú ý hơn cả của những tác giả người Pháp, các quan triều Nguyễn viết về ñạo Phật và các công trình liên quan ñến tôn giáo này trên mảnh ñất Đế ñô. Bác sĩ Asallet và Nguyễn Đình Hoè trong loạt bài “Liệt kê các chùa và các nơi thờ tự ở Huế” (trang 108 ñến 113; 198 ñến 201; 349 ñến 351) ở tập I năm 1914 ñã tỉ mẫn chỉ ra những công trình thờ tự trên mảnh ñất Kinh ñô nhưng tiếc ñó chỉ là những nét ñiểm xuyết về các ngôi chùa, nơi thờ tự chứ chưa ñi sâu vào chi tiết các công trình. “Chùa Thiên Mẫu” (lịch sử - từ trang 149 ñến 166) (miêu tả - từ trang 228 - 257), (các bia - từ trang 417 ñến 439) trong tập II năm 1915 ñược A. Bonhomme nhắc ñến rất cụ thể về lịch sử hình thành, vị trí của từng công trình kiến trúc, từng văn bia có ở ñây. Tác giả cũng ñã miêu tả biểu tượng của Phật giáo, nhắc ñến ý nghĩa và lai lịch của các chi tiết kiến trúc ấy. Đây là nguồn tư liệu quý ñể những công trình nghiên cứu về chùa Thiên Mụ sau này kế thừa và ñối sánh. Tuy vậy, A. Bonhomme cũng chỉ nhắc ñến một cách ngẫu hứng, chưa tạo thành một hệ thống hoàn chỉnh ñể người ñọc, nghiên cứu nhận ra nét tiêu biểu của biểu tượng trang trí tại chùa Thiên Mụ. Đây cũng chỉ là tư liệu riêng biệt về ngôi chùa này, chưa bao quát hết các quốc tự nói riêng và xa hơn là chùa Huế, biểu tượng trang trí trên các công trình Phật giáo của vùng ñất này nói chung. Cũng như A. Bonhomme, Nguyễn Đình Hoè trong bài nói về “chùa Diệu Đế” ñăng trên tạp chí này tập III năm 1916 (từ trang 400 ñến trang 405) ñã miêu tả chi tiết các công trình ñược xây dựng trong khuôn viên chùa. Nhưng cũng như các tác giả khác, khía cạnh nghệ thuật và biểu tượng trang trí chưa ñược chú ý ñến, chỉ thoáng qua. Đáng chú ý nhất khi nói về biểu tượng trang trí Huế nói chung và biểu tượng trên các công trình kiến trúc nói riêng phải nhắc ñến Leopold Cadière, tổng biên tập của tạp chí B.A.V.H. Ông là người ñầu tiên và là người quan tâm nhất ñến văn hóa nghệ thuật Cố ñô Huế. Công trình nghiên cứu tiêu biểu của ông khái quát mỹ thuật ở Huế và những kiểu thức trang trí Huế ñược ñăng trong tập VI quyển A năm 1919 (B.A.V.H) dành trọn 345 trang công phu lý giải, khắc hoạ về các biểu tượng từ hoa văn, con vật, cây lá... cung cấp cho giới nghiên cứu những tư liệu quý về biểu tượng, mỹ thuật vùng ñất Kinh kỳ xưa. Đây là công trình ñầu tiên nghiên cứu về mỹ thuật ở Huế, làm cơ sở cho những nhà nghiên cứu mỹ thuật học của Pháp và Việt Nam sau này tham khảo và phát triển. Với phương pháp nghiên 4 cứu khoa học tổng hợp, so sánh quy nạp, với kiến thức uyên bác của một học giả phương Tây, với góc nhìn xuất phát từ mỹ thuật Hy Lạp, La Mã, Phục Hưng - Cổ ñiển ở Châu Âu cũng như những ý niệm tư tưởng tượng trưng biểu tượng trong Nho, Lão, Phật của phương Đông trong nền mỹ thuật Trung Hoa, Nhật Bản. Đây là tư liệu quý tuy vậy cách nhìn của tác giả chỉ dừng lại ở nhãn quan của người phương Tây nghiên cứu mỹ thuật và văn hoá phương Đông, có nhiều lý giải còn thiếu chính xác. - Phật giáo Huế ñược quan tâm nhiều trong giai ñoạn những năm cuối thế kỷ XX ñầu thế kỷ XXI. Đã có nhiều công trình nghiên cứu nghiêm túc và chất lượng ra ñời góp những góc nhìn ña dạng về giáo lý, văn hoá, kiến trúc, mỹ thuật,... Phật giáo nơi ñây. Công trình “Danh lam xứ Huế” của Trần Đại Vinh, Nguyễn Hữu Thông, Lê Văn Sách ñã giới thiệu khá chi tiết và cụ thể về 28 ngôi chùa nổi bật của xứ Huế. Nhưng quốc tự Giác Hoàng, Linh Hựu lại không thấy nhắc ñến và trên hết là biểu tượng trang trí ở các ngôi tự này cũng không ñược ñề cập, lý giải... Năm 2000 nhà xuất bản Thuận Hóa ấn hành cuốn “Những ngôi chùa Huế” của tác giả Hà Xuân Liêm. Tác giả ñã khảo cứu và cung cấp cho người ñọc cũng như giới nghiên cứu về tiến trình phát triển của Phật giáo xứ Huế và lai lịch của từng ngôi chùa trên mảnh ñất này. Tuy nhiên về mặt mỹ thuật, biểu tượng trang trí lại không ñược nghiên cứu sâu. Năm 2007, tác giả Hà Xuân Liêm một lần nữa nhắc ñến Phật giáo xứ Huế, chùa tháp xứ sở này ở công trình “Những chùa tháp Phật giáo ở Huế” do nhà xuất bản Văn hóa Thông tin ấn hành. Tác phẩm này giúp cho giới nghiên cứu có thêm một cái nhìn về chùa tháp Phật giáo ở Huế. Nhưng nhìn chung ñây cũng là công trình bổ sung và hiệu ñính tác phẩm của năm 2000. Cụ thể hơn và chuyên sâu hơn về các công trình chùa tháp, cuốn “ Lịch sử Phật Giáo xứ Huế” của tác giả Thích Hải Ấn và Hà Xuân Liêm xuất bản năm 2001 cung cấp những tư liệu quý về kiến trúc của các ngôi chùa, hệ thống tháp mộ, lai lịch và hành trạng của các vị tổ sáng lập chùa. - Bên cạnh ñó, trên các trang Web, tạp chí chuyên ngành lịch sử, văn hoá, mỹ thuật, kiến trúc, Phật giáo,... bàn nhiều về các biểu tượng của Nho giáo, Phật giáo, Lão giáo. Bàn về các biểu tượng Phật giáo có: “Đức Phật tượng trưng bằng nhiều cách khác nhau” của Gilles Béguin và “Về một bức tượng Phật ñản sinh ñộc ñáo” của Nguyễn Thanh Chương ñăng trên Tạp chí Văn hoá Phật giáo Việt Nam, Ấn phẩm mùa hạ 2010 – PL 2554; “Lịch sử chữ thập ngoặc” của Phạm Việt Hưng trên vietsciences.org; “Tìm hiểu về bánh xe Pháp luân” của Cư sĩ Minh Tâm trên Báo Nguồn Đạo năm 2007... Đề tài về các linh vật như rồng, lân, long mã,... nhận ñược nhiều tranh luận hơn cả. Nguyễn Ngọc Thơ với bài viết “Về vấn ñề nguyên mẫu của rồng Trung Hoa” ñăng trên Tập san Khoa học xã hội & Nhân văn, số tháng 23 năm 2004, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh; “Long mã Huế” của Trần Đức Anh Sơn 5 trên trang web covathue.com; “Hình tượng Rồng trong văn hoá Trung Quốc và trong Chu Dịch” của Lê Anh Minh trên www.vanhoahoc.edu.vn; Bùi Thị Thanh Mai với “Một số cách nhìn nhận về rồng ở Ấn Độ và Đông Nam Á” ñăng trên Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á số tháng 9 năm 2007... Và những bài viết khác nhắc ñến các biểu tượng ñược phối thờ trong chùa như: “Nói về Thập Điện Diêm Vương rằm tháng Bảy” của Huỳnh Thanh Bình trên trang Web của Báo Giác Ngộ; “Hình tượng hồ lô trong văn hóa Trung Hoa” của Nguyễn Ngọc Thơ ñăng trên Tạp chí Khoa học xã hội & Nhân văn, số tháng 9 năm 2007, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh.... Đó là những nguyên liệu quan trọng giúp chúng tôi ñối chiếu, so sánh với những công trình ñã ñược xuất bản trước ñây cũng như nắm bắt ñược sự thay ñổi diễn ra trong nhận thức về biểu tượng cụ thể qua các thời kỳ khác nhau. Tuy nhiên, do chỉ là những bài viết ñơn lẻ nên tính hệ thống, liên kết vấn ñề về biểu tượng nói chung và biểu tượng trang trí tại các quốc tự nói riêng là không có. - Cũng ñã có những luận văn, khoá luận ñề cập ñến biểu tượng trang trí, thiết trí thờ tự chùa Huế. Năm 1999, Lê Văn Quý chọn ñề tài “Bước ñầu tìm hiểu một số biểu tượng thường gặp trong văn hoá Phật giáo ở Huế” làm khoá văn tốt nghiệp Cử nhân Lịch sử trường Đại học Khoa học Huế. Khoá luận bước ñầu lý giải ý nghĩa của các biểu tượng ở chùa phân theo âm thanh, hình khối, ñồ vật, cây con, màu sắc mà không sâu chuỗi vấn ñề, không giải quyết ñược tính logic của nội dung, chọn biểu tượng theo lối tuỳ thích bên cạnh việc dẫn tư liệu không rõ nguồn, chưa lý giải ñược nguồn gốc và ý nghĩa của biểu tượng. Phan Thị Thanh Vân cụ thể hơn trong việc chọn “Tìm hiểu cấu trúc và trang trí của một số ngôi quốc tự ở Huế” làm khoá luận Tốt nghiệp Cử nhân ngành Lịch sử năm 1999 khoa Lịch sử trường Đại học Khoa học Huế. Tuy vậy, nội dung liên quan ñến biểu tượng trang trí lại ñược ñề cập một cách ngắn gọn trong phần các chủ ñề trang trí bên cạnh việc quan tâm ñến cách bài trí, chất liệu ñược sử dụng tại các quốc tự. Gần hơn cả, tác giả Lê Thọ Quốc chọn ñề tài “Thiết trí hệ thống tượng thờ ở các chùa Huế qua phong trào chấn hưng Phật giáo” làm Luận văn tốt nghiệp Thạc sĩ Dân tộc học trường Đại học Khoa học Huế năm 2009 nhắc ñến các biểu tượng trang trí ñặc biệt là tượng thờ thay ñổi theo thời gian với mốc là phong trào chấn hưng Phật giáo mà không ñi sâu vào lý giải nội dung biểu tượng. - Trong giai ñoạn cuối những năm 1990 và ñầu những năm 2000, các công trình nghiên cứu về văn hóa, mỹ thuật, biểu tượng trong kiến trúc Phật giáo nói chung và Phật giáo Huế nói riêng xuất hiện ngày càng nhiều. Một loạt các công trình của các tác giả nước ngoài như Meher Mc.Arthur, Robert E. Fisher, Roy C. Craven... viết về kiến trúc, mỹ thuật Phật giáo ở các nước Ấn Độ, Trung Quốc, Tây Tạng... hay các công trình dịch của Nguyễn Tuệ Chân giải thích các thủ ấn, biểu tượng trong Phật giáo... các công trình của Nguyễn Bá Lăng, Hà Văn Tấn, 6 Huỳnh Ngọc Trảng, Trần Lâm Biền, Chu Quang Trứ,... ñã cung cấp, bổ sung cho nguồn tư liệu về mỹ thuật, kiến trúc Phật giáo ngày thêm ñồ sộ, ñưa tôn giáo này ngày càng ñến gần hơn với giới nghiên cứu và xã hội. Đây là những tư liệu quý ñể bổ sung, ñối sánh khi nghiên cứu về Phật giáo Huế nói chung và biểu tượng trang trí nói riêng. Đáng chú ý hơn cả là công trình ñầy tâm huyết và có giá trị của tác giả Nguyễn Hữu Thông, “Mỹ thuật Huế nhìn từ góc ñộ ý nghĩa và biểu tượng trang trí” ấn hành năm 2001. Công trình cung cấp cho giới nghiên cứu những góc nhìn cụ thể, chân xác về mỹ thuật Huế, về biểu tượng trang trí trên các công trình, về mỹ thuật triều Nguyễn, về nguồn gốc và sự tiếp biến của các biểu tượng trên các công trình. Đây là nguồn tư liệu quý như một tấm gương phản chiếu khi nghiên cứu mỹ thuật, biểu tượng Phật giáo ở Huế, sự tiếp biến và ảnh hưởng của mỹ thuật văn hóa cung ñình sẽ ñược nhìn nhận rõ nét hơn. Rõ ràng hướng nghiên cứu biểu tượng trang trí tại các công trình kiến trúc ở Huế không còn mới tuy nhiên ñề cập ñến biểu tượng trang trí tại các ngôi chùa xứ Huế còn hạn chế và có phần tản mát. Đâu ñó trong công trình của mình các tác giả chỉ nhắc ñến một cách sơ lược về họa tiết trang trí, các biểu tượng mà không ñi sâu giải thích nguồn gốc, lý do chọn và sử dụng những biểu tượng trang trí ñó. Nghiên cứu về biểu tượng tại các quốc tự ở Huế lại càng ít hơn. Do ñó, căn cứ trên những tư liệu có ñược, chúng tôi nhận thấy tính mới của luận văn ñược thể hiện một cách rõ ràng và khá cụ thể qua việc nghiên cứu và tìm hiểu về biểu tượng trang trí tại các quốc tự ở Huế. Bên cạnh những yếu tố của Phật giáo không thể lãng tránh của một ngôi chùa thờ Phật thì phong cách và ñường nét của mỹ thuật cung ñình sẽ hiển hiện trên các biểu tượng trang trí ñược sử dụng. Ngoài ra, nghiên cứu về các biểu tượng trang trí tại các quốc tự, ñề tài sẽ xâu chuỗi những biểu tượng trang trí trên các công trình thành một mẫu hình chung. Tính mới của ñề tài Đề tài góp phần lý giải, phân tích và truy nguyên nguồn gốc, ý nghĩa của biểu tượng trang trí tại các ngôi quốc tự ở Huế trên các phương diện thần phả, tranh tượng cũng như sự kết hợp “Tam giáo ñồng nguyên” với các biểu tượng trang trí Nho, Lão. Qua ñó, ñề tài sẽ tìm ra ñặc ñiểm của biểu tượng trang trí tại các quốc tự; nêu lên những giá trị của biểu tượng trang trí và ñóng góp của loại hình mỹ thuật này ñối với văn hoá Huế. Đối tượng nghiên cứu và giới hạn phạm vi nghiên cứu - Về ñối tượng: Đề tài Biểu tượng trang trí tại các quốc tự ở Huế sẽ tìm ra những biểu tượng riêng biệt chỉ có ở các quốc tự ñồng thời lý giải, truy nguyên nguồn gốc ý nghĩa của biểu tượng trang trí Phật giáo. Bên cạnh ñó, trong giới hạn có thể chúng tôi xâu chuỗi sự liên kết giữa văn hóa Phật, Nho, Lão mà cụm từ “tam giáo ñồng nguyên” ñược mọi người sử dụng thông qua các biểu tượng tại 7 các quốc tự. Từ ñó làm rõ sự giao thoa tạo nên bản sắc trong việc sử dụng biểu tượng và tính cách nổi trội hơn trong lĩnh vực này của quốc tự so với hệ thống chùa Huế tồn tại cùng thời giúp ta có cái nhìn xuyên suốt, thấu hiểu hơn về Phật giáo, sự cộng hưởng của văn hoá cung ñình và văn hoá Phật giáo ở chốn Thiền môn. - Về thời gian: Tìm hiểu biểu tượng trang trí tại các quốc tự ở Huế là tìm hiểu những biểu tượng của Phật, Nho, Lão trong quãng thời gian trị vì của vương triều Nguyễn trên mảnh ñất Kinh kỳ ngày xưa. Chọn các quốc tự Thiên Mụ, Thánh Duyên, Diệu Đế ñể nghiên cứu ta sẽ thấy ñược sự phát triển của Phật giáo trong giai ñoạn ñầu triều Nguyễn. Đồng thời, tập trung cho mảng biểu tượng trang trí trong giai ñoạn này giúp ta thấy ñược phần nào ñó sự giao thoa, dung hoà giữa mỹ thuật Phật giáo và mỹ thuật triều Nguyễn trong tiến trình phát triển. - Về không gian: Khi nghiên cứu về vấn ñề này, tác giả chủ yếu tập trung vào các quốc tự còn lại trên ñất Kinh ñô ngày xưa và Thừa Thiên Huế ngày nay: Thiên Mụ, Thánh Duyên và Diệu Đế. Riêng Giác Hoàng và Linh Hựu tuy là quốc tự nhưng hiện không còn bên cạnh tư liệu thành văn không nhiều, rất khó lý giải ñặc biệt trong lĩnh vực biểu tượng trang trí ñòi hỏi hiện vật, cứ liệu cụ thể. Và ñể thấy ñược sự cộng hưởng của văn hóa Phật giáo và văn hóa Huế, tác giả sử dụng nhiều nguồn tư liệu khác nhau về văn hóa Huế, văn hóa Phật giáo trong nhiều lĩnh vực ñể ñối sánh, giải mã hệ thống biểu tượng trang trí xuất hiện tại các quốc tự. Mục ñích nghiên cứu - Tìm hiểu biểu tượng trang trí tại các quốc tự ở Huế ngoài mục ñích lý giải nguồn gốc và ý nghĩa của các biểu tượng ñược sử dụng, ñề tài còn mong muốn mô thức hoá các motif ñược dùng và xa hơn là chỉ ra dấu ấn của sự giao thoa, quyện hoà của văn hoá Phật giáo với văn hoá cung ñình Huế. - Thông qua tìm hiểu ñặc ñiểm, giá trị biểu tượng trang trí tại các ngôi quốc tự ñề tài mong muốn góp thêm tư liệu ñể phục vụ việc bảo tồn, phát huy giá trị của biểu tượng trang trí Phật giáo trong ñời sống văn hoá cộng ñồng dân cư Huế hiện nay. Phương pháp nghiên cứu Để hoàn thành ñề tài mang nội hàm mới và phong phú, bằng những phương pháp có tính chất ñịnh hình của phương pháp lịch sử (trên lát cắt ñồng ñại và lịch ñại) kết hợp với phương pháp logic nhằm luận giải những vấn ñề ñặt ra trên quan ñiểm của chủ nghĩa duy vật và biện chứng một cách khoa học nhất. Trong quá trình thu thập tư liệu, chúng tôi còn sử dụng các phương pháp sau: + Phương pháp ñiền dã Dân tộc học: phương pháp này nhằm quan sát, nhận diện các biểu tượng trang trí tại các quốc tự; kiểu thức, sự kết hợp, vị trí của từng biểu tượng... từ ñó có một cách nhìn cụ thể và chân xác khi ñối chiếu với các nguồn tư liệu thành văn. 8 + Phương pháp ñiều tra Xã hội học: phương pháp này nhằm thu thập số liệu về biểu tượng trang trí; sử dụng các hình thức phỏng vấn chuyên gia, tăng sĩ,… ñể lý giải, xây dựng một bức tranh tổng quan về hệ thống các biểu tượng trên các quốc tự nói riêng và chùa Huế nói chung. + Phương pháp so sánh ñối chiếu: Từ những kết quả ñạt ñược, chúng tôi thực hiện ñối sánh các biểu tượng trên các công trình với biểu tượng trong các tư liệu thành văn nhằm truy tìm nguồn gốc, lý giải ý nghĩa và công dụng mà biểu tượng vốn có một cách chân xác nhất. Đồng thời tìm ra sự ña dạng và biển ñổi của các biểu tượng tại các quốc tự ở Huế. Nguồn tư liệu + Nguồn tư liệu thành văn: Gồm các công trình như Châu bản Triều Nguyễn viết về Phật giáo; Đại Nam Nhất Thống Chí; Đại Nam Thực Lục,... cùng các ấn phẩm viết về Phật giáo Huế, chùa Huế. Bên cạnh ñó, công trình của các tác giả ở trong và ngoài nước viết về mỹ thuật và biểu tượng Phật giáo là nguồn tư liệu chính trong việc xác ñịnh và truy nguyên nguồn gốc biểu tượng. Đề tài còn tham khảo các bài viết trong các kỷ yếu hội thảo về Phật giáo nói chung và Phật giáo Huế nói riêng; các bài viết trên các tạp chí như Văn hoá Phật giáo, Huế Xưa và Nay; báo Giác Ngộ;... các trang web về Phật giáo, văn hoá,.... + Nguồn tư liệu ñiền dã: Qua quá trình khảo sát thực tế tại các quốc tự và hệ thống chùa ở Huế, chúng tôi ñã thu thập ñược tranh, ảnh, sự tích về nguồn gốc, ý nghĩa của các biểu tượng. Đây là nguồn tư liệu giúp chúng tôi có cái nhìn chính xác hơn về các biểu tượng khi kết hợp và ñối sánh với tư liệu thành văn. Nội dung tóm tắt các chương chính của luận văn Chương 1: QUỐC TỰ TRONG HỆ THỐNG CHÙA HUẾ Với tư tưởng “cư Nho mộ Thích” của Vương triều Nguyễn, Phật giáo có ñiều kiện phát triển và tạo sự ảnh hưởng ñối với ñời sống của người dân. Bên cạnh hệ thống chùa tổ do các vị thiền sư sáng lập thì những ngôi quốc tự ñược các chúa Nguyễn và sau này là vua Nguyễn trùng kiến hay xây dựng ñóng vai trò quan trọng trong việc hoằng dương Phật pháp trên mảnh ñất Kinh kỳ. Bên cạnh những nét tương tự trong kiến trúc như nhiều ngôi chùa ở Huế thì các quốc tự vẫn thể hiện những ñặc ñiểm riêng. Các ñặc ñiểm này xuất phát từ lịch sử hình thành cũng như vai trò mà nó vốn có dưới triều Nguyễn. Do sự biến thiên của lịch sử nên trong 5 quốc tự dưới triều Nguyễn là Thiên Mụ, Linh Hựu, Giác Hoàng, Thánh Duyên và Diệu Đế thì chỉ ba ngôi chùa Thiên Mụ, Thánh Duyên và Diệu Đế còn tồn tại ñến ngày nay. Chương 2: BIỂU TƯỢNG TRANG TRÍ TẠI CÁC QUỐC TỰ Ở HUẾ Biểu tượng trang trí tại các quốc tự ở Huế thể hiện sự tiếp nối dòng chảy phát triển của biểu tượng Phật giáo từ thời kỳ Vô tượng lúc Đức Phật còn tại thế 9 cho ñến sự ña dạng Phật tượng trong ý thức của Phật giáo Đại thừa. Từ hoa sen biểu trưng cho việc Thế Tôn ñản sinh, cây bồ ñề biểu trưng cho việc ñức Phật thành ñạo, bánh xe pháp biểu trưng cho việc thuyết pháp và tháp Phật biểu trưng cho việc Phật nhập niết bàn. Cho ñến hệ thống phong phú Phật tượng ñược thiết trí thờ tự như Thích Ca Mâu Ni, A Di Đà, Di Lặc, Quán Thế Âm Bồ Tát, Đại Thế Chí Bồ Tát,... Vi Đà Thiên Tôn, Thập Điện Diêm Vương, Thập Bát La Hán ... cùng nhiều biểu tượng trang trí có liên quan của Phật giáo thể hiện ước vọng và ñiều may mắn cho mọi người. Bên cạnh ñó, biểu tượng trang trí ở ñây còn tích hợp, chứng minh cho sự giao hoà giữa biểu tượng của Phật – Nho – Lão trong nhiều kiểu thức trang trí. Chương 3: NHỮNG GIÁ TRỊ CỦA BIỂU TƯỢNG TRANG TRÍ TẠI CÁC QUỐC TỰ Ở HUẾ Biểu tượng tại các quốc tự vừa mang nét chung của biểu tượng trang trí chùa Huế vừa lưu giữ những ñặc ñiểm riêng. Vẫn thể hiện giáo lý nhà Phật qua hệ thống biểu tượng Phật giáo nhưng ñồng thời dấu ấn của kiến trúc Cung ñình hay ảnh hưởng của tầng lớp trì vì có thể thấy rõ qua các biểu tượng Nho giáo hay thậm chí là Phật giáo. Chính những giá trị ấy ñã tác ñộng và có những ñóng góp nhất ñịnh ñối với văn hoá Huế từ kiểu thức kết hợp biểu tượng Nho giáo và Phật giáo ñến minh chứng cụ thể cho sự ña dạng của văn hoá Huế cũng như bàn tay tài hoa của nghệ nhân dướ thời Nguyễn KẾT LUẬN Thuận Hoá – Phú Xuân - Huế ñã có lịch sử trên 700 năm và chừng ấy thời gian Phật giáo tích tụ, hình thành và phát triển trên mảnh ñất này với thời kỳ ñỉnh cao trong giai ñoạn trị vì của dòng họ Nguyễn. Chùa chiền, tự viện xuất hiện nhiều cùng với sự quy tụ của các danh tăng từ Trung Hoa, Đàng Ngoài và phía bên kia ñèo Hải Vân. Cũng bởi là trung tâm chính trị, thủ phủ và kinh ñô của Vương triều kéo dài hơn 350 năm, mặc cho hệ tư tưởng Nho giáo thống trị thì lối suy nghĩ “cư trần lạc ñạo” ảnh hưởng khá nhiều ñến quan ñiểm an dân trị nước của các vị chúa, vua dòng họ Nguyễn. Quốc tự, những ngôi chùa do các chúa, vua Nguyễn trùng kiến hay xây dựng, nơi có phong cảnh ñẹp hữu tình và cũng là nơi chứa ñựng những giá trị về nghệ thuật kiến trúc trong ñó có biểu tượng trang trí. Ở ñó có tính triết lý, sự mộc mạc của biểu tượng trang trí Phật giáo, sự trang trọng và quý phái cũng như tính nghiêm cẩn, ñăng ñối của biểu tượng Nho giáo và cả ước mơ thoát tục hoà vào cõi thần tiên của biểu tượng Đạo gia. Theo dòng chảy của thời gian, biểu tượng trang trí ở các ngôi quốc tự hội tụ trong mình hương và sắc như những cánh hoa tô ñiểm cho công trình kiến trúc trở 10 nên ñẹp hơn và âm thầm chuyển tải những ñiều thiện, tạo phước lành ñến với ñông ñảo tín ñồ, khách thập phương như ñạo Pháp xuất hiện ở ñời ñể phổ ñộ chúng sinh vậy. Hoà cùng thiên nhiên, phong cảnh, con người ñất ñai xứ sở, biểu tượng trang trí vừa làm ñẹp cho các ngôi tự và vừa mang ñạo Phật ñến gần hơn với cuộc ñời, xã hội. Chỉ cần một lần ñứng trước tượng các vị La Hán có thể giúp một ai ñó bớt tham dục hơn; chấp tay trước hình tượng Phật Thích Ca giúp tâm ta hướng về ñiều thiện; ngắm nhìn nụ cười của Di Lặc làm lòng người quên ñi sầu muộn và nghĩ ñến viển cảnh an lành;... Biểu tượng trang trí tuy “tĩnh” nhưng có thể làm suy nghĩ của mọi người phải “ñộng”, ñộng từ thái cực muộn phiền sang trạng thái tươi vui hơn, có ích. Nhưng những giá trị ấy thường chìm lắng ñằng sau hệ thống ñồ sộ kinh ñiển, giáo lý và gần hơn là âm nhạc, ẩm thực trong sự chú ý của nhiều người. Khơi dòng cho những biểu tượng ấy toả hương là một ñiều khó làm và cũng chưa từng ñược nhiều người làm vậy. Bên cạnh những giá trị như nhiều ngôi chùa khác vẫn có thì biểu tượng tại các quốc tự còn thể hiện nét ñặc trưng khó lẫn. Những biểu tượng chỉ xuất hiện ở quốc tự như Thập Nhị Thần Tướng; một phong cách gần hơn với mỹ thuật Nguyễn trong biểu tượng tam quan; những ngôi tháp Phật vươn mình mạnh mẽ như chính ñạo Pháp ñang tồn tại ở các ngôi quốc tự và thật nhiều Phật tượng thể hiện bàn tay tài hoa của nghệ nhân dưới triều Nguyễn;... không có tác dụng phân biệt rõ quốc tự và hệ thống chùa Phật giáo còn lại nhưng là “con dấu” ñể nhận rõ hơn vị trí ngôi chùa của Triều ñình. Ngoài ra cũng không thể không nhắc ñến sự kết hợp biểu tượng trang trí Phật giáo, Nho giáo trong kiểu thức “lưỡng long triều chữ Vạn” hay “lưỡng long triều chữ A (Sanskrit)” tại các quốc tự mà sau này là mẫu hình chung cho trang trí chùa chiền. Tuy vậy, với thời gian tồn tại hàng trăm năm cùng bao lần tu sửa, trùng kiến nên biểu tượng thể hiện rõ phong cách mỹ thuật Nguyễn còn lại tại các quốc tự không nhiều. Bên cạnh ñó, ñề tài chỉ tiếp cận trên góc ñộ lịch sử văn hoá, lý giải nguồn gốc của biểu tượng, không quá chú trọng trên phương diện mỹ thuật, chất liệu của biểu tượng trang trí nên chắc hẳn cái nhìn tổng quan về biểu tượng trang trí tại các quốc tự ở Huế sẽ không ñược trọn vẹn. Ngày nay, trong xu thế phát triển của thời ñại, khi mà công nghệ xây dựng cho phép nhiều ngôi chùa vươn lên như muốn thách thức cùng không gian và tích hợp trong mình nhiều hoạ tiết trang trí từ cổ ñến kim, từ phương Tây phóng khoáng cho ñến phương Đông dịu nhẹ thì việc giữ ñược phần hồn của nhiều ngôi quốc tự dưới triều Nguyễn là một ñiều ñáng quý. Tuy vậy, công tác bảo tồn và phát huy những giá trị mà các ngôi tự trong ñó có biểu tượng trang trí cần ñược xem xét kỹ. Việc trùng tu, sửa chữa nên tránh làm sai lệch hoặc làm mới biểu tượng bên cạnh việc quảng bá, giới thiệu ñến tín ñồ và du khách ý nghĩa cũng như giá trị ñích thực của biểu tượng trang trí tại mỗi ngôi tự cần ñược quan tâm chu 11 ñáo. Luận văn này không có tham vọng cung cấp nguồn sử liệu và quá trình biến ñổi của các biểu tượng tại các quốc tự nhưng hy vọng nó sẽ là nguyên liệu cho những mẫu chuyện thú vị trong quá trình tham quan các ngôi chùa nổi tiếng này của du khách. Ngoài ra, ñề tài còn hy vọng ñây là bước khởi ñầu cho những bước tiếp theo ñể tìm hiểu sâu hơn, lý giải kỹ hơn những giá trị của biểu tượng không chỉ tại các quốc tự mà chung cho hệ thống chùa trên ñất Huế. Nếu sự vi diệu trong triết lý nhân sinh của ñạo Phật ñược thế giới biết ñến qua hệ thống kinh ñiển, nhạc lễ, nghi quy thì lòng từ bi, hướng mọi người ñến ñiều thiện có thể ñược nhìn nhận dễ dàng hơn qua các biểu tượng. Trực quan và sinh ñộng nhưng không kém phần sâu sắc, biểu tượng trang trí ñã ñưa Phật giáo ñến gần hơn với con người, với cuộc ñời. Trang trí tại các quốc tự ở Huế làm ñược ñiều ñó và xa hơn những biểu tượng nơi ñây còn thể hiện ñược giá trị của phong cách mỹ thuật thời Nguyễn dù ñó không phải là ñài các hay các công trình kiến trúc của Triều ñình, Hoàng gia.