Luận văn Cái nhìn, không gian và thời gian nghệ thuật trong hồi ký của Tô Hoài (qua hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều)

ẩm nghệ thuật, con người có quá trình vận động và phát triển riêng. Trong tác phẩm nghệ thuật, con người có thể trải qua một cuộc đời, một ngày, trải qua nhiều thế hệ, hoặc quay về quá khứ, hay nhảy vượt tới tương lai. Vì thế “thời gian nghệ thuật là thời gian mà ta có thể thể nghiệm được trong tác phẩm nghệ thuật với tính liên tục và độ dài của nó, với nhịp độ nhanh hay chậm, với chiều thời gian và hiện tại, quá khứ hay tương lai ” [47. 61]. Như vậy thời gian nghệ thuật có thể mang tính liên tục, cái này xảy ra sau cái kia theo một trình tự nhưng cũng có thể đảo ngược sự liên tục của nó. Bởi thế thời gian nghệ thuật có thể đảo ngược quay Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 83 về quá khứ. Người nghệ sĩ có thể chọn điểm bắt đầu và kết thúc, có thể là nhanh hay chậm, có thể kể xuôi hay đảo ngược, có thể chọn độ dài một khoảnh khắc hay nhiều thế hệ, nhiều cuộc đời. Thời gian thể hiện ý thức sáng tạo chủ động, tự do mang đậm dấu ấn của tác giả. Trần thuật trong văn học nghệ thuật bao giờ cũng xuất phát từ một điểm nhìn nhất định trong thời gian. Cái được trần thuật bao giờ cũng diễn ra trong thời gian, được biết qua thời gian. Thời gian nghệ thuật vừa là hình thức hiện hữu, vừa là hình thức tư duy của con người được diễn tả bằng ngôn từ trong quá trình miêu tả tính cách, hoàn cảnh, đường đời của nhân vật. Do đó “Thời gian nghệ thuật là hình thức nội tại của hình thức của hình tượng nghệ thuật thể hiện tính chỉnh thể của nó” [11. 219]. Thời gian nghệ thuật là hình thức nghệ thuật, sản phẩm sáng tạo của tác giả bằng các phương tiện nghệ thuật nhằm làm cho người thưởng thức cảm nhận được: hoặc hồi hộp đợi chờ, hoặc thanh thản vô tư, hoặc đắm chìm vào quá khứ. Nhưng thời gian nghệ thuật cũng không phải là một hiện tượng của tâm lý mà cá nhân người đọc muốn cảm thụ nhanh chậm tùy ý. Thời gian nghệ thuật là một sáng tạo khách quan trong chất liệu. Nếu như một tác phẩm có thể gây hiệu quả hồi hộp đợi chờ thì đối với ai, lúc nào, khi cảm thụ thời gian ấy đều xuất hiện. Điều đặc biệt là thời gian nghệ thuật là một biểu tượng, một tượng trưng, thể hiện một quan niệm của nhà văn về cuộc đời và con người. Chẳng hạn khi ta đọc truyện ngắn Dƣới bóng hoàng lan của Thạch Lam ta sẽ cảm nhận mình đang quay về quá khứ. Nhà văn đã sử dụng thời gian hồi tưởng để miêu tả cuộc đời nhân vật Thanh. Nhân vật Thanh dù đã trưởng thành nhưng khi quay trở về thăm bà chàng lại thấy mình như bé lại. Kỷ niệm thơ ấu, sự yêu thương và chở che trong vòng tay của bà nội, cảnh ngôi nhà và khu vườn yên tĩnh vẫn vẹn nguyên như ngày xưa… Thạch Lam Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 84 như “ghìm giữ nhịp trôi của thời gian” làm cho người đọc tưởng mình đang sống trọn vẹn cùng quá khứ. Thời gian trong văn học có thể được các nhân vật cảm nhận khác nhau tùy theo hoàn cảnh sống của họ. Trong Truyện Kiều của Nguyễn Du nhân vật Thúy Kiều đã từng có lúc cảm thấy thời gian dài đằng đẵng một ngày dài tựa ba thu: Sầu đong càng lắc càng đầy Ba thu dồn lại một ngày dài ghê Nhưng cũng có lúc nàng lại thấy thời gian trôi đi nhanh chóng, mười mấy năm trời mà như thoáng chốc: Chốc đà mười mấy năm trời Còn ra khi đã da mồi tóc sương Như vậy thời gian nghệ thuật trong văn học khác với thời gian khách quan, nó có thể trôi rất nhanh, bị dồn nén hay kéo dài cái chốc lát thành vô tận. Có thể nói thời gian nghệ thuật được xây dựng theo cách cảm nhận thời gian của con người. Phản ánh sự cảm thụ thời gian của con người trong từng thời kỳ lịch sử, từng giai đoạn phát triển, thể hiện sự cảm thụ độc đáo của tác giả về phương thức tồn tại của con người trong tác phẩm. Thời gian nghệ thuật là sự sáng tạo của nghệ sĩ để tạo ra “một thế giới nghệ thuật có thể trường tồn trong thời gian” (Trần Đình Sử). Như vậy thời gian nghệ thuật đã góp phần bộc lộ rõ quan điểm và tư tưởng của nhà văn. Có khi nhà văn tổ chức vận hành thời gian nghệ thuật trong tác phẩm của mình theo diễn biến của câu chuyện, được trình bày theo sự phát triển trước sau của thời gian. Đó là thời gian sự kiện, thời gian này được tính theo độ dài thời gian mà nó diễn ra. Các sự kiện được xâu chuỗi và xuất hiện một cách tuần tự, không đứt quãng. Tác phẩm không có thời gian chết và sức hấp dẫn của nó là ở nhịp điệu dẫn dắt câu chuyện. Ví dụ như tác phẩm: Tam quốc diễn nghĩa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 85 – La Quán Trung, Tây du kí – Ngô Thừa Ân, Hoàng lê nhất thống chí – Ngô gia văn phái … Bên cạnh kiểu thời gian này còn có kiểu thời gian tâm lý. Nhà văn kéo dài thời gian để diễn đạt tâm trạng chờ đợi của nhân vật, có khi buộc thời gian phải đứng lại vận động theo chiều ngược lại hay vận động ngược chiều để thể hiện sự hồi tưởng của nhân vật. Quá khứ, hiện tại và tương lai không tách rời mà đan cài lẫn nhau; cái hôm qua hiện hữu trong cái hôm nay, cái hôm nay dự báo cái ngày mai. Điều đó thể hiện quan niệm về sự vận động biện chứng của con người và lịch sử. Là một phạm trù của thi pháp học, thời gian nghệ thuật đã “cung cấp một cơ sở để phân tích cấu trúc bên trong của hình tượng văn học, cũng như nghiên cứu các loại hình, các hiện tượng nghệ thuật trong lịch sử” [35, 68]. Thời gian nghệ thuật rất đa dạng. Nó là một thuộc tính tất yếu của hình tượng nghệ thuật. Các nhà văn khi sáng tạo nên công trình nghệ thuật thường sử dụng yếu tố thời gian nghệ thuật như một phương tiện cần thiết để tái hiện đời sống con người. Khi nghiên cứu thời gian nghệ thuật, các nhà nghiên cứu cũng đưa ra một số cách phân loại. M.Bakhtin (nhà nghiên cứu văn học Nga) trong bài viết Tiểu thuyết giáo dục và ý nghĩa của nó trong lịch sử chủ nghĩa hiện thực (Tạp chí văn học số 4 - 1999) đã phân chia thời gian nghệ thuật trong tác phẩm văn học thành bốn loại: thời gian phiêu lưu, thời gian cổ tích, thời gian tiểu sử và thời gian lịch sử. G.S Trần Đình Sử quan niệm trong tác phẩm văn học có thời gian trần thuật và thời gian được trần thuật: Thời gian trần thuật là thời gian vận động theo dòng vận động tuyến tính một chiều của văn bản ngôn từ. Người ta nói văn học là nghệ thuật thời Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 86 gian bởi văn học diễn đạt các sự vật hiện tượng theo trật tự thời gian của lời nói liên tục, từ câu đầu đến câu cuối cùng, không đảo ngược. Thời gian trần thuật là thời gian của người kể, của sự kể. Nó có mở đầu và kết thúc; có tốc độ và nhịp độ riêng do người kể có thể nhanh hay chậm, kể lướt hay kể tỉ mỉ, dừng lại miêu tả chi tiết; có thể sắp xếp trật tự thời gian của sự việc đem cái xảy ra sau kể trước và ngược lại; nó luôn mang thời hiện tại (tương ứng với thời hiện của người nói). Thời gian được trần thuật là thời gian của sự kiện được nói tới bao gồm: thời gian sự kiện, thời gian nhân vật, thời gian thiên nhiên, thời gian sinh hoạt, thời gian phong tục, thời gian xã hội lịch sử. Nghiên cứu thời gian nghệ thuật trong hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều của Tô Hoài chúng tôi thấy thời gian nghệ thuật trong hai tập hồi ký này được thể hiện trên hai bình diện: thời gian lịch sử và thời gian đời tư. Chính nó đã góp phần làm nên thành công của hồi ký Tô Hoài. 3.2. Thời gian nghệ thuật trong hồi ký của Tô Hoài 3.2.1. Thời gian lịch sử rộng mở đa chiều Thời gian lịch sử là “thời gian thay đổi sơn hà, sự hưng phế, thịnh suy của xã hội. Nó đánh dấu bằng các sự kiện lên ngôi, niên hiệu, chiến tranh, nội chiến, ngày giải phóng, ngày hòa bình, ngày cách mạng, các đổi thay trong chính sách làm đổi thay cuộc sống và số phận của bao nhiêu người” [47. 67]. Nhà nghiên cứu văn học Nga M. Bakhtin trong bài viết Tiểu thuyết giáo dục và ý nghĩa của nó trong lịch sử chủ nghĩa hiện thực (sách đã dẫn) có đưa ra khái niệm về thời gian lịch sử: “Sự hình thành con người diễn ra trong thời gian lịch sử hiện thực với tính tất yếu của nó, với sự đầy đủ của nó, với tương lai của nó, với tính không gian sâu sắc của nó”. Như vậy, thời gian lịch sử là thời gian hiện thực với những sự kiện quan trọng, đánh dấu bước đi và nấc thang có ý nghĩa của mỗi dân tộc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 87 Nghiên cứu thời gian nghệ thuật trong hai tập hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều của Tô Hoài chúng tôi thấy do đặc điểm hồi kí có những điểm khác với các thể loại khác nên thời gian nghệ thuật trong hồi ký nói chung và hai tập hồi ký của Tô Hoài nói riêng được tổ chức không theo một trình tự biên niên hay quy luật có sẵn. Trong bài viết “Cấu trúc thời gian và ngôn ngữ trong Cát bụi chân ai” tác giả Đặng Thị Hạnh đã nhận thấy: “Dòng hoài niệm trong Cát bụi chân ai chạy lan man, rối rắm như ba mươi sáu phố phường, những phố hẹp của Hà Nội cổ đan xen nhau dày đặc, với những rẽ ngoặt quanh co …, (…). Thời gian hồi tưởng như ngẫu hứng, cũng chạy lông bông theo dòng hoài niệm, móc vào đâu đấy, dừng lại một lát rồi lại đi, vấp phải một câu nói, có khi chỉ là một từ, tên con tàu Chantilly chẳng hạn, chứ không hẳn phải là một bóng chiều trên sóng hồ lăn tăn nhà Thủy Tạ, là đã có thể đổi chiều, đi ngược về trước hoặc lùi về sau, có khi hàng chục năm. Tưởng đó cũng là bình thường khi “trò chơi lớn” của văn viết hồi ký là đặt chồng lên nhau các lớp thời gian” [32. 398]. Cũng theo tác giả Đặng Thị Hạnh “đối với giới nghiên cứu phương Tây thì điều này đánh dấu sự chuyển đổi vị trí của cái tôi nhân chứng trong các sự kiện lịch sử thời hiện đại: Việc không còn tuân thủ trình tự biên niên như hồi ký cổ điển khiến cho “không gian và thời gian truyện kể được đặt cao hơn không gian và thời gian các sự cố được kể” [32. 398]. Tô Hoài là nhà văn của những cảm hứng nhân văn đời thường, vì thế trong sáng tác của ông đặc biệt là hồi ký người ta ít thấy âm hưởng hào hùng của những năm tháng chiến tranh như những tác phẩm thời kỳ 1945 – 1975. Tô Hoài viết về cách mạng trên cái nền của những bức tranh sinh hoạt đời thường. Bởi vậy thời gian trong sáng tác của Tô Hoài đôi khi không được cụ thể và thật sự xác định. Tuy nhiên không phải vì thế mà sáng tác của Tô Hoài thoát ly khỏi hiện thực cách mạng, ông tái hiện lịch sử theo cách riêng của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 88 mình. Đặc biệt trong hồi ký Tô Hoài viết về lịch sử không giống bất cứ nhà văn nào. Là người đã từng sống và chứng kiến những bước chuyển mình của lịch sử dân tộc, trên từng trang viết của ông chúng ta thấy những sự kiện lịch sử hiện lên một có ý thức. Những sự kiện lịch sử ấy là những mốc đánh dấu sự đổi thay của cuộc sống, thay đổi vận mệnh của con người, của dân tộc. Do đó, qua sự kiện lịch sử những vấn đề của xã hội, con người hiện lên nhẹ nhàng mà sâu sắc. Ngoài thời gian lịch sử trọng đại của những cuộc cách mạng, cuộc kháng chiến của dân tộc, trong hồi ký của Tô Hoài còn xuất hiện những mốc thời gian liên quan tới nghề viết của các nhà văn và của chính tác giả. Trong hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều một điều chúng ta dễ nhận thấy là những mốc sự kiện lịch sử chỉ được Tô Hoài phác họa thoáng qua nhưng cũng đủ để chúng ta nhận diện được một cách tổng quát về tình hình xã hội lúc bấy giờ. Thời gian trong hồi ký của Tô Hoài được tổ chức theo dòng hoài niệm nên các sự kiện được nói tới thường “chạy lông bông”. Tô Hoài khi viết về thời gian thường không có ngày, giờ, tháng, năm thật chính xác. Nhà văn chỉ ước đoán bằng những khoảng ước định như: “năm ấy”, “những năm ấy”, “khoảng những năm”, “mấy năm”, “hồi ấy” … nhưng chúng ta vẫn có thể biết được các sự kiện theo dòng lịch sử của dân tộc. Không gian và thời gian có một mối liên hệ mật thiết với nhau, nhất là trong hồi ký của Tô Hoài. “Vào quãng giữa thế kỷ này thành phố và con người đều trải nhiều quãng đời chằng mắt xích với nhau.” [25. 389]. Vì lẽ đó mà không ít lần tác giả nhắc tới cái ngã năm, ngã sáu. Những năm tháng khắc nghiệt của chiến tranh, con người và thành phố của họ đều cùng phải chống đỡ lại sự tàn phá của giặc ngoại xâm. Vì thế, con người và thời gian của những sự kiện “chằng mắt xích với nhau”. Tô Hoài không trần thuật lại lịch sử mà ghi lại câu chuyện đời thường. Những câu chuyện đời thường đó lại có Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 89 sự liên kết chặt chẽ với lịch sử. “Thế nào mà ở đây Nguyễn Tuân lại nhớ tới Két chiến dịch sông Thao mùa hạ 1949. Chập tối, bộ đội qua sông xuống đò bến đền Đông Cuông gần Mậu A. Chúng tôi hành quân suốt đêm vào hậu dịch để kịp chiều hôm sau đánh đồn Đại Bục. Tình cờ, gặp lại Két ở Mậu A, Nguyễn Tuân quen Két, Trung đoàn Thủ đô. Chiến dịch ấy, trung đội trưởng Két đã hy sinh, nằm lại bờ bên kia sông Thao” [25. 391]. Tô Hoài không ghi lại diễn biến của chiến dịch này nhưng qua việc nhà văn hồi tưởng cuộc gặp gỡ tình cờ với Két và sự hi sinh của anh, người đọc cũng hình dung được một phần cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp cam go ác liệt. Trung đoàn Thủ đô là một trung đoàn kiên cường, bất khuất và có rất nhiều chiến công trong cuộc kháng chiến trường kì chín năm. Trong trung đoàn đó đã có biết bao chiến sĩ anh dũng và đã hi sinh như trung đội trưởng Két để bảo vệ nền hòa bình cho Thủ đô nói riêng và đất nước nói chung. Mốc lịch sử ấy không những nhà văn tái hiện được một chiến dịch hào hùng mà còn ghi nhận sự có mặt của các nhà văn lớn của nước nhà cùng tham gia chiến dịch. Rồi những năm tháng chiến tranh, nhiều gia đình ở Hà Nội phải đi tản cư đến những vùng bình yên. “Kháng chiến, Nguyên Hồng và Kim Lân đưa gia đình tản cư lên ấp Cầu Đen trên Nhã Nam.” [25. 422]. Sự kiện lịch sử này mãi mãi in đậm trong trí nhớ mỗi người dân Việt Nam đặc biệt là các nhà văn. Các nhà văn và gia đình của họ theo dòng tản cư về mọi miền quê hòa vào không khí chung của cách mạng. Trong dòng hoài niệm, Tô Hoài còn nhớ như in năm Hội Nhà văn được thành lập. Đó là: “Giữa năm 1957, Hội Nhà văn được thành lập. Nguyên Hồng phụ trách tuần báo Văn của Hội. Đã nhiều năm làm nghề viết trong kháng chiến và có làm báo, làm xuất bản nhưng cũng là ngồi trong rừng điều khiển đôi quang gánh sách báo đi các chiến khu, chúng tôi bỡ ngỡ và háo hức những công việc mới.” [25. 423]. Đó là một sự kiện quan trọng cho cả đất nước, đặc biệt là cho nền văn học của nước nhà. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 90 Sự kiện lịch sử này có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong đời sống văn học. Bởi từ đây cách mạng đã trao cho họ một sứ mệnh riêng. Ngòi bút các nhà văn trở thành vũ khí chiến đấu. Họ viết trong kháng chiến, họ làm báo, làm xuất bản, phục vụ cho chiến khu. Cuộc sống vất vả, khó khăn ở chiến khu in đậm trên từng trang hồi ký của Tô Hoài: “Chín năm ở rừng, không có lương, quần áo phát theo mùa, xà phòng tắm và giặt cũng lĩnh ở kho từng miếng. Cơ quan sắm dao kéo, tông đơ mọi người húi đầu cho nhau.” [25. 423]. Chín năm ở rừng, chín năm cùng cả nước kháng chiến chống thực dân Pháp, chín năm sống trong sự khó khăn, gian khổ, thiếu thốn nhưng cũng là quãng thời gian có ý nghĩa nhất với mỗi nhà văn. Mỗi kỷ niệm trở về trên từng trang hồi ký của Tô Hoài như một lời nhắc nhở con người gắn bó với lịch sử dân tộc, cho dù đó là những năm tháng nếm mật nằm gai. “Mấy năm ở rừng Thượng Yên mà nhớ lại tưởng như đâu một vài ngày. Bởi chỉ khi ra ngoài, đi công tác, đi chiến dịch, quang cảnh và mọi việc mới đổi khác. Trở về trong rừng, ngày ngày lại như thế. Dậy theo hiệu còi, tập thể dục, vác xẻng cuốc, xách ống vầu nước tiểu xuống sườn đồi tăng gia rồi lên làm việc, đến giờ sang nhà bếp ăn cơm, họp kiểm điểm cuối ngày, vào xóm người Dao dân vận, dạy học, làm vệ sinh quét dọn nhà, chuồng trâu… ” [25. 416]. Thời gian trong hồi ký của Tô Hoài được lồng ghép, đan cài vào nhau. Các sự kiện nối chồng chéo chằng chịt khiến cùng một lúc, người đọc có thể được chứng kiến nhiều sự kiện quan trọng của lịch sử. Khi là thời gian ở rừng Thượng Yên, khi lại là những sự kiện báo chí làm ầm ĩ cả giới văn nghệ sĩ: “Chúng tôi bị kiểm điểm qua loa: Bỏ lớp học quan trọng đi ăn mừng đường xe lửa được khôi phục, việc không cần thiết. Báo Nhân Văn ra đến số 6 bị tịch thu tại nhà in. Các báo hoan nghênh việc đó. Một số văn nghệ sĩ chúng tôi chẳng biết ai chủ trương cũng ra tuyên bố tán thành sự tịch thu báo Nhân Văn. Nhà xuất bản Minh Đức đóng cửa. Hồi ấy, báo in còn ít, chỉ tính số Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 91 nghìn. Nhưng một tờ báo bị cấm thì ầm ĩ ngay. Bấy giờ, cuối năm 1956.” [25. 444]. Sự kiện này có tác động không nhỏ tới đời sống tinh thần của nhiều nhà văn cũng như độc giả. Vào thời điểm lịch sử lúc bấy giờ việc tịch thu báo Nhân Văn được sự ủng hộ của rất nhiều người. Đó là thời điểm “ cuối năm 1956”. Thời gian này miền Bắc đã hòa bình, cuộc kháng chiến trường kì chín năm đã kết thúc bằng một chiến thắng làm chấn động địa cầu: chiến thắng Điện Biên Phủ. Việc một tờ báo bị cấm trở thành sự kiện “ầm ĩ”. Và những hệ lụy của sự kiện này sẽ không bao giờ lịch sử có thể quên. Sự kiện này không chỉ thể hiện cái nhìn của chân thực của tác giả mà còn là cái mốc lịch sử không quên. Những sự kiện ấy ăn sâu vào tiềm thức của nhiều người và gây không ít ảnh hưởng trong giới văn nghệ sĩ một thời gian dài. Chính vì thế mà có “những cuộc họp tập thể này gọi là chỉnh huấn” [25. 472]. “Mùa đông 1951, ở rừng Chiêm Hóa, hai tháng dự lớp đầu tiên chỉnh huấn gọi là “theo phương pháp Hoa Nam”. Lớp ấy nòng cốt các ngành các giới và địa phương học xong về tỏa ra rộng khắp.” [25. 473, 474]. “Chỉnh huấn xong ở Chiêm Hóa, về tổ chức chỉnh huấn trí thức và văn nghệ sĩ.” [25. 475]. Trong đợt chỉnh huấn rất nhiều nhà văn được tham gia: “Người đi thực tế thì không ai giống ai” [24. 29]. “Chúng tôi về lao động và xây dựng hợp tác xã một thôn ở Thái Thụy, huyện Thái Ninh. Mỗi xã mới tổ chức hợp tác xã ở một làng thí điểm.”. [25. 483]. Tổ chức hợp tác xã đã đem lại một luồng gió mới cho những người nông dân, những người của ruộng đồng. Xây dựng hợp tác xã với phương châm làm theo năng lực, hưởng theo nhu cầu đã đem lại niềm tin cho người dân. Có lẽ vì thế mà ông Ngải (Chiều chiều) cho dù trước đó không đi Việt Minh nhưng “Bây giờ có hợp tác ông vào ngay” [24. 80] vì “ông lại cắt nghĩa rằng vào hợp tác ai cũng phải lao động. Lao động được chấm công, ăn thóc, không làm thì nhịn há mồm ra. ” [24. 81]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 92 Thời gian trôi đi những dấu ấn lịch sử còn đó trên từng trang hồi ký của Tô Hoài cuộc kháng chiến chống Pháp trường kì chín năm, những thay đổi trong cơ cấu tổ chức xã hội… đều được Tô Hoài ghi lại. Các mốc thời gian tuy không chính xác từng ngày, từng tháng theo dòng biên niên của lịch sử nhưng bằng nghệ thuật tổ chức thời gian riêng, Tô Hoài đã cho người đọc thấy rõ diện mạo lịch sử - xã hội đất nước qua từng thời kỳ cách mạng. Nếu như ở tập Truyện Tây Bắc và tiểu thuyết Miền Tây thời gian lịch sử được tác giả ghi lại chủ yếu là sự đổi mới của vùng miền núi Tây Bắc sau Cách mạng tháng Tám và quá trình thoát khỏi ách cai trị của thực dân Pháp thì trong hai cuốn hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều thời gian sự lịch sử được tác giả nhắc tới qua nhiều sự kiện khác nhau trong đời sống và trong văn học. Ngoài các sự kiện lịch sử đã nói tới, Tô Hoài còn không thể không thể nhắc tới một sự kiện lịch sử trọng đại đó là những năm chống đế quốc Mỹ. Khi ghi lại thời khắc lịch sử này, Tô Hoài nhắc lại: “Những năm trước 60, ở cái dốc ngã sáu Hàng Kèn ban đêm thanh vắng lắm. Những cây sấu, cây sữa cũng chưa như mấy năm sau phải một trận bom Mỹ đánh sập hai ngôi nhà và mấy gốc cây cổ thụ” [25. 385, 386]. Những năm trước 60 là những năm hòa bình mới được lập lại ở miền Bắc sau cuộc kháng chiến chống Pháp thắng lợi, cuộc sống đang yên bình thì chiến tranh lại nổ ra. Thủ đô Hà Nội phải gánh chịu những trận bom tấn ác liệt của đế quốc Mỹ. Sự kiện lịch sử này là cái mốc quan trọng báo hiệu nền hòa bình ở miền Bắc đang bị đe dọa. Chiến tranh chống đế quốc Mỹ đã bắt đầu. Sự tàn phá của chúng không thể không dữ dội, cách mạng Việt Nam lại bước vào một chặng đường mới. Các sự kiện lịch sử được Tô Hoài hồi tưởng chồng chất lên nhau tạo nên phong cách rất riêng. Trong khi tái hiện hiện thực Tô Hoài thay đổi liên tục không gian và thời gian. Có khi gặp một sự kiện nào mạnh kể lại bất ngờ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 93 chuyển hướng. Mặc dù vậy, trong tầng sâu của dòng hồi tưởng các sự kiện trọng đại vẫn tạo nên sự lôgic nhất định. Vùng quê Vĩnh Linh sau chiến tranh được tác giả ghi lại: “Vĩnh Linh hòa bình bây giờ khác xưa, nhưng mỗi lần qua tôi vẫn một nỗi bâng khuâng ấy. Cuối 1975, chuyến tàu suốt Hà Nội – Sài Gòn vào ga Tiền An trên Bến Hải hơn mười cây số. Người đôi bên hàng tàu xôn xao, náo nức. (…)” [23. 564]. Hòa bình đã mang lại cho con người đất Vĩnh Linh anh hùng sự “xôn xao, náo nức”. Đó chính là âm thanh của cuộc sống hòa bình. Khoảnh khắc ấy mỗi người dân Việt Nam đều đã chờ đợi từ rất lâu. Từ đây cuộc sống của người dân Vĩnh Linh nói riêng và của người dân Việt Nam nói chung bước sang một trang mới. Thời gian lịch sử được mở rộng ra nhiều chiều ở những sự kiện và hoàn cảnh khác nhau. Trong hồi ký của mình, Tô Hoài có trên một lần nhắc tới không khí của cái tết. Những cái tết trong lửa đạn: “Năm cùng tháng tận, tết nhất đến nơi mà thành phố vẫn phấp phỏng không biết bom đạn trên trời ập xuống lúc nào” [25. 593]. Tết là quãng thời gian sum vầy, đầm ấm của mỗi người vậy mà họ phải đón tết trong lo âu, phấp phỏng. Chiến tranh đã khiến niềm vui và hạnh phúc đó không được trọn vẹn. Giao thừa ở Hà Nội trong những năm bom đạn chiến tranh thật khắc nghiệt: “Đêm nay Hà Nội lại giao thừa. Chặp tối, năm hết tết đến, vẫn loa báo động máy bay địch cách 40 ki lô mét … máy bay địch 20 ki lô mét … trong cái thành phố thương tâm bất cần đời này, cái tết mơ ước vẫn đến như từ bao nhiêu năm qua. Tối tối, vô khối xe đạp còn hối hả đi mua hoa – những bó hoa cúc vạn thọ vàng rỉ ế ẩm, người chơi hoa năm nào cũng khuân cúc vạn thọ sau cùng.” [25. 612]. Bom đạn chiến tranh là thế, có thể chết bất cứ lúc nào nhưng “cái tết mơ ước vẫn đến”. Hình như người Hà Nội không quan tâm tới việc “máy bay địch cách 40 ki lô Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 94 mét” hay “20 ki lô mét”, họ chỉ muốn có một cái tết – một cái tết bình thường như “mơ ước”. Bằng sự lồng ghép tài tình giữa lịch sử và sự kiện, nhà văn đã giúp người đọc hướng tới khung cảnh lịch sử trọng đại bằng cách nhìn vào cuộc sống sinh hoạt. Người dân không thể được hưởng cái tết bình yên nếu vẫn còn “loa báo động máy bay địch”. Tuy vậy, Hà Nội dù phải chịu những trận “mưa bom bão đạn” nhưng không vì thế mà nếp sinh hoạt của người dân Hà Thành bị mất đi. Họ vẫn sống trong không khí chuẩn bị đón giao thừa cũng những thói quen nếp sống từ ngàn đời. Với các mốc thời gian sự kiện lịch sử ấy, ta càng hiểu hơn về nhà văn Tô Hoài. Không chỉ là nhà văn ông còn là một chiến sĩ, không chỉ là một người yêu nước gắn bó với từng bước đi của cách mạng, ông còn là một người am hiểu sâu sắc nét đẹp văn hóa của người dân Hà Nội nói riêng và truyền thống dân tộc Việt Nam nói chung. Thời gian qua những trang hồi ký của Tô Hoài đã đem đến cho người đọc những hình dung thật cụ thể về cuộc sống, về những gì diễn ra trong các giai đoạn lịch sử trọng đại của dân tộc, để từ đó mỗi chúng ta các thế hệ độc giả thêm hiểu, thêm tự hào về đất nước mình. Một đất nước 30 năm chìm trong bom đạn mà vẫn giữ gìn được nét đẹp văn hóa và bản sắc dân tộc. Như vậy, qua thời gian lịch sử trong hai cuốn hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều, Tô Hoài đã làm sống lại những sự kiện, những bước đi của cách mạng Việt Nam. Yếu tố thời gian lịch sử đã trở thành phương tiện để nhà văn miêu tả một cách chân thực các sự kiện đáng nhớ của cách mạng. 3.2.2. Thời gian đời tƣ đồng hiện chồng chéo Thời gian đời tư là thời gian mà các sự kiện trong cuộc đời nhân vật được hiện diện theo một trình tự rất linh hoạt và đa dạng. Thời gian đời tư của nhân vật có thể được tác giả sắp xếp theo một trình tự tuyến tính nhưng cũng có khi được tác giả tổ chức theo kiểu thời gian gấp khúc, có sự giãn cách. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 95 Thời gian trong hồi ký Tô Hoài thường là thời gian đồng hiện giữa quá khứ gần và quá khứ xa. Trong hai cuốn hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều có rất nhiều nhân vật xuất hiện, chủ yếu là các nhà văn hiện đại Việt Nam. Các sự kiện liên quan tới mỗi nhà văn được Tô Hoài ghi lại chi tiết, cụ thể nhưng các sự kiện ấy lại không được tác giả tổ chức theo trật tự thời gian tuyến tính. Có rất nhiều nhà văn nổi tiếng trong nền văn học Việt Nam được Tô Hoài nhắc đến trong Cát bụi chân ai và mỗi nhà văn đều được gắn với những sự kiện đáng nhớ khiến họ hiện diện bằng xương bằng thịt. Nhà văn xuất hiện với tần số đậm đặc trong cuốn hồi ký Cát bụi chân ai là “người bạn vong niên” [25. 399] của Tô Hoài - Nguyễn Tuân. Hình ảnh Nguyễn Tuân được xuất hiện bắt đầu từ một mốc thời gian ước lệ: “Năm ấy, Nguyễn Tuân cũng chỉ khoảng trên ba mươi đôi chút.” [25. 383], nhưng đã có cách ăn mặc, đi đứng khác người. Để khắc họa hình ảnh và cá tính của Nguyễn Tuân, Tô Hoài lựa chọn những mốc thời gian giãn cách. Các sự kiện trong cuộc đời của nhà văn không được miêu tả theo trật tự thời gian xuôi chảy mà theo diễn biến cuộc đời nhân vật theo dòng hồi tưởng của tác giả. - “Những năm về sau, Nguyễn Tuân vẫn làm việc cho viết, khắc khoải sự viết, mà không viết bao nhiêu” [25. 385]. - “Đi và đi, thực và mộng cả đời Nguyễn Tuân. Làm thế nào đi được, chỉ cốt đi được. Năm 1937, Nguyễn Tuân ra Hương Cảng làm tài tử màn bạc” [25. 391]. - “Mùa hạ năm 1949, Nguyễn Tuân và tôi theo tiểu đoàn 54 Trung đoàn Thủ đô tiến quân vào mở chiến dịch tiêu diệt một chuỗi cứ điểm hành lang bờ sông Thao án ngữ Tây Bắc, các đồn Đại Bục, Đại Phác, Khe Pịa, Ngòi Mác, Mã Yên Sơn lên đến đồn tiểu khu Phố Ràng” [25. 394]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 96 - “Năm 1961, Nguyễn Tuân lên Hà Giang dự khánh thành đường Bắc Quang – Hoàng Su Phì” [25. 395]. Đây là những sự kiện gắn với từng mốc thời gian cụ thể trong cuộc đời của Nguyễn Tuân được tác giả đan xen cùng những câu chuyện đời thường của ông. Tô Hoài không miêu tả đầy đủ chi tiết mà bằng những nét phác họa khái quát, con người và tính cách của nhân vật vẫn hiện lên rõ rệt. Vẫn là một Nguyễn Tuân khắc khoải cho sự đi và viết. Từ những năm trước cách mạng, Nguyễn Tuân đi làm tài tử ở Hương Cảng, rồi những năm tham gia kháng chiến trong Trung đoàn Thủ đô, năm đi Hà Giang dự khánh thành đường Bắc Quang Nguyễn Tuân vẫn thể hiện rõ cá tính của mình. Từ thời gian gần, Tô Hoài bất ngờ quay ngược lại thời gian quá khứ xa, thuở: “Nguyễn Tuân được sinh ra và nhớn nhao lên ở Hàng Bạc. Phố Hàng Bạc, số nhà 49, năm 1910 – Nguyễn Tuân ghi lại như thế ở mép một quyển sách Hướng dẫn du lịch Ba Lan, có lẽ vì đương đọc chợt nghĩ đến một kỷ niệm” [25. 455]. Sau rất nhiều sự kiện và bao năm trôi qua, Tô Hoài chợt quay về thời gian xa xưa, quay về năm Nguyễn Tuân ra đời và lớn lên ở phố Hàng Bạc. Có nhiều kỷ niệm gắn liền giữa tác giả của Cát bụi chân ai và Chiều chiều với Nguyễn Tuân. Chuyện đời thường ở ngã năm, ngã sáu, chuyện ở quán ông lão 81, quán Tiểu Lạc Viên… . Tất cả đều trở thành những kỷ niệm sâu sắc trong cuộc đời nhà văn, và cũng từ những chi tiết vô giá ấy mà người đọc có thể hiểu thêm về tính cách, con người mỗi nhà văn. Rồi mùa thu năm 1930 trên chuyến tàu hỏa từ Pnôm Pênh ra đến Poipet, lúc đó Nguyễn Tuân còn trẻ lắm: “mặt non choẹt, chưa chắc đã được hai mươi tuổi” [25. 501]. Nguyễn Tuân bị bắt và giam ở Thái Lan, sau đó “ đến Pnôm Pênh, vẫn bị còng tay vào nhau như thế, tống ngay xuống Sài Gòn. Lại chui vào cái xe cây khác. Rồi bị giam ở bóp cảnh sát Xóm Chiếu. Đấy gần bến tàu, hôm sau, bị đưa ra Hải Phòng” [25. 507]. Những câu chuyện gắn với Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 97 cuộc đời Nguyễn Tuân được Tô Hoài kể lại với những thời gian khác nhau, ở đó có những thời gian xác định và không xác định nhưng vẫn đầy đủ chi tiết mọi sự kiện để người đọc có thể hiểu hơn về nhà văn Nguyễn Tuân. Một sự kiện rất quan trọng đối với cuộc đời của mỗi nhà văn đó là khi được kết nạp vào Đảng. “Nguyễn Tuân được kết nạp vào Đảng ngày 18 tháng Tư năm 1950” [25. 537]. Đây là cái mốc đáng ghi nhớ đối với mỗi người đặc biệt là Nguyễn Tuân. Khi nhà văn đang hòa mình vào dòng chảy của cuộc kháng chiến thực hiện lý tưởng sống. Nhưng “Mỗi lần cáu kỉnh, Nguyễn Tuân vùng vằng nói: - Thế này thì tao đem trả thẻ Đảng cho Tố Hữu” [25. 537]. Nguyễn Tuân nói vậy chứ chưa bao giờ ông làm thế vì suốt cuộc đời ông vẫn lăn lộn, vẫn đi cho dù có lúc sức khỏe cạn kiệt. Cái nhìn đời thường khiến chân dung nhà văn được hiện lên nhiều chiều. Kỷ niệm cuối cùng về Nguyễn Tuân là một sự kiện buồn: “Buổi sáng có người đến bảo Đào Vũ và tôi: - Đêm qua, nghe đài báo ông Nguyễn Tuân mất rồi. Tôi nghĩ như vẫn buổi tôi ngồi uống một mình ở nhà ông, nhưng Nguyễn Tuân đã nằm yên từ buổi sáng hôm tôi ra đây.” [25. 663, 664]. Đời người thật ngắn ngủi, phút chốc đã ra đi. Từ một thanh niên trên “ba mươi đôi chút” nay đã vĩnh biệt thế giới này. Tô Hoài đã sử dụng nghệ thuật miêu tả thời gian giãn cách để kể lại các sự kiện liên quan đến nhà văn Nguyễn Tuân. Sự đảo ngược trình tự thời gian kể và trình tự các sự kiện trong chuỗi sự kiện gắn với cuộc đời của Nguyễn Tuân tạo ấn tượng sâu sắc cho người đọc. Với từng mốc thời gian gắn với mỗi chặng đường đã qua của cuộc đời con người, càng để người đọc có thể hình dung đầy đủ hơn về nhân vật. Rõ ràng là, mỗi sự kiện trong cuộc đời nhà văn đều là một sự kiện có ý nghĩa. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 98 Trong hồi ký Cát bụi chân ai cùng với Nguyễn Tuân, Tô Hoài còn có biết bao kỷ niệm với Nguyên Hồng. Nguyên Hồng “nhà văn của người cùng khổ” tuy không xuất hiện với tần số đậm đặc như Nguyễn Tuân nhưng chuyện về ông được Tô Hoài miêu tả đều để lại dấu ấn khó quên. Đó là kỷ niệm về một truyện ngắn được in ở tuần báo Văn của Hội Nhà văn mà chính Nguyên Hồng phụ trách. “Câu chuyện một con hổ người nuôi ở nhà như con chó (…). Con hổ được đem về nuôi trong nhà … Hổ hiền lành bè bạn với con cún, con mèo, con gà” [25. 449]. Câu chuyện Nguyên Hồng viết ra với ý nghĩa đơn giản nhưng “với cách đọc soi lên gạch bút chì đỏ và suy diễn ra thì lại không thấy thế. Đời thuở nào mà người lại nuôi hổ như nuôi vịt, dễ hơn nuôi vịt” [25. 450]. “Không hiểu tức là có vấn đề” [25. 450]. Truyện ngắn này của Nguyên Hồng đã bị “Những lời đao búa truy dồn. Thế là Nguyên Hồng khùng lên, khóc òa” [25. 452]. Từ đó “nhiều cuộc phê Nguyên Hồng, tôi không thể nhớ xiết lần nào cụ thể.” [25. 458]. Truyện ngắn của Nguyên Hồng bị cho rằng là “Nhân Văn vẫn sờ sờ ra đấy, chứ đâu” [25. 452], sự kiện đó khiến Nguyên Hồng suốt một thời gian dài luôn “kè kè cặp bản thảo, (…) với những tờ báo Văn như một lá đơn để trình bày khắp nơi.” [23. 458], và mỗi lần ở đâu họp tổ hay liên tổ hay lên hội trường, Nguyên Hồng đều phân trần về sự kiện này, có những lúc nhà văn xúc động đến nỗi “to giọng đến bật khóc, vừa mếu máo vừa nói tiếp, nước mắt ròng ròng” [25. 458]. Không phải ngẫu nhiên Tô Hoài nhớ lại câu chuyện này của Nguyên Hồng. Bởi đây có thể là sự kiện không nhỏ tác động tới việc Nguyên Hồng dứt khoát trở về Nhã Nam. Và từ đó chúng ta càng hiểu rõ hơn tính tình, tâm tư “nhà văn của người cùng khổ”. Những ai đã đọc cuốn hồi ký Cát bụi chân ai không thể quên một sự kiện của nhà thơ Nguyễn Bính. Nhà thơ đã đánh mất đứa con gái ở ngã sáu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 99 Bà Triệu trong một cơn say rượu và sau đó thì không tìm được “đã trên ba mươi năm rồi” [25. 432]. Trong cả hai cuốn hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều những mốc thời gian cùng những sự kiện có liên quan đến tác giả được nhắc đến thật rõ ràng và sinh động. Mặc dù Tô Hoài không ghi lại các sự kiện theo dòng thời gian tuyến tính, nhưng mỗi sự kiện được hiện diện theo dòng hồi tưởng, đều cho người đọc cảm nhận rõ hơn về cuộc đời với những vui buồn, sướng khổ của mỗi con người. Tô Hoài đã từng làm phóng viên của báo Cứu Quốc, tham gia chiến dịch tiêu diệt một chuỗi cứ điểm hành lang bờ sông Thao mùa hạ năm 1949, chiến dịch giải phóng biên giới mùa thu năm 1950 ở Cao Bằng, ở rừng Thượng Yên chín năm kháng chiến chống thực dân Pháp. Sau chiến thắng Điện Biên Phủ tác giả làm nhà xuất bản Văn Nghệ rồi nhà xuất bản Hội Nhà Văn. Quãng thời gian dài với những công việc triền miên theo năm tháng trong Cát bụi chân ai là sự tiếp tục về những hồi ức ngày xưa trong Cỏ dại: “Năm tôi sáu bảy tuổi, ngày Tết, thường theo các dì tôi ra Kẻ Chợ xem hát bói tuồng đầu năm ở rạp Quảng Lạc – quen gọi là ngõ Quảng Lạc, cái quán Tiểu Lạc viên bây giờ ở trong hẻm này” [25. 454]. Tô Hoài đi Lai Châu sau những “mổ xẻ phê bình” [25. 550] về tiểu thuyết Mười năm, “Tôi đi Lai Châu, cho đỡ bận lòng.” [25. 551]. Chuyến tàu đưa tác giả lên Tây Bắc kéo về bao ký ức, những ký ức đời tư của tác giả. Đó là mốc thời gian rất cụ thể: “năm 1945, mờ sáng, tôi đi với bộ đội đánh Quốc dân đảng” [25. 553]. Những ngày tháng trực tiếp tham gia chiến đấu là thời gian quý giá đối với nhà văn. Trong Cát bụi chân ai, Tô Hoài không quên những ngày chất chứa bao kỷ niệm với các nhà văn ở Yên Dã. Đặc biệt là “mối tình” với “nhà thơ mới nhất trong các nhà thơ mới” – Xuân Diệu: “Tôi quen Xuân Diệu trước 1945. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 100 Tôi cũng là người được Xuân Diệu rủ đi nghe và cổ vũ Xuân Diệu lần đầu tiên diễn thuyết bài Thanh niên với quốc văn ở giảng đường đại học Hà Nội” [25.540]. Ký ức ngày xưa vụt về chốc lát: “Nhớ những tình yêu con trai với nhau, ở trong làng và ở lớp, khi mới lớn. Học lớp nhất trường Yên Phụ, nói vỡ tiếng ồ ồ, mặt sùi trứng cá” [25. 541], rồi mạch hồi tưởng lại trở về những ngày ở Yên Dã “Đương cữ mưa rào. Trong thung lũng, có khi cơn nước trắng xóa mù mịt cả ngày” [25. 541]. Ở núi rừng Yên Dã nhà văn càng hiểu hơn nét sinh hoạt và tính cách của Xuân Diệu. Tô Hoài hiểu đến từng chân tơ kẽ tóc của nhà thơ: “Xuân Diệu nhiều nữ tính thường cẩn thận, từ chi tiêu đến sáng tác”. Trong mỗi lần đi nói chuyện văn thơ, nhà thơ đều “đặt kế hoạch hẳn hoi” [25. 544], đến “mỗi bữa ăn, Xuân Diệu săn sóc thực đơn lấy” [25. 544] để “không làm chủ nhà tốn kém, lại hợp sự đòi hỏi của mình” [25. 545]. Ngay cả đến việc viết “Xuân Diệu cũng tính chi ly tức cười, mỗi bài đều có mục đích hai việc một lúc. Bài nói ở đài hoặc đăng báo rồi để in sách. Nếu không, không viết.” [25. 545], rất chi ly và kỹ càng. Không chỉ thế, nhà thơ còn là người rất cẩn thận cho mình: “ba lô Xuân Diệu vẫn đủ thứ dự trữ, mỗi chuyến đi đều sắp sẵn thế” [25. 545] và chu đáo, lo lắng cho người khác: “đến bữa vẫn cho tôi miếng thịt kho và củ tỏi” [25. 545], “hay bảo ban, nhiều khi từ những việc nho nhỏ” [25. 546]. Xuân Diệu cẩn thận, chi ly, chu đáo và thường “Xuân Diệu chê tôi viết lung tung, khuyên tôi không nên phí chữ” [25. 545] rồi “cứ phàn nàn, cảu nhảu tôi cẩu thả.” [25. 545]. Những ký ức về Xuân Diệu khiến cho nhà thơ hiện lên trên từng trang hồi ký của Tô Hoài thật gần gũi, thân tình. Trong hồi ký Chiều chiều có rất nhiều kỷ niệm về chính tác giả. Đó là những năm tháng Tô Hoài đi thực tế ở Thái Ninh – Thái Bình. Những năm tháng Tô Hoài trực tiếp sinh hoạt với người dân, tham gia sản xuất, tham gia cải cách. Thời gian ấy là thời gian rất quý giá bởi tác giả được hòa vào dòng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 101 chảy của cuộc sống, được tận mắt chứng kiến những thăng trầm đang diễn ra, tất cả trở thành những chất liệu phong phú trong các câu chuyện mà ông ghi lại. Từ những chuyện tham gia hoạt động các đoàn thể: “Tôi được giấy gọi đi học trường Nguyễn Ái Quốc khóa 1961” [24. 116]. Sau đó “Ở trường về, tôi lại được bầu vào ban chấp hành đảng bộ, lại tiếp tục như đã làm hai năm trước khi đi học. Đã sát nhập Đảng đoàn Văn hóa và Văn nghệ. Về Đảng bộ, đã thành lập Đảng bộ Văn hóa Văn nghệ. Bí thư Hà Huy Giáp, chịu trách nhiệm chung, phó bí thư tôi nắm khu vực các hội văn học nghệ thuật” [24. 184], đến những chuyện đời thường ở khu phố - những chuyện đời thường, nhỏ nhặt, rối rắm như “mớ bòng bong” [24. 204]: chuyện có một ông lão ở nhà ba tầng “người nhỏ thó, mặt và râu nhợt nhạt, áo sơ mi trong áo vét tử tế nhưng đã cũ. Cụ ra vỉa hè, ngồi xuống vén ống quần. (…). – Trong sổ hộ khẩu tên cụ là Vi Văn Định” [24. 219, 220]; chuyện không được nuôi chó ở khu phố vì sợ chó bị dại; rồi chuyện mẹ con nhà một chị lên xin trước cái tem phiếu để đem bán lấy tiền đong gạo cho con; chuyện đứa trẻ con chết dưới hồ; chuyện mở lớp học chữ quốc ngữ, khi khai mạc thì: “Bỗng “choang” một tiếng, vỡ cái bóng điện tối om. Nhớp nháp trên trán, tôi sờ thấy ươn ướt, nhưng ngửi không tanh, không phải chảy máu.(…). Tôi cúi nhặt được nửa quả mõ ném vào mặt tôi. Quả mõ đã chín nát nhoe nhoét, trơ cái hạt cứng. Trán tôi sưng bằng quả ổi” [24. 26]; rồi cả chuyện có gia đình cố tình trốn không cho con đi lính; chuyện cái nhà vệ sinh ở khu phố v.v. Mọi chuyện thường nhật của cuộc sống đi vào hồi ký của Tô Hoài không chỉ để người đọc rõ hơn về một thời đã sống đã trải của nhà văn của lịch sử, mà còn góp phần khẳng định nét đặc sắc trong hồi ký của Tô Hoài. Thời gian trong hồi ký của Tô Hoài được tổ chức theo một phong cách riêng. Trong hai cuốn hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều, Tô Hoài vừa miên man theo thời gian giãn cách, khiến các sự kiện không hiện diện theo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 102 trình tự, vừa có sự đồng hiện chồng chéo để các sự kiện về xã hội lịch sử, về đời tư của mỗi nhà văn hiện lên khá đầy đủ. Từ đó người đọc có sự hình dung rõ nét về cuộc sống con người của mỗi nhân vật trong những thời điểm lịch sử khác nhau và trong tính cách của họ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 103 KẾT LUẬN Cho đến nay, Tô Hoài là một cây bút văn xuôi lực lưỡng nhất trong nền văn học hiện đại Việt Nam cả về tuổi đời và tuổi nghề. Trải qua gần 70 năm miệt mài sáng tạo nghệ thuật, Tô Hoài đã có một gia tài văn chương đồ sộ mà không phải cây bút nào cũng đạt được. Trong gia tài văn chương đồ sộ ấy, Tô Hoài viết trên nhiều thể loại và ở thể loại nào ông cũng ghi được những dấu ấn đặc sắc. Nghiên cứu cái nhìn, không gian, thời gian nghệ thuật trong hồi ký của Tô Hoài (qua hai cuốn hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều), chúng tôi muốn góp phần khẳng định những đặc sắc của tác giả trong thể hồi ký. Qua qua trình nghiên cứu, chúng tôi rút ra một số kết luận như sau: 1. Trong hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều, Tô Hoài đã thể hiện một cái nhìn chân thực mang đậm dấu ấn lịch sử. Là người có gần 70 năm cầm bút, được chứng kiến và trải qua những giai đoạn phát triển quan trọng, những bước thăng trầm của lịch sử, Tô Hoài đã mang đến cho người đọc những thông điệp nhiều chiều cùng sự ảnh hưởng mạnh mẽ của nó. Sự tinh tế và sâu sắc trong việc lựa chọn chi tiết đã khẳng định cái nhìn chân thực và điển hình trong hồi ký của tác giả. Cái nhìn chân thực qua những sự kiện lịch sử xã hội và văn học đáng nhớ của Tô Hoài không nghiêng về một thái cực nào. Nhà văn đã “mạnh dạn thẳng thắn nói ra những chuyện buồn quá khứ, những ấu trĩ trong quan niệm văn học và chính trị một thời” cũng như thay đổi mạnh mẽ theo chiều hướng tốt đẹp để người đọc có những nhận thức, thái độ “tường minh hơn về lịch sử, văn học nước nhà trong những năm tháng đầy biến động” Đặc biệt là với cái nhìn nhân bản nghiêng về cuộc sống sinh hoạt đời thường, Tô Hoài đã cảm nhận con người từ mọi phương diện tự nhiên nhất. Trong con mắt của Tô Hoài, con người không chỉ có phẩm chất, có mọi điều tốt đẹp, cao quý mà thẳm sâu trong họ còn không ít những cá tính, thói tật Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 104 bình thường, thậm chí là nhỏ nhen tầm thường. Không tô điểm, không cường điệu kể cả bản thân và những nhà văn có tên tuổi trong nền văn học Việt Nam, ông viết về họ, nhớ về họ bằng tất cả sự trân trọng và tấm lòng chân thật của mình. Bởi chính nhà văn đã nhận thấy: “Chúng tôi cũng có đủ thói hư tật xấu của kiểu người như chúng tôi trong xã hội, những ích kỉ ganh ghét nhỏ nhen” [22. 13]. Cái nhìn đó của Tô Hoài đã làm nên nét đặc sắc và chi phối thế giới nghệ thuật trong hồi ký của ông, góp phần quan trọng tạo nên phong cách nghệ thuật tác giả. 2. Trong hai cuốn hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều, Tô Hoài đã tạo nên không gian rộng mở với nhiều tầng bậc góp phần chuyển tải nội dung tư tưởng của tác phẩm tới người đọc. Đó là không gian hiện thực cụ thể với những sự kiện in đậm dấu ấn lịch sử - xã hội một thời. Điều đáng nói là, qua những sự kiện đó người đọc không chỉ hiểu được từng bước thăng trầm của lịch sử xã hội, mà còn hiểu được những khó khăn, thách thức mà Đảng Nhà nước và dân tộc đã phải đối mặt, phải trải qua. Cùng với không gian hiện thực cụ thể in đậm dấu ấn lịch sử, trong Cát bụi chân ai và Chiều chiều còn có không gian sự kiện in đậm dấu ấn cá nhân. Nếu không gian lịch sử với các sự kiện xã hội đem lại cho người đọc những thông điệp nhiều chiều, thì từ những sự kiện liên quan đến đời sống, số phận của từng con người hồi ký của Tô Hoài đã làm phong phú hiện thực phản ánh và sự hấp dẫn cho người đọc. Với cái nhìn nhân bản nghiêng về cuộc sống sinh hoạt, không gian sinh hoạt với những khung cảnh hết sức đời thường, gần gũi, quen thuộc và thân thiết được tác giả đặc biệt chú ý. Đó là không gian làng quê, không gian gia đình – căn phòng và không gian đường phố. Thông qua không gian ấy chân dung và số phận mỗi con người được hiện diện rõ nét để từ đó người đọc hiểu hơn về cuộc sống, về con người trong mỗi giai đoạn lịch sử. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 105 3. Thời gian nghệ thuật trong hai cuốn hồi ký Cát bụi chân ai và Chiều chiều được Tô Hoài sắp xếp theo một nghệ thuật thể hiện riêng. Nhà văn đã đan cài những biến cố của lịch sử với từng mốc thời gian lịch sử. Dấu ấn sự kiện nhiều khi không hiện diện cụ thể ở từng ngày, từng tháng nhưng lại rõ ràng ở từng chi tiết. Vì thế nó đã đem đến cho người đọc những thông điệp khá đầy đủ về hoàn cảnh lịch sử và đời sống xã hội của thế hệ nhà văn cũng như người dân đất Việt trong những giai đoạn lịch sử khác nhau. Cùng với cách thể hiện riêng độc đáo, trong hồi ký của Tô Hoài mỗi cuộc đời, mỗi số phận con người còn gắn với những sự kiện riêng đáng nhớ. Tô Hoài đã đưa người đọc đến với nhiều số phận tiêu biểu. Nhà văn đã miêu tả những sự kiện, những biến cố có ý nghĩa quan trọng đối với số phận nhân vật. 4. Nghiên cứu hồi ký của Tô Hoài qua hai cuốn Cát bụi chân ai và Chiều chiều từ phương diện cái nhìn, không gian và thời gian nghệ thuật chúng tôi càng khẳng định hồi ký của ông mang một đặc điểm riêng độc đáo. Để cho độc giả chiêm ngưỡng bức chân dung tự họa của bản thân và chân dung các nhà văn tầm cỡ trong nền văn học hiện đại nước nhà. Tô Hoài đã xóa nhòa khoảng cách tiếp cận và không đi theo kiểu hồi tưởng biên niên. Nhà văn chọn lựa những sự kiện về lịch sử và đời tư mà nhà văn quan tâm và có ấn tượng nhất để ghi lại. Những sự kiện sâu đậm ấy lại được hiện diện theo dòng hoài niệm lan man nhưng vẫn có định hướng để phản ánh cuộc sống và con người qua nhiều thời kỳ đầy sôi động của đất nước. Theo dòng hồi ký của Tô Hoài, từ Cỏ dại, Tự truyện đến Cát bụi chân ai và Chiều chiều, chúng ta càng khẳng định cái nhìn chân thực, khách quan điềm đạm của Tô Hoài. Chính cái nhìn đó đã chi phối thế giới nghệ thuật trong hồi ký của ông và đem đến sức hấp dẫn cho người đọc. Nghiên cứu văn chương và phong cách nghệ thuật Tô Hoài không thể không nghiên cứu mảng hồi ký của ông nhất là Cát Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 106 bụi chân ai – “tập hồi ký đặc sắc” tập hồi ký khẳng định “bước tiến mới về hồi ký” của Tô Hoài nói riêng và của nền văn học Việt Nam hiện đại nói chung. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 107 THƢ MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Hoàng Thị Anh (2008). Hình tượng tác giả trong truyện ngắn của Nguyễn Khải, thời kỳ đổi mới. Luận văn thạc sĩ. Thái Nguyên. 2. Lại Nguyên Ân (2003). 150 thuật ngữ văn học. NXB ĐH QG. H. 3. Hoàng Thị Bằng (2006). Không gian, thời gian, cái nhìn nghệ thuật trong tiểu thuyết Miền Tây của Tô Hoài. Luận văn thạc sĩ. Thái Nguyên. 4. Nam Cao (1997). Tuyển tập Nam Cao. NXB Văn học.H. 5. Đào Thị Mai Dung (2005). Thời gian, không gian và cái nhìn nghệ thuật trong tập Truyện Tây Bắc của Tô Hoài. Luận văn thạc sĩ. Thái Nguyên. 6. Hoàng Thị Diệu (2003). Văn xuôi viết cho thiếu nhi của Tô Hoài sau cách mạng tháng Tám. Luận văn thạc sĩ. Thái Nguyên. 7. Phan Cự Đệ (2000). Tuyển tập Nguyên Hồng (Tập 2). NXB Văn học. H. 8. Nguyễn Đăng Điệp (2004). “Tô Hoài, sinh ra để viết”, Tạp chí văn học số 9. 9. Hà Minh Hữu Đức Nhuận (2001). Nguyên Hồng về tác giả và tác phẩm. NXB Giáo dục. 10. Hà Minh Đức (1996). Lý luận văn học. NXB Giáo dục. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 108 11. Ngô Văn Đức (1996). Ngâm khúc quá trình hình thành phát triển và thi pháp thể loại. NXB Thanh niên. H. 2001.H. 12. Nhiều tác giả (2007). Từ điển thuật ngữ văn học. NXB Giáo dục. H. 13. Nhiều tác giả (2006). Lý luận văn học. NXB Văn học. 14. Nhiều tác giả (1996). Năm mươi năm văn học Việt Nam sau cách mạng tháng Tám. NXB ĐH QG. H. 15. Nhiều tác giả (1990). Văn học Việt Nam 1945 – 1975 tập 2. NXB Giáo dục. 16. Nhiều tác giả (2002). Lịch sử văn học Việt Nam- tập 3. NXB GD. 17. Nhiều tác giả (2000). Văn học Việt Nam (1900 - 1945). NXB GD. 18. Nhiều tác giả (1998). Triết học Mác- Lênin. NXB Giáo dục. 19. Đỗ Thị Hà Giang (2002). Vai trò của không gian nghệ thuật đối với việc thể hiện đời sống tinh thần nhân vật Pie Bêdukhôp trong tiểu thuyết “Chiến tranh và hòa bình” của L.Tônxtoi. Luận văn TN ĐHSP. Thái Nguyên. 20. Đặng Thị Hạnh (1998). “Về một cuộc đời và những cuộc đời” (Cấu trúc thời gian và ngôn ngữ trong Cát bụi chân ai), Tạp chí văn học số 12. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 109 21. Nguyễn Văn Huỳnh Như Hạnh Phương (1998). Lý luận văn học vấn đề và suy nghĩ. NXB Giáo dục. 22. Dương Thị Thu Hiền (2004). Tô Hoài với 2 thể văn; chân dung và tự truyện. Luận văn Thạc sĩ. Thái Nguyên. 23. Tô Hoài (1985). Tự truyện. NXB Văn học. 24. Tô Hoài (1999). Chiều chiều. NXB Hội Nhà văn. 25. Tô Hoài (2005). Hồi ký. NXB Hội Nhà văn. 26. Tô Hoài (1973). Miền Tây (Tiểu thuyết). NXB Văn học. H. 27. Tô Hoài (1999). Truyện Tây Bắc. NXB Văn hóa dân tộc. H. 28. Tô Hoài (1997). Sổ tay viết văn. NXB Tác phẩm mới. H. 29. Duy Khán (1996) Tuổi thơ im lặng. NXB Kim Đồng. 30. M.B Khrapch enko (1978). Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển văn học.(Lê Sơn – Nguyễn Minh dịch), NXB Hội nhà văn. 31. M.B Khrapch enko (2002). Những vấn đề lý luận và phương pháp luận nghiên cứu văn học (nhiều người dịch – Trần Đình Sử tuyển chọn và giới thiệu). NXB Đại học Quốc gia Hà Nội. 32. Phong Vân Lê Thanh (2007). Tô Hoài về tác gia và tác phẩm. NXB Giáo dục. 33. Nguyễn Đăng Mạnh (1983). Nhà văn, tư tưởng và phong Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 110 cách. NXB Văn học. 34. Nguyễn Đăng Mạnh (2003). Nhà văn hiện đại, chân dung và phong cách. NXB Văn học. 35. Nguyễn Đăng Mạnh (2002). Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của nhà văn. NXB Giáo dục. 36. Lê Thị Na (2003). Ngôn ngữ giàu tính tạo hình trong văn xuôi viết về đề tài miền núi của nhà văn Tô Hoài. Luận văn thạc sĩ. Thái Nguyên. 37. Trần Đình Nam (1995). “Nhà văn Tô Hoài”, Tạp chí văn học số 9. 38. Vương Trí Nhàn (1989). “Cuộc phưu lưu giữa trần ai cát bụi”, Cánh bướm và đóa hướng dương, NXB Hải Phòng. 39. Vương Trí Nhàn (2002). “Tô Hoài và thể hồi ký”, Tạp chí văn học số 8. 40. Mai Thị Nhung (2006). Phong cách nghệ thuật Tô Hoài. NXB Giáo dục. 41. Vũ Ngọc Phan (1998). Nhà văn hiện đại (tập 1 và 2). NXB Văn học. H. 42. Hoàng Phê (2000). Từ điển tiếng Việt. NXB Đà Nẵng. 43. Vũ Quần Phương (1999). “Tô Hoài – văn và đời”, Tạp chí văn học số 8. 44. G.N. Pôxpelo v (1985). Dẫn luận nghiên cứu văn học. NXB Giáo dục. H. 45. Xuân Sách (1993). “Cát bụi chân ai”, Báo văn nghệ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 111 Trần Đức Tiến 46. Trần Đình Sử (1993). Một số vấn đề thi pháp học hiện đại. Bộ GD- ĐT. Vụ GV. H. 47. Trần Đình Sử (1998). Dẫn luận thi pháp học. NXB Giáo dục. 48. Trần Đình Sử (1995). Thi pháp thơ Tố Hữu. NXB Giáo dục. 49. Trần Đình Sử (1997). Những thế giới nghệ thuật thơ. NXB Giáo dục. 50. Trần Đình Sử (1996). Lý luận và phê bình văn học, NXB Hội nhà văn. H. 51. Trần Hữu Tá (2001) Tô Hoài một đời văn phong phú và độc đáo, NXB Trẻ Thành phố Hồ Chí Minh. 52. Hoài Hoài Thanh Chân (1996). Thi nhân Việt Nam. NXB Văn học. H. 53. Vân Thanh (1980), “Tô Hoài qua tự truyện”, Tạp chí văn học số 6. 54. Lý Hoài Thu (2008). Hồi ký và bút ký thời kỳ đổi mới. Tạp chí nghiên cứu lý luận, phê bình và lịch sử văn học. Số 10. H. 55. Trần Thị Diệu Thúy (2004). Đặc điểm của ký Nguyên Hồng sau cách mạng tháng Tám. Luận văn thạc sĩ. Hà Nội. 2004. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 112