Luận văn Đặc điểm thơ Viễn Phương

quê trong thơ Viễn Phương hiện ra chân thực và đầy đủ đến từng chi tiết qua: làng nghề truyền thống (chằm gai, hái dâu, nuôi tằm, dệt lụa, trồng lúa…); những cảnh, những người gắn với cuộc sống con người Nam Bộ (hoa sen, bông súng ngát hương, mái rơm, cánh cò, khói lam chiều, tiếng tu hú kêu nước lớn nước ròng, chiếc áo bà ba, mảnh khăn rằn…); những sản vật của quê nhà (canh chua bông điên điển, cá rô đồng, xôi lá cẩm, mắm ruốc, mắm kho...); những địa danh tên đất, tên người (Kinh Đồng Tháp, Tháp Mười, Vàm Nao, gành Đá Bạc, Mương Đào, An Biên, An Giang, Long Xuyên, Châu Đốc, Thất Sơn, Tân Châu, Mỹ Đức, Châu Giang, sông Hậu, sông Tiền, sông Cửu Long…) làm nhà thơ “nhớ cháy lòng” những lúc đi xa. Phải là một người yêu quê hương chân thật, đậm sâu, Viễn Phương mới viết nên những dòng thơ đầy ắp cảnh và người của vùng quê Nam Bộ yêu thương đến thế! Không gian làng quê trong thơ Viễn Phương trước 1975 là không gian thường xuất hiện trong hoài niệm, trong nỗi cảm thương, xót xa về nơi chôn nhau cắt rốn, nơi người thân đang phải sống cuộc đời nghèo khó: Lũ tràn… sóng liếm chân mây/ Bầm con mắt bão trắng đường lũ dâng (Nắm cơm khi đói); Quê tôi mùa lũ chìm trong nước/ Rau cháo cầm hơi… mấy đoạn trường/ Sóng lụt trời mây, chiều trắng xoá/ Đồng ruộng mênh mông thành biển cả… (Quê mẹ phù sa). Có thể thấy không gian trong thơ Viễn Phương là không gian nỗi niềm, có mối quan hệ khăng khít với thời gian hoài niệm (sẽ trình bày cụ thể ở mục 3.4.2) Không gian làng quê, không gian hậu phương liên thông với không gian chiến trường, được thể hiện qua những hình ảnh quen thuộc, gần gũi, đậm chất anh hùng ca. 3.4.1.2. Không gian chiến trường Rời luỹ tre làng đi chiến đấu, không gian chiến trường được tái hiện qua lăng kính của người lính trẻ “mang khẩu súng trường muốn phết gót chân” đến anh chiến sĩ giải phóng quân “vác súng công đồn ngày đồng khởi quê hương”. Trong không gian này, ta như gặp mọi lớp người cùng sống, cùng chiến đấu ở trạng thái sử thi đầy hào hứng và lãng mạn cách mạng. Không gian đó có cả những hình ảnh đau thương nhưng là để tôn cao thêm hình tượng con người Việt Nam yêu nước. Viễn Phương đã tái hiện những gian khổ, ác liệt, những nỗ lực lớn lao và những hy sinh, mất mát của quân và dân ta trên đường đi tới chiến thắng: Anh hùng Trừ Văn Thố, Bất khuất, Thành phố Hồ Chí Minh, Chất ngọc quê hương, Vầng trán mẹ, Mẹ, Mẹ anh hùng, Dòng sông tôi yêu, Người em Nam Bộ,… Người chiến sĩ hy sinh trong những cảnh huống khác nhau cũng được Viễn Phương ghi lại chân thực. Còn đọng mãi trong cảm nhận của người đọc là hình ảnh người anh hùng Nguyễn Văn Trỗi “hiên ngang bước ra bãi bắn”, vẫn “cất tiếng gọi Hồ Chí Minh, tinh cầu rực sáng”, bị “năm viên đạn xuyên qua lồng ngực” mà vẫn hô to “Việt Nam độc lập muôn năm!”; hay người anh hùng Trừ Văn Thố “lao đầu vào lỗ châu mai, lấy thịt xương ngăn lửa đạn” hay người thiếu niên anh hùng Lê Văn Tám “Đốt thân mình làm cây đuốc sống/ Cháy đỏ rực những dặm đường giải phóng”; hay hình ảnh em Trì “buông chèo cầm thủ pháo”, vẫn dịu dàng “Các chú! Em hy sinh!”; hay đó còn là tư thế hy sinh của biết bao đồng bào, đồng chí: Hai chân gãy tay ôm thủ pháo/ Trườn mình lên đánh nát xe tăng/ Thân đã chết hồn say chiến đấu/ Xác cứng, tay còn xiết cổ địch quân… Không gian chiến trường được nhắc đến ở đây còn là không gian lao tù. Khám Chí Hoà, đề lao Gia Định, ngục Phú Lợi, là những nơi tác giả đã “nếm mật nằm gai”, chứng kiến bao cảnh tượng đau lòng. Ngục tù, xiềng xích được nhắc đến như một bản cáo trạng đanh thép tố cáo tội ác dã man của quân cướp nước: Từ thuở quân thù dựng lên ngục thất/ Một thế kỉ rồi không dứt tiếng rên/ Một thế kỉ rồi đau thương tang tóc/ Máu với mồ hôi chảy ngập xích xiềng (Tiếng hát trong đề lao). Trong không gian đề lao ấy, con người hiện lên với đầy đủ phẩm chất anh hùng của những người lính, người mẹ. Hình ảnh đứa trẻ khát sữa khóc trong đêm lạnh gợi bao nỗi xót xa, căm hận. Trong không gian u tối ấy bỗng sáng bừng lên tình mẫu tử cao đẹp “Mẹ hiền vắt máu hồng nuôi con”. Hình ảnh người lính cũng xiết bao hiên ngang, khí phách khi đối mặt với những đòn tra tấn dã man của quân thù: bàn tay người nữ chiến sĩ bị đóng đinh vẫn “vẽ lên vách đá một trời đầy sao”, vẫn “thề chết không khai” (Người em Nam Bộ). Trong không gian đề lao bức bối ấy, người chiến sĩ cách mạng vẫn nung nấu ý chí đấu tranh, tin tưởng vào vào một ngày mai toàn thắng: Tôi nhìn thấy một ngày mai/ Quân đội nhân dân giải phóng/ Tay vung mã tấu chói loà/ Chém vỡ năm tầng cửa sắt/ Vang trời khúc Tiến quân ca (Tiếng hát trong đề lao); Hầm gai là huyệt chôn người/ nhưng không lấp được ý đời con đâu/ Dù cho nắng lửa mưa dầu/ Trong hang tối vẫn ngẩng đầu trông lên (Chúc thọ trong tù); Trong xiềng xích ta đứng cao hơn bao giờ hết/ Ta rực rỡ, ta cao hơn cái chết/ Nên tương lai là của chúng ta (Thành phố Hồ Chí Minh),... Chính không gian sử thi đã tạo nên tình huống sử thi và con người trở thành những anh hùng (con người sử thi), đại diện cho cả dân tộc. Không gian chiến trường còn gắn với tên những anh hùng đã ngã xuống vì sự sống và tương lai dân tộc: Anh hùng Trừ Văn Thố, anh hùng Nguyễn Văn Trỗi, Lê Văn Tám, anh hùng Phạm Văn Cội, lão du kích Ba Nì, nữ y sĩ Ba Thu, hoạ sĩ Đào Hữu Phước, chị Tư Hiếu, má Sáu, em Trì,… Có thể nói, không ở bài thơ nào không gian chiến trường lại “đặc quánh” như trong bài “Những nẻo đường thành phố”. Hàng loạt tên các anh hùng liệt sĩ đã được nhắc đến: Quách Thị Trang, Lê Hồng Phong, Trần Văn Ơn, Lê Văn Tám, Võ Thị Sáu, Trần Bội Cơ, Bồ tát Thích Quảng Đức, Trần Phú, Nguyễn Thị Minh Khai, Lê Thị Riêng, Dương Tử Giang, Nguyễn Thi, Ca Lê Hiến, Vũ Tùng,… mỗi người mỗi gương mặt, mỗi tư thế hy sinh nhưng đã cùng tạc nên một tượng đài bất tử trong lòng dân tộc, và ở mỗi góc quê hương ấy đều ẩn hiện bóng hình của họ: Ôi! Mỗi góc quê hương/ Mỗi nẻo đường thành phố/ Đâu cũng bãi chiến trường,/ Đâu cũng dòng máu đỏ. (Những nẻo đường thành phố). Những con đường ấy đã trở thành những con đường lịch sử in dấu chân các anh, và hôm nay, thế hệ tiếp bước đang đi trên con đường ấy, sẽ mãi luôn tự hào và noi gương. Với ý nghĩa đó, GS. Trần Thanh Đạm đề xuất nên đưa bài thơ này vào chương trình dạy và học, để “làm bài học cho các cháu học sinh, các em thiếu nhi”, bởi đây là “một thứ kinh nhật tụng cho người dân thành phố mỗi ngày bước đi trên con đường mang tên các anh hùng liệt sĩ” [88, tr.200]. Không gian chiến trường thường được tác giả nhắc đến đó là vùng Củ Chi đất thép. Nơi đây, tác giả đã gắn bó, chiến đấu hơn 13 năm với bao máu xương của đồng đội. Viễn Phương từng được mệnh danh là “ông địa đạo” với kỹ thuật nằm hầm và đào địa đạo (xem thêm truyện ngắn “Ông địa đạo” [124, tr.488]). Không gian được tác giả nhắc đến ở đây thường là địa đạo, hầm bí mật, bìa rừng, bờ suối, lán trại…: Hãy đến quê tôi, Đêm du kích, Bài ca địa đạo, Về đất thành đồng, Chiến thắng của màu xanh, Trận địa, Chiếc hầm bí mật, Trở lại Củ Chi, Chuyện cánh đồng và dòng sông, Vùng đất thanh xuân, Chiều Củ Chi. Có thể thấy, Viễn Phương đã tái hiện một không gian chiến tranh với hiện thực khốc liệt. Cuộc sống - chiến đấu đầy những khó khăn, song lòng người vẫn đầy tin tưởng. Niềm tin, hy vọng, lạc quan giữa thực tế đầy khó khăn càng hun đúc ý chí, tiếp thêm sức mạnh, nghị lực cho những người đang cầm súng chiến đấu: Đám cưới giữa mùa xuân, Mắt sáng học trò, Lá thư em gái, Hãy đến quê tôi, Về đất thành đồng, Bài ca địa đạo,… Vượt qua bao suối, bao đèo, những khu rừng rung chuyển dưới mưa bom, bão đạn, người lính can trường, dày dạn gió sương. Và không gian ấy cũng đầy tiếng cười, tiếng hát: Tiếng em hát suốt mùa trăng hoả tuyến/ Đâu đây một tiếng hò ngân/ Ta hát tặng nhau chùm hoa nhỏ/ Tiếng em hát dội trong hồn dân tộc/ Giữ dòng sông dìu dặt tiếng ai hò/ Và vui nhất là khi nghe súng hát/ Đường ra trận trái tim nào cũng hát,… Đơn giản là vì quân và dân ta tự nguyện tham gia vào đời sống cách mạng, cầm súng chiến đấu, giữ gìn từng tấc đất quê hương. Trong không gian nghệ thuật đó, không khí ra trận như đi dự hội: Con rủ cha xung phong vào du kích/ Vợ hối chồng numg sắt đỏ rèn chông (Hãy đến quê tôi); Đêm vào trận đánh/ Súng đều nở hoa/ Đi là chiến thắng…(Nhạc trong bình minh); Đi chiến đấu kể gì tuổi tác/ Đường ra trận trái tim nào cũng hát/ Vỗ tay ca ánh mắt nào cũng trong (Nỗi nhớ hậu phương). Không gian chiến trường thường không có chỗ cho cái riêng tư, nhưng Viễn Phương cũng đã đôi lần khắc hoạ thế giới nội tâm của người lính trong những phút một mình thương nhớ người thân yêu ở hậu phương. Bởi, nỗi nhớ như một thứ gia vị không thể thiếu trong tình yêu, nó đã tiếp thêm sức mạnh và nghị lực cho người lính nơi chiến trường đầy hiểm nguy, gian khó. Đôi khi, đó chỉ là một khoảng lặng bất chợt trong tâm hồn: Đi hành quân suốt những đêm dài Thấy vầng sáng như chòm sao mới mọc. Nhớ thành phố, nhớ sao muốn khóc “Có biết mình rất thương hay không?” Nhớ như là nhớ một nụ hôn, Tưởng có thể ôm vào vòng tay nhỏ… (Gặp gỡ) Hay: Tôi ôm em vào lòng Bóng quân thù trước ngõ Chiếc hôn chiều mênh mông (Tình ca); Cho tôi làm màu xanh của gió Để theo em trên cánh nhỏ hành quân …Cho tôi làm mây bay đỉnh vắng Để cùng em đối mặt quân thù (Nỗi nhớ hậu phương) 3.4.1.3. Không gian thành đô Không gian thành đô được Viễn Phương nhắc đến với với nhiều cung bậc cảm xúc khác nhau. Trong chiến tranh, thành đô (Sài Gòn) chính là niềm tin, khát vọng toả sáng tương lai, giương cao ngọn cờ độc lập, tự do, là bài ca chiến thắng, là thành phố trong trái tim mỗi người: Khi thành phố đấu tranh, anh vững vàng tay súng/ Quyết đến giữa Sài Gòn hát bài ca giải phóng/ Cầm ngọn cờ trên đô thị vinh quang/ Thành phố Hồ Chí Minh rực rỡ ánh sao vàng…(Đám cưới giữa mùa xuân); Ta sẽ gặp nhau giữa Sài Gòn đâu đấy/ Nếu biết nâng hồn vươn mãi đến chiều cao (Mắt sáng học trò); Em gái thương yêu đã thành chiến sĩ/ Nắng mới tung tăng đường phố Sài Gòn (Về đất thành đồng); Thành Sài Gòn có muôn đoá hoa/ Nhưng đẹp nhất đoá hoa mùa gian khổ (Gặp gỡ); Thành phố này không nằm trong lòng giặc/ Thành phố này nằm trong trái tim (Thành phố trong tim),… Giã từ ánh trăng thời chiến, người lính – nhà thơ trở về với thành phố, trở về với ánh đèn đô thị nhưng nhà thơ vẫn tương tư về không gian ngày xưa. Nỗi nhớ về không gian thiên nhiên, về cánh rừng, về mái lều tranh bên suối vắng, về gốc sim cằn cỗi giữa rừng già, về những mất mát hy sinh của một thời… là những ám ảnh sâu thẳm luôn quanh quẩn trong cuộc sống hiện tại của thi nhân: Một mái lều tranh bên suối vắng/ Nhành hoa tím dại giữa rừng xanh/ Đêm mơ tiếng nhạn kêu sương lẻ… (Hoa tím); Nhưng hồn tôi… tận đáy tâm hồn/ Vẫn rỉ máu những chiều thương nhớ/ Hoa trinh nữ của một thời gian khổ/ Vẫn âm thầm nở tím hồn tôi (Hoa trinh nữ). Bước trên con đường thành đô mà “tâm bất tại”, như người “mộng du”: Bước giữa đô thành như mộng du/ Hồn tôi buồn tợ chiều sương thu). Sự tù túng, chật hẹp, ngột ngạt nơi đô thành khiến ông luôn day dứt với vũ trụ rộng lớn, bao la của quá khứ: Tôi đi suốt dặm đường trần/ Rừng xanh vẫn giữ một phần hồn tôi (Chiều nay gió lạnh); Lâu rồi! Lâu lắm rừng ơi! Chim xanh chẳng trở về chơi với rừng (Rừng ơi); Nhợt nhạt vầng trăng chốn thị thành/ Nhớ rừng se sắt mảnh trăng thanh (Hỏi trăng); Ánh trăng xưa vẫn sáng rực lời nguyền (Ánh trăng xưa); Tôi… từ lỡ bước thành đô/ Ngựa xe, cát bụi phủ mờ hồn tôi/ Vị đời đắng chát đôi môi/ Nụ hôn cũng bạc những lời sắt son./ Tôi như một cánh buồm con/ Bão giông lạc giữa hoàng hôn thị thành (Rừng ơi). Không gian hiện tại tràn ngập hơi thở của đô thị “đất chật người đông”, của những con người trong không gian bị “đô thị hoá”, mặt trái của cuộc sống phố xá, với nhiều góc khuất, tăm tối khiến nhà thơ đau lòng: Thị trường đến cả tình sông núi/ Thì nói làm chi chuyện nghĩa nhơn (Chiều Củ Chi); Có những dòng đen chảy giữa tâm hồn/ Đang lẫn lộn máu người và máu cá/ Chuyện đạo lý bỗng trở thành xa lạ (Bài thơ bi thương); Chợ đời mua bán đường chông chênh/ Nghĩa tình xem nhẹ hơn mây mỏng/ Ước nguyện bay vù theo cánh chim (Hoa tím); Những phát súng bắn vào quá khứ/ Âm thầm gây thương tích ở tương lai (Phát súng); Người cán bộ bạc đầu theo cách mạng/ Trước pháp trường nhàu nát mặt ưu tư/ Vành móng ngựa cong cong như dấu hỏi/ Đi về đâu? Bốn hướng mịt mù (Về đâu?). Có thể nói, không gian đô thị trong thơ Viễn Phương thấm đẫm cảm xúc và suy tưởng của nhân vật trữ tình. Những ngóc ngách của cuộc sống thực tại giữa đô thị Sài Gòn sau ngày đất nước vừa đi ra khỏi cuộc chiến tranh đầy những nghịch lý đã được nhà thơ cóp nhặt và phơi bày trong thơ, giúp ta hiểu thêm con người và hồn thơ thanh khiết của Viễn Phương. Không gian nghệ thuật có mối quan hệ hữu cơ với thời gian nghệ thuật. Sự gắn bó này giúp người đọc hiểu rõ hơn quan niệm nghệ thuật của nhà thơ về thế giới nhân sinh. 3.4.2. Thời gian nghệ thuật Thời gian thực tại được vận hành theo chuỗi: quá khứ - hiện tại - tương lai. Đó là thời gian luân chuyển cố định theo nhịp tích tắc của đồng hồ. Thời gian nghệ thuật xuất hiện trong tư duy thơ phần lớn không theo một tuyến tính cố định như vậy. Nó bị chi phối bởi cảm xúc chủ quan của nhà thơ. Nó bộc lộ quan điểm, tư tưởng của nhà thơ về thế giới, về con người. Mỗi khoảnh khắc thời gian đều mang những trăn trở, suy tư, những dự cảm của nhà thơ về cuộc sống, về những điều thường nhật của cuộc đời, thể hiện tư duy nghệ thuật của nhà thơ. Cảm thức thời gian thi ca được sử dụng như một phương tiện nghệ thuật để nhà thơ sáng tạo ra một thế giới nghệ thuật khác cái thế giới mà họ đang sống. Nói như Lê Ngọc Trà:“Màu thời gian ở đây đã tạo khoảng cách rất cần thiết cho sự cảm nhận đời sống” [113, tr.84-85]. Cảm thức, tư duy về thời gian trong thơ Viễn Phương nhuốm nhiều sắc thái. Sự kiến tạo thời gian nghệ thuật của ông cũng phong phú và đa dạng. Thời gian nghệ thuật chủ yếu trong thơ Viễn Phương có hai dạng: thời gian lịch sử và thời gian tâm lí, đã góp phần tạo hiệu quả biểu đạt nội dung tư tưởng. 3.4.2.1. Thời gian lịch sử Thời gian lịch sử trong tác phẩm thường gắn với những sự kiện, những biến cố lịch sử, gắn liền với tiến trình lịch sử trong đời sống xã hội hay trong đời sống của nhân vật. Thời gian lịch sử được người nghệ sĩ nhận thức và thể hiện trong sáng tác là thời gian lịch sử khách quan nhưng không trùng hoàn toàn với thời gian lịch sử khách quan. Bởi thời gian lịch sử trong tác phẩm có thể phân cách, gián đoạn, thậm chí đảo nghịch (chứ không theo trật tự tuyến tính của thời gian lịch sử khách quan). Thời gian lịch sử là kiểu thời gian nghệ thuật đặc trưng trong thơ cách mạng 1945-1975. Thời gian lịch sử của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước đã được các nhà thơ thể hiện với một chiều sâu mới khi gắn khái niệm với lựa chọn: Người ta không thể chọn để được sinh ra, Nhưng chúng tôi đã chọn cánh rừng này phút giây năm tháng ấy. (Những người đi tới biển – Thanh Thảo) Thơ Viễn Phương đã tái hiện khá rõ nét thời gian lịch sử chiến tranh cách mạng. Thời gian ấy được Viễn Phương cụ thể hoá thông qua từng số phận của những cá nhân, nhân vật lịch sử hào hùng. Đó là hình tượng Bác Hồ, hình ảnh người lính, người mẹ trong cuộc chiến oai hùng của dân tộc: Chúc thọ trong tù, Trên bến sông này xưa Bác đi, Nhớ lời di chúc, Có một niềm mơ, Trong tuyết trắng Mạc Tư Khoa, Viếng lăng Bác, Anh hùng Trừ Văn Thố, Bất khuất, Dòng sông tôi yêu, Người em Nam Bộ, Mẹ anh hùng, Mẹ, Dòng sông tôi yêu, Vầng trán mẹ, Bóng mẹ Bàn Cờ… (đã trình bày ở chương 2). Thời gian lịch sử được tái hiện không chỉ đầy ắp sự kiện hào hùng mà còn gắn với những hy sinh, mất mát không gì bù đắp được của dân tộc. Những dòng ý thức đó đã làm cho những câu thơ của Viễn Phương trở nên hết sức xúc động. Gắn với thời gian lịch sử quá khứ là hình ảnh những người mẹ, người chị, người em dũng cảm chiến đấu và thầm lặng hy sinh, chịu đựng (Tiếng hát trong đề lao, Người em Nam Bộ, Vầng trán mẹ, Mẹ, Mẹ anh hùng, Dòng sông tôi yêu, Hoa trắng trời ven…). Có thể nói trong thời khắc chiến tranh cả đất nước có chung một tâm hồn, một gương mặt, vì thế thời gian hiện tại trong thơ Viễn Phương vẫn được cảm nhận bằng cảm quan sử thi. Nếu quá khứ gắn với hy sinh, mất mát thì tương lai thắng lợi thường được biểu trưng bằng mùa xuân, mùa sinh sôi nảy nở của đất trời, của hạnh phúc lứa đôi: Giặc muốn chặn mùa xuân bằng thiết giáp/ Nhưng muôn tim mở lối đón quân về (Mắt sáng học trò); Hang sâu vầng ánh mặt trời/ Mà sao vẫn thấy sáng ngời mùa xuân (Bài ca địa đạo); Em đang viết mùa xuân cho lịch sử/ Thấy mặt trời lên trên từng nét chữ (Người yêu dũng sĩ); Ta in gót trên giấc mơ đế quốc/ Chiếc cầu tre đổi thay tầm vóc/ Quân qua cầu đi đến mùa Xuân (Qua cầu suối Bến Tranh); Ta bỗng thấy hồn ta tràn nắng gió/ Xuân bay lên giữa bốn mặt song tù (Giọt nắng); Máu hồng người đi trước/ Là để ngày hôm nay/ Sáng mùa xuân hạnh phúc (Những nẻo đường thành phố); Tiếng súng vừa im, cử hành lễ cưới/ Giữa mùa xuân chiến thắng của quê mình/ Có đôi bồ câu trắng vượt trời xanh (Đám cưới giữa mùa xuân);… 3.4.2.2. Thời gian tâm lí Thời gian tâm lí là thời gian tâm trạng, thời gian nỗi niềm của tác giả, mang sắc thái tình cảm cá nhân, nó phá vỡ tính trình tự của thời gian vật lí. Một trong những dạng thức của thời gian tâm lí là thời gian hoài niệm. Viễn Phương hay nhắc về làng quê trong không gian xa cách. Không gian ấy đan quyện với thời gian hoài niệm khi ký ức tuổi thơ ùa về nối mạch hồn quê với những nét văn hoá dân gian, làng nghề truyền thống. Thông qua lăng kính hoài niệm, Viễn Phương đánh thức quá khứ, làm sống lại quá khứ. Nhà thơ như tâm sự với người đọc câu chuyện của đời mình. Theo thống kê, động từ “nhớ” được nhà thơ nhắc đến trên 100 lần trong tổng số 68/197 bài thơ. Nhớ, nhớ thương, thương nhớ được lặp lại nhiều lần như nhắc nhở chúng ta về một quá khứ đấu tranh gian khổ nhưng oanh liệt, hào hùng: Nhớ lắm em ơi! Nhớ lắm những ngày/ Sống ở hầm, ăn cơm vắt, uống nước chai; Mẹ ra trận nhớ con rưng nước mắt; Nhớ về những khe rừng thủ thỉ; Nhớ mùa chiến dịch hành quân; Ôi nhớ lắm những tháng ngày ra trận; Vẫn nhớ về một sắc hoa mua; Xót xa thương nhớ những chiều xa xôi; Nhớ rừng se sắt mảnh trăng thanh; Con nhớ mẹ nghèo xưa, sao nhớ quá; Nhớ chuếch choáng có một mùa kháng chiến; Nhớ chén nước mẹ trao ngày địa đạo… Tất cả nỗi nhớ ấy được tác giả gom lại kết thành “những dòng thơ thương nhớ”: Nước mắt ứa thành thơ thương nhớ. Với bao tất bật của cuộc sống hiện tại, có biết bao sự lãng quên, sự đổi màu, lời nhắn nhủ của nhà thơ như nhắc nhở: chúng ta không được quyền quên máu – máu của đồng đội, của đồng đồng chí, đồng bào đã ngã xuống để chúng ta hôm nay được hưởng nền hoà bình, tự do, độc lập. Qua đó, ta thấy được ân tình sâu nặng của một nhà thơ – chiến sĩ với trái tim son sắt, thuỷ chung với quá khứ cách mạng. Nói như Trần Thanh Đạm, âm hưởng đó là “tiếng vọng nội tâm sâu xa” của Viễn Phương đối với thế giới bên ngoài. Đó “không chỉ là quá khứ”. Đó “còn là hiện tại và tương lai”. Từ quá khứ, thơ Viễn Phương “nói với hiện tại và tương lai những lời sâu nặng nghĩa tình” [88, tr.201]. Sự hoà trộn thời gian cũng là một trong những phương thức tổ chức thời gian tâm lí trong thơ Viễn Phương. Những ký ức quay vòng, những giấc mơ được trở về quá khứ, và mơ ngược đến tương lai là những cảm xúc rất chân thực của người nghệ sĩ có trái tim đa cảm. Cảm xúc dữ dội, mãnh liệt nhưng cũng không kém phần tha thiết, vọng sâu: Con nhớ mẹ nghèo xưa, sao nhớ quá (Con ở trời nào); Nhớ khu rừng nhỏ ngày xưa/ Chiều nay gió lạnh trở mùa xuân sang (Chiều nay gió lạnh); Khói un thơm ngát đêm quê mẹ/ Rơm cỏ âm thầm gợi nhớ thương (Nghìn trùng quê mẹ); Trăn trở hồn tôi gió nổi suốt đêm/ Có những vì sao hành quân ra tiền tuyến (Nỗi nhớ hậu phương); Chưa đêm nào ta nhớ như đêm nay/ Trăng đã lặn mà hồn ta vẫn gió (Trở lại Củ Chi); Một mái lều tranh bên suối vắng/ Nhành hoa tím dại giữa rừng xanh/ Đêm nghe tiếng nhạn kêu sương lẻ/ Gối súng nằm mơ buổi thái bình (Hoa tím); Thơm ngát hoa hồng, hoa huệ/ Vẫn nhớ về một sắc hoa mua (Hoa mua); Nhưng hồn tôi… tận đáy tâm hồn/ Vẫn rỉ máu những chiều thương nhớ/ Hoa trinh nữ của một thời gian khổ/ Vẫn âm thầm nở tím hồn tôi (Hoa trinh nữ);… Bên cạnh đó, mạch cảm xúc suy tưởng - liên tưởng – hồi tưởng cũng được Viễn Phương sử dụng khá thành công khi nói về hình tượng Tổ quốc. Tổ quốc được triển khai từ nhiều góc độ qua ba chiều thời gian: hiện tại trở về quá khứ rồi hướng đến tương lai (Tổ quốc, Thần nỏ). Hiện tại, Tổ quốc thanh bình xiết bao với hình ảnh “Đàn chim Lạc bay vào thiên niên kỷ”, với khung cảnh thật êm đềm - “mát rượi những dòng sông, nắng trải mênh mông, trời xanh trong, đất nước ửng hồng, đất trời dìu dịu nét xuân tươi…”. Để có được Tổ quốc tươi đẹp như ngày hôm nay, ông cha ta hơn bốn nghìn năm qua đã dày công gầy dựng, xây thành, chế nỏ, gìn giữ biên cương. Xin nghiêng mình kính cẩn trước linh hồn dân tộc: Ôi! Trưng Vương! Người trẫm mình dòng sông Hát/ Để ngàn sau con cháu hoá anh hùng; Nguyễn Trãi ngâm thơ… chiều sương rơi; Vườn vải chiều Nguyễn Trãi làm thơ; Tiếng voi gầm Nguyễn Huệ đến Thăng Long/ Mật quân Thanh vỡ đắng sông Hồng; Chiến dịch Hồ Chí Minh chấn động địa cầu/ Bác Hồ cười rạng rỡ trăng sao… Tưởng nhớ đến công ơn của cha ông, cũng là lời hứa, quyết tâm xây dựng một đất nước giàu đẹp ở tương lai: Lấp lánh Kim Quy trườn ngọn sóng/ Dâng nỏ thần cho thế hệ Hồ Chí Minh/ Cây trăm thức hoá đằng ngà Phù Đổng/ Giương tán xanh che sông núi thái bình; Bốn ngàn năm Tổ quốc vẫn hồng… Thời gian đồng hiện cũng là một nét nghệ thuật đặc sắc trong thơ Viễn Phương. Với thủ pháp nghệ thuật đồng hiện, quá khứ, hiện tại, tương lai cùng hiện lên, trùng khít nhau, như những dòng ý thức, suy tư, tâm trạng rối bời của nhà thơ: Tôi viết bài thơ bi thương Mẹ đứng lặng hỏi: “Con còn hay mất?” Ôi bà mẹ đã nuôi tôi trong hầm bí mật Sao bây giờ mẹ nhìn chẳng ra con? Có những dòng đen chảy giữa tâm hồn? Đang lẫn lộn giữa máu người và máu cá! Chuyện đạo lý bỗng trở thành xa lạ. (Bài thơ bi thương) Đôi khi, thời gian còn được cảm nhận một cách mơ hồ, nửa tỉnh, nửa mơ với bao kỷ niệm và nỗi nhớ “chỉ là giấc mơ đêm tan”: Sực tỉnh giấc con đang nằm nệm ấm Chiếc đồng hồ điểm nhạc bâng quơ. Bầu trời nặng chìm sâu trong mắt bão Ôi! Con vừa hành quân trong mơ. (Con ở trời nào?) Thời gian nghệ thuật trong thơ Viễn Phương được thể hiện rất phong phú, đa dạng và gần gũi với cảm quan của con người hiện đại. Không gian và thời gian nghệ thuật ở đây có sự gắn bó hữu cơ với nhau, cùng tái hiện những xúc cảm thẩm mĩ của nhà thơ trước hiện thực cuộc sống, và cùng khơi gợi trong lòng người đọc những khoái cảm thẩm mĩ. Ý niệm về thời gian và không gian trong thơ Viễn Phương được mở rộng theo nhiều chiều. Thông qua các mối tương quan ấy, tư tưởng, tâm trạng nhà thơ và bản chất của hiện thực càng có dịp bộc lộ ra rõ ràng hơn, sâu sắc hơn. TIỂU KẾT: Với kỹ năng sử dụng thể thơ, ngôn từ, giọng điệu, khả năng lựa chọn, chắt lọc hình ảnh với những khung thời gian, không gian sống động, Viễn Phương đã đưa toàn bộ cuộc đời thực vào thơ. Hiện thực dù có trần trụi, khó khăn, gai góc nhưng qua góc nhìn và điểm nhìn của Viễn Phương, cùng với tài năng thơ của ông đã tạo nên sự thành công của nhà thơ. Đọc thơ Viễn Phương, người đọc ít thấy những dòng thơ nhiều kỹ xảo. Viễn Phương không dùng từ đại ngôn, phóng đại, ngôn ngữ không đa nghĩa,… Chỉ có đời sống mộc mạc, giản dị như nó vốn vậy đã được Viễn Phương đưa vào thơ. Sức sống của cái đẹp nguyên sơ ấy thể hiện đúng bản chất và tính cách của một nhà thơ Nam Bộ, không lẫn tạp sự “lai căng”, “trau chuốt giả tạo”. Có thể nói, sự đóng góp của Viễn Phương là đáng ghi nhận trong việc giữ gìn và phát triển sự trong sáng của tiếng Việt. Dẫu còn những hạn chế nhất định về mặt nghệ thuật, song Viễn Phương cũng đã tạo nên những đặc điểm riêng cho thơ mình, góp thêm hương sắc cho vườn thơ Nam Bộ rực rỡ sắc màu. KẾT LUẬN 1. Cách mạng tháng Tám bùng nổ, Viễn Phương gác bút nghiên để thực hiện chí thanh niên với bao hoài bão, khát vọng. Hơn 50 năm cầm bút, với quan niệm “ngòi bút là vũ khí” đã giúp nhà thơ định hướng đúng đề tài cũng như cách viết của mình. Tính chiến đấu luôn thể hiện đậm nét trong các sáng tác của ông. Thơ cũng như văn Viễn Phương đều lay động, thấm thía lòng người khi tác giả luôn thâm nhập thực tế cuộc sống, từ những nỗi niềm riêng, chỗ đứng riêng của số phận mình mà ngợi ca sự nghiệp chung của dân tộc và luôn có cái nhìn đa diện, đa chiều về cuộc sống, thể hiện ở những giây phút suy tư về con người và thời đại. 2. Về phương diện nội dung Có thể nói văn học viết về chiến tranh cách mạng là một cánh đồng không bao giờ bạc màu, càng lật xới, càng màu mỡ. Cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc với tất cả những hình thái đặc thù của nó đã thôi thúc mỗi người dân, đặc biệt là những người lính vượt lên những suy nghĩ đời thường để trở thành những người anh hùng bất tử trong lòng dân tộc. Đó cũng chính là những nét tính cách, nét văn hoá của con người Việt Nam được Viễn Phương khắc hoạ đậm nét trong các sáng tác của mình. Viễn Phương đã thực hiện đúng vai trò và trách nhiệm của người cầm súng và người cầm bút. Cùng với âm hưởng chung của thời đại, thơ Viễn Phương không tách rời với cảm hứng sử thi anh hùng và cảm hứng lãng mạn cách mạng của văn học Việt Nam giai đoạn 1945-1975. Cảm hứng này được biểu hiện qua các hình tượng chính của thời đại, đó là: hình tượng Tổ Quốc, hình tượng lãnh tụ, hình tượng quê hương, hình tượng người Mẹ, hình tượng người chiến sĩ cách mạng. Có thể nói Viễn Phương đã thực sự thành công khi miêu tả các hình tượng này. Viễn Phương đã sống và viết và “viết như là sống” bằng tâm thế của con người đã trải qua bao tháng năm gian khổ, hào hùng, quyết liệt. Phải có một trái tim bao dung rộng mở cùng lòng yêu nước tha thiết và tình quê hương sâu nặng, Viễn Phương mới có thể viết về thời đại mình bằng một hồn thơ mãnh liệt và nồng nàn như thế. Nặng lòng với đất nước, yêu thương cuộc sống, trân trọng con người, những trang thơ của Viễn Phương mang cảm hứng về đất nước và dân tộc anh hùng. Viễn Phương yêu những cái đã viết ra bằng chính mồ hôi, nước mắt và cả máu của mình để chắt lọc cho mình, cho đời những giá trị tinh thần vô giá của cuộc sống và tình người. Sau khi nước nhà thống nhất, Viễn Phương vẫn cặm cụi mài giũa ngọn bút của mình trên mảnh đất bom cày đạn xới ngày nào. Chiến tranh đã đi vào quá khứ, cuộc sống mới đặt ra nhiều vấn đề sống còn, bức thiết. Dư âm của cuộc chiến, những trải nghiệm trong đời sống, những mất mát đã qua, và những nỗi đau không thể bù đắp trọn vẹn… đã tạo nên nguồn cảm hứng cho thơ Viễn Phương. Những trăn trở, suy tư của Viễn Phương về cuộc đời, con người, kiếp nhân sinh ở những năm cuối đời càng giúp chúng ta yêu và hiểu hơn tấm lòng của một người con của dân tộc Việt nói chung và của Nam Bộ nói riêng. Viễn Phương đã chuyển từ khuynh hướng hướng ngoại sang hướng nội. Từ tiếng thơ chủ yếu tập trung vào ca ngợi dân tộc anh hùng theo khuynh hướng sử thi, Viễn Phương đã chuyển sang tập trung diễn tả sự thăng trầm của kiếp người với muôn mặt của cuộc sống thường nhật theo khuynh hướng thế sự. Nhìn thẳng vào sự thật cuộc đời – đó chính là một thái độ sống dấn thân và nhập cuộc của nhà thơ, đó cũng chính là tiếng nói nhân bản, tiếng nói của lương tri thức tỉnh mỗi con người. Có thể khẳng định rằng tư thế dấn thân và nhập cuộc của Viễn Phương đã minh chứng cho một chân lí bất diệt mà nhà thơ Tố Hữu đã nói đến: “Văn học là cuộc đời,… văn học sẽ không là gì cả nếu không vì cuộc đời mà có”. Qua đó, ta có thể thấy tính cách của Viễn Phương từ đời sống thường nhật đến thơ văn đều chân thật, hiền lành, bình dị, hài hoà. 3. Về phương diện nghệ thuật Thơ Viễn Phương có sự đa dạng về thể loại. Viễn Phương kế thừa cốt cách thơ cổ điển, vận dụng nhuần nhuyễn thể lục bát, đưa hồn dân tộc vào thơ. Hơn ai hết, Viễn Phương thấu hiểu giá trị của thơ truyền thống, bởi đó chính là sự kết tinh những gì tinh hoa, tốt đẹp nhất của tâm hồn dân tộc. Những “tiếng hát”, “bài ca”, “điệu hò”, “lời ru” kết hợp với thể lục bát truyền thống đã hướng thơ Viễn Phương thiên về tiếng hát yêu đời, nhiệt huyết, trẻ trung, bay bổng, mê say, đậm đà cảm xúc và dễ đi sâu vào lòng người. Cùng với quá trình hiện đại hoá thơ ca dân tộc, thơ tự do của Viễn Phương cũng có những bước tiến, góp phần định hình một khuôn mặt riêng cho thơ. Ngôn ngữ thơ Viễn Phương không cầu kỳ, xa lạ. Viễn Phương không có tham vọng “lạ hoá” ngôn từ và cũng không khoác lên thơ mình vẻ kiêu sa, quý tộc. Thơ ông là tiếng nói của người bình dân Nam Bộ. Hình ảnh đất phương Nam hiện lên xiết bao thân thương, gần gũi qua những điệu hò, câu hát, những phương ngữ Nam Bộ, những địa danh gắn với tên đất, tên người… Hệ thống từ vựng trong thơ Viễn Phương khá phong phú, đa số là các từ thuần Việt được kết hợp một cách nhuần nhuyễn với các động từ, tính từ chỉ tình thái. Viễn Phương cũng đưa vào khai thác và sử dụng thành công những hình ảnh so sánh, ẩn dụ, đạt được những giá trị nghệ thuật cao. Giọng điệu trong thơ Viễn Phương gắn liền với mạch cảm xúc, xuất phát từ chiều sâu của suy nghĩ và ý thức thẩm mĩ của một con người sống hết mình vì lý tưởng cách mạng, vì quê hương đất nước. Đó là giọng anh hùng ca khi nói về cuộc kháng chiến thần thánh của dân tộc; giọng điệu lạc quan, yêu đời tha thiết; giọng nhớ thương, khắc khoải ngân lên từ tiếng lòng thổn thức; giọng đau đáu, suy tư về cuộc sống hiện đại; giọng triết lý, trầm ngâm chiêm nghiệm về cuộc đời, thế thái, nhân sinh. Có thể nói, trước năm 1975, giọng điệu thơ Viễn Phương là giọng trữ tình - hướng ngoại. Tình cảm, cảm xúc được ghi nhận từ cuộc sống hiện thực nhưng náu mình trong cái ta chung, hướng về đồng bào, đồng chí để động viên, khơi gợi những tình cảm yêu nước, lòng căm thù giặc. Sau năm 1975, giọng thơ Viễn Phương chuyển sang trữ tình - hướng nội, biểu hiện cái tôi đang tư duy, là sự bộc lộ tâm trạng trước cuộc đời. Hình ảnh thơ được sử dụng có sự cân nhắc, chọn lọc và có mối quan hệ mật thiết với không gian và thời gian nghệ thuật trong thơ, nó tác động mạnh mẽ đến người đọc, đồng thời khơi gợi, củng cố những hứng thú thẩm mĩ của họ. Tính triết lý trong thơ Viễn Phương biểu hiện ở chiều sâu nhận thức, thể hiện khả năng thâm nhập vào cuộc sống, tái tạo hình tượng thơ, do vậy, tư duy thơ, hình ảnh luôn hoà quyện với cảm xúc. 4. Tất cả những điều trên đã làm cho thơ Viễn Phương dẫu mang âm hưởng chung của thơ ca cách mạng nhưng lại có những đặc điểm riêng khó lẫn. Một Viễn Phương luôn tìm tòi, sáng tạo, luôn tăng cường vốn sống đi sâu vào đời sống thực tế, hiện thực xã hội với những biến động lớn lao. Một Viễn Phương luôn trau dồi ngôn ngữ, đặc biệt là lời ăn tiếng nói của con người miền Nam để khám phá những khả năng tiềm tàng của ngôn ngữ, qua đó, biểu đạt tình cảm và trí tuệ của con người. Có thể khẳng định thơ Viễn Phương là tiếng lòng của người con Nam Bộ, thể hiện tính chiến đấu và giá trị nhân văn sâu sắc. Thơ Viễn Phương còn là tiếng hát trong trẻo, tiếng nói đa dạng về cuộc sống, tiếng lòng thủ thỉ, ngọt ngào, tâm tình với người thân, bạn bè… Dẫu chưa thể tạo nên phong cách riêng như những nhà thơ lớn của dân tộc, song những đóng góp của Viễn Phương cho ngôn ngữ thơ dân tộc là điều đáng được nhìn nhận. Với đề tài “Đặc điểm thơ Viễn Phương”, người viết thêm một lần nữa hoà cùng tiếng lòng tâm tình của người dân Nam Bộ muốn khẳng định lại những đóng góp của Viễn Phương trong hơn 50 năm cầm bút, góp thêm cho vườn hoa văn học một đoá hoa quỳnh thơm ngát với những lời thơ “được mài từ trái tim son”. 5. Cảm nhận, tiếp nhận thơ Viễn Phương, người viết hy vọng sẽ mang đến những đóng góp nhất định trong việc nghiên cứu về Viễn Phương, một tác gia chưa được nhiều người chú ý và nhắc đến. Đồng thời, người viết cũng kiến nghị nên đưa những tác phẩm trong sáng, thiết thực, giàu giá trị nhân văn của Viễn Phương vào nhà trường để các em có cơ hội tiếp cận và nghiên cứu sâu hơn về mạch nguồn thơ ca dân tộc. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Kim Anh (biên soạn), (1999), Nhà văn và tác phẩm trong nhà trường: Viễn Phương, Thanh Hải và Nguyễn Khoa Điềm, Nxb Giáo dục. 2. Vũ Tuấn Anh (1995), Sự vận động của cái tôi trữ tình trong thơ Việt Nam 1945 đến nay, Luận án Phó Tiến sĩ khoa học Ngữ Văn, Hà Nội. 3. Vũ Tuấn Anh (1998), Đôi nét về quy luật vận động thơ Việt Nam hiện đại, 50 năm văn học Việt nam sau Cách mạng tháng Tám, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 4. Vũ Tuấn Anh (2001), Văn học Việt Nam hiện đại, nhận thức và thẩm định, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 5. Phạm Quốc Ca (2003), Những đặc điểm của thơ Việt Nam sau 1975, Luận án Tiến sĩ Ngữ Văn, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Tp. Hồ Chí Minh. 6. Nguyễn Phan Cảnh (1987), Ngôn ngữ thơ, Nxb Đại học và Trung học chuyên nghiệp. 7. Huy Cận (1979), Suy nghĩ về nghệ thuật, Báo Văn nghệ, Số 48. 8. Nguyễn Minh Châu (1985), Tác dụng kì diệu của tác phẩm văn, Tạp chí Văn nghệ Quân đội, Số 9/1985. 9. Nguyễn Văn Dân (2006), Phương pháp luận nghiên cứu văn học, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 10. Khuynh Diệp (1997), “Viễn Phương với mùa thu tháng tám”, Sài Gòn Giải Phóng, Ngày: 23/08/1997, Tr.4. 11. Phạm Tiến Duật (1994), Thơ – một chặng đường, Nxb Quân đội nhân dân, Hà Nội. 12. Trần Hữu Dũng (2005), Nguyễn Ngọc Tư đặc sản miền Nam, Diễn đàn (tháng 2). 13. Lê Tiến Dũng (2004), Nhà phê bình và cái roi ngựa (Phê bình – Tiểu luận), Nxb Đại học Quốc gia, Tp.Hồ Chí Minh. 14. Lê Tiến Dũng (2007), Nhà văn và phong cách, Nxb Đại học Quốc gia Tp.Hồ Chí Minh. 15. Trần Thanh Đạm (1989), Bàn thêm về vấn đề con người trong văn học, Văn nghệ 35/1989, tr.2-3. 16. Hữu Đạt (1987), Ngôn ngữ thơ Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 17. Phan Cự Đệ (2004), Văn học Việt Nam thế kỉ XX, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 18. Nguyễn Khoa Điềm, Nguyễn Quang Long, Nguyễn Văn Đạo (1996), 50 năm văn học Việt Nam sau Cách mạng tháng Tám, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 19. Nguyễn Phúc Điền (2005), Thi pháp thơ Việt Nam 1964 – 1975, Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn, Đại học Quốc gia Tp.Hồ Chí Minh, Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn. 20. Nguyễn Đăng Điệp (2002), Giọng điệu trong thơ trữ tình Việt Nam, Nxb Văn học, Hà Nội. 21. Trịnh Bá Đĩnh (2002), Các lý thuyết thi pháp học cấu trúc, Nxb Văn học, Hà Nội. 22. “Đêm thơ nhạc Lê Anh Xuân - Viễn Phương” (1996), Sài Gòn Giải Phóng, Ngày: 28/04/1996, Tr.1. 23. Hà Minh Đức (1997), Thơ và mấy vấn đề trong thơ Việt Nam hiện đại, Nxb Giáo dục. 24. Hà Minh Đức (chủ biên) (2003), Lý luận văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 25. Hà Minh Đức, Đỗ Văn Khang, Phạm Quang Long (1997), Lý luận văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 26. M. Gorki (1970), Bàn về văn học (Tập 2), Nxb Văn học, Hà Nội. 27. Nguyễn Văn Hạnh (1979), Suy nghĩ về văn học, Nxb Văn học, Hà Nội. 28. Nguyễn Văn Hạnh (2004), Chuyện văn chuyện đời, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 29. Nguyễn Văn Hạnh, Huỳnh Như Phương (1999), Lý luận văn học - vấn đề và suy nghĩ, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 30. Nguyễn Văn Hạnh (1998), Suy nghĩ về thơ Việt Nam sau 1975, Tạp chí văn học, Số 9. 31. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên), (2010), Từ điển thuật ngữ văn học, Tái bản lần thứ tư, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 32. Đỗ Đức Hiểu (1993), Đổi mới phê bình văn học, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 33. Đỗ Đức Hiểu (2000), Thi pháp hiện đại, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội. 34. Nguyễn Thái Hoà (1999), Tiếng Việt và thể thơ lục bát, Tạp chí văn học, Số 2. 35. Tô Hoài (1995), Nhận định về nhà thơ Viễn Phương, Văn nghệ Quân đội, tháng 7-1995. 36. Trịnh Bửu Hoài, Phạm Nguyên Thạch, Lê Thanh My (Sưu tầm và tuyển chọn) (2008), Thơ viết về An Giang, Kỷ niệm 120 năm ngày sinh chủ tịch Tôn Đức Thắng, Văn nghệ An Giang. 37. Nguyễn Trọng Hoàn (2002), Tiếp cận văn học, Nxb Khoa học xã hội. 38. Hoàng Ngọc Hiến (2006), Những ngả đường vào văn học, Nxb Giáo dục. 39. Bùi Công Hùng (1993), Góp phần tìm hiểu nghệ thuật thơ ca, Nxb Khoa học xã hội. 40. Bùi Công Hùng (2001), Sự cách tân thơ văn Việt Nam hiện đại, Nxb Văn hoá Thông tin. 41. Đoàn Trọng Huy (2006), Nghệ thuật thơ Chế Lan Viên, Nxb Đại học Sư phạm, Tp.HCM. 42. Trần Ngọc Hưởng (2006), Thơ và nguồn thơ, Nxb Tổng hợp Đồng Nai. 43. Jakovson (2008), Thi học và Ngữ học – Lý luận văn học phương Tây hiện đại, (Trần Duy Châu biên khảo), Nxb Văn học. 44. Nguyễn Văn Kha (biên soạn) (2004), Nguyễn Minh Châu – Nhà văn chiến sĩ, Nxb Trẻ, Hội nghiên cứu và giảng dạy văn học Thành phố Hồ Chí Minh. 45. Nguyễn Thị Dư Khánh (1994), Phân tích tác phẩm văn học từ góc độ thi pháp, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 46. M.E. Khrapchenkô (1978), (Lê Sơn, Nguyễn Văn Minh dịch), Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển của văn học, Nxb Tác phẩm mới, Hà Nội. 47. Lê Đình Kỵ (1984), Tìm hiểu văn học, Nxb TP. Hồ Chí Minh. 48. Trần Thị Ngọc Lan (1995), Phương ngữ Nam Bộ, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 49. Mã Giang Lân (1992), Nhìn lại thơ 30 năm chiến tranh, Tạp chí văn học, Số 2. 50. Mã Giang Lân (2000), Tiến trình thơ hiện đại Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 51. Mã Giang Lân (2003), Nhận xét ngôn ngữ thơ hiện đại Việt Nam, Tạp chí Văn học, Số 3. 52. Mai Quốc Liên (1999), Chế Lan Viên và chúng ta, Tạp chí Văn học, Tp.Hồ Chí Minh, Số 93, 7/1999. 53. Ngô Ngũ Ngọc Long (1998), “Nhà thơ Viễn Phương - Bài thơ hoà bình viết trên báng súng”, Sài Gòn Giải Phóng, Ngày: 18/10/1998. 54. Nguyễn Văn Long (2003), Văn học Việt Nam trong thời đại mới, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 55. Nguyễn Văn Long (chủ biên) (2008), Giáo trình văn học Việt Nam hiện đại, Tập 2, Nxb Đại học Sư Phạm. 56. Nguyễn Văn Long, Lã Nhâm Thìn (đồng chủ biên), (2006), Văn học Việt Nam sau 1975 – Những vấn đề nghiên cứu và giảng dạy, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 57. Phương Lựu (Chủ biên) (1997), Lý luận văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 58. Phương Lựu (1997), Tiếp nhận văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 59. Phương Lựu (2002), Góp phần xác lập hệ thống quan niệm văn học, Nxb Văn hóa Thông tin. 60. Phương Lựu, Trần Đình Sử, Nguyễn Xuân Nam, Lê Ngọc Trà… (2004), Lý luận văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 61. Nguyễn Đăng Mạnh (1979), Nhà văn – Tư tưởng và Phong cách (Phê bình - Tiểu luận), Nxb Tác phẩm mới, Hội Nhà văn Việt Nam. 62. Nguyễn Đăng Mạnh (1996), Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của nhà văn, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 63. Nguyễn Đăng Mạnh (2000), Nhà văn hiện đại – Chân dung và phong cách, Nxb Trẻ. 64. Nguyễn Đăng Mạnh, Nguyễn Trác, Trần Hữu Tá (1988), Văn học Việt Nam 1945-1975, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 65. Nguyễn Đăng Mạnh, Trần Đình Sử, Lại Nguyên Ân (1987), Một thời đại mới trong thi ca, Nxb Văn học. 66. Nguyễn Đăng Mạnh, Nguyễn Văn Long (đồng chủ biên), (2002), Lịch sử văn học Việt Nam, Tập III, Nxb Đại học Sư phạm. 67. Nguyễn Xuân Nam (1984), Nhà thơ Việt Nam hiện đại, Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam, Viện Văn học. 68. Sơn Nam (2005), Hương rừng Cà Mau, Nxb Trẻ, Tp.Hồ Chí Minh. 69. “Nhà thơ Viễn Phương với chương trình Thơ mài từ trái tim son” (2002), Sài Gòn Giải Phóng, Ngày: 08/09/2002, Tr. 7. 70. “Nhà văn Anh Đức và nhà thơ Viễn Phương giao lưu với văn nghệ sĩ, sinh viên - học sinh Cần Thơ” (1998), Sài Gòn Giải Phóng, Ngày: 20/11/1998, Tr.5. 71. Nhà văn An Giang (2004), Tuyển tập thơ văn 15 tác giả Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, Văn nghệ An Giang. 72. Lữ Huy Nguyên (2000), Ấn tượng văn chương, Nxb Văn hoá Thông tin. 73. Phùng Quý Nhâm (1991), Thẩm định văn học, Nxb Văn nghệ Tp.Hồ Chí Minh. 74. Nhiều tác giả, Thơ – nghiên cứu, lý luận, phê bình, Nxb Đại học Quốc gia, Tp.Hồ Chí Minh. 75. Lê Lưu Oanh (1998), Thơ trữ tình Việt Nam 1975 – 1990, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 76. Hoàng Phê (chủ biên), (1998), Từ điển Tiếng Việt, Viện ngôn ngữ học, Nxb Đà Nẵng. 77. Nguyễn Phúc (2004), Văn học sáng tạo và thẩm định, Nxb Khoa học xã hội. 78. Lữ Phương (1992), Về tính đặc trưng của văn nghệ, Văn nghệ 24/1992. 79. Huỳnh Như Phương (1991), Văn xuôi những năm 80 và vấn đề dân chủ hoá nền văn học, Văn học 4/1991 (ra tháng 7-8). 80. Huỳnh Như Phương (1993), Văn học hôm nay đang nhìn lại chính mình, Tạp chí văn học, Số 1. 81. Huỳnh Như Phương (1994), Những tín hiệu mới, Nxb Hội nhà văn. 82. Viễn Phương (1957), Chiếc áo thiên thanh (Truyện ngắn, in chung với Lê Vĩnh Hoà, Tiêu Kim Thuỷ, Ngọc Linh), Nxb Trùng Dương. 83. Viễn Phương, Tô Liên Bửu, Phan Minh Đạo, Cao Phương (1965), Tiếng hát miền Nam: Tập thư của nhiều tác giả miền Nam, Nxb Văn học. 84. Viễn Phương, Lê Anh Xuân, Chim Trắng (1968), Có đâu như ở miền Nam – thơ: Từ miền Nam gửi ra, Nxb Thanh Niên. 85. Viễn Phương (1970), Mắt sáng học trò, Nxb Giải phóng. 86. Viễn Phương (1978), Như mây mùa xuân, Nxb Tp.Hồ Chí Minh. 87. Viễn Phương (1990), Đổi mới – Đi tìm cái đẹp, Văn nghệ 37/1990, tr.2-15. 88. Viễn Phương (2005), Gió lay hương quỳnh, Nxb Hội Nhà văn. 89. Viễn Phương, Sổ tay nhật ký thơ (Tư liệu do gia đình cung cấp) 90. Viễn Phương, Anh Đức, Nguyễn Quang Sáng (Sưu tầm) (1995), 17 truyện ngắn Thành phố Hồ Chí Minh , Nxb Hội Nhà văn. 91. G.N. Pospelov (chủ biên) (1985), (Trần Đình Sử, Lại Nguyên Ân, Nguyễn Nghĩa Trọng dịch), Dẫn luận nghiên cứu văn học, tập 1, Nxb Giáo dục. 92. Trần Đình Sử (1983), Phẩm chất cái tôi trữ tình, Tạp chí Văn học, Số 1. 93. Trần Đình Sử (biên soạn), (1993), Giáo trình thi pháp học, Trường Đại học Sư phạm Tp.Hồ Chí Minh. 94. Trần Đình Sử (1994), Hành trình thơ Việt Nam hiện đại, Văn nghệ, Số 41. 95. Trần Đình Sử (1995), Thi pháp thơ Tố Hữu, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 96. Trần Đình Sử (1995), Nghĩ về đặc trưng thẩm mĩ của văn học cách mạng 1945 – 1975, Báo Văn nghệ, Số 42, Ngày 21/10/1995. 97. Trần Đình Sử (1997), Những thế giới nghệ thuật thơ, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 98. Trần Đình Sử (1999), Ngôn ngữ với việc lĩnh hội tác phẩm thơ, Tạp chí văn học, Số 10. 99. Trần Đình Sử (2001), Đọc văn học văn, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 100. Vũ Văn Sỹ (1999), Về một đặc trưng thi pháp thơ Việt Nam (1945-1995), Nxb Khoa học xã hội. 101. Trần Hữu Tá (2000), Nhìn lại một chặng đường văn học, Nxb Tp. Hồ Chí Minh. 102. Mai Văn Tạo (1998), Viễn Phương, nhà thơ chiến trường, tù ngục, nhà thơ của đời, 5- 1998. 103. Quách Thị Thanh Tâm (2005), Thế giới nghệ thuật thơ Nguyễn Đình Thi, Luận văn Thạc sĩ, Đại học Quốc gia Tp. Hồ Chí Minh, Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn. 104. Nguyễn Bá Thành (1990), Tìm hiểu một số đặc điểm tư duy thơ cách mạng Việt Nam (1945-1975), Luận án Phó Tiến sĩ khoa học Ngữ văn, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. 105. Nguyễn Bá Thành (1996), Tư duy thơ và tư duy thơ Việt Nam hiện đại, Nxb Văn học. 106. Trần Khánh Thành (2001), Thi pháp thơ Huy Cận, Nxb Văn học, Hà Nội. 107. Nguyễn Đình Thi (1958), Mấy vấn đề văn học, Nxb Văn hoá, Hà Nội. 108. Thơ Việt Nam thế kỉ 20, Thơ trữ tình (2008), Nxb Giáo dục. 109. Vũ Duy Thông (2000), Cái đẹp trong thơ kháng chiến Việt Nam 1945-1975, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 110. Trần Mạnh Thường (biên soạn) (2008), Các tác giả văn chương Việt Nam (tập 2), Nxb Văn hoá Thông tin. 111. Lê Dục Tú (1992), Về một số đặc điểm thơ hiện nay, Tạp chí văn học, Số 3. 112. Tuyển tập 40 năm tạp chí văn học (1960 – 1999), Tập 3, Nxb Tp. Hồ Chí Minh. 113. Lê Ngọc Trà (2007), Văn chương - Thẩm mĩ và văn hoá, Nxb Giáo dục. 114. Lê Ngọc Trà (1990), Lí luận và văn học, Nxb Trẻ. 115. Lê Ngọc Trà (2000), Các giá trị văn học và tiếp nhận văn học, In trong sách Văn học 12 (Sách giáo viên), tập 2, Nxb Giáo dục. 116. Hoàng Trinh (1983), Thơ và hình thức thơ, Tạp chí văn học, Số 1. 117. Nguyễn Nghĩa Trọng (1984), Tìm hiểu ngôn ngữ thơ, Tạp chí văn học, Số 6. 118. Nguyễn Trường (1999), Văn hoá - Văn học một hướng nhìn, Nxb Thanh niên. 119. Mai Thuỵ Thanh Vân (2009), Cuộc đời và sự nghiệp văn học của Viễn Phương, Luận văn Thạc sĩ, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Tp. Hồ Chí Minh). 120. Về chức năng văn học nghệ thuật, Văn nghệ 1-2/1988 (Ra ngày 9 tháng 1) 121. Chế Lan Viên (1990), Nói chuyện văn thơ, Tiểu luận – phê bình, Nxb Văn học, Hà Nội. 122. Viện Văn học (2001), Những vấn đề lý luận và lịch sử văn học, Nxb Khoa học xã hội. 123. Phan Vũ (2000), “Nhớ những người bạn cũ”, Sài Gòn Giải Phóng, Ngày: 17/12/2000. 124. Triệu Xuân (tuyển chọn) (2007), Viễn Phương tuyển tập, Nxb Văn học. 125. Trần Đăng Xuyền (1998), Về một đặc điểm thơ Việt Nam từ 1955 đến 1975, 50 năm văn học Việt Nam sau Cách mạng tháng Tám, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 126. Trần Đăng Xuyền (2002), Nhà văn - nhận thức đời sống và cá tính sáng tạo, Nxb Văn học, Hà Nội. DANH MỤC NHỮNG TÁC PHẨM THƠ VIỄN PHƯƠNG ĐƯỢC SỬ DỤNG TRONG LUẬN VĂN 1. Tiếng hát quê hương tôi 2. Tình nhi nữ 3. Sông núi thét 4. Hận Bắc Phi 5. Rực rỡ 6. Tiếng hát trong đề lao 7. Chúc thọ trong tù 8. Người em Nam Bộ 9. Thích ở trần 10. Thép 11. Tranh đấu 12. Anh hùng Trừ Văn Thố 13. Lá thư em gái 14. Phá bót An Nhơn 15. Bất khuất 16. Anh nằm đây yên nghỉ 17. Đám cưới giữa mùa xuân 18. Vầng trán mẹ 19. Chúng phải chết bên này bờ vĩ tuyến 20. Mẹ 21. Hãy đến quê tôi 22. Đêm du kích 23. Nghe lời Tổ quốc 24. Bài ca địa đạo 25. Về đất thành đồng 26. Mẹ anh hùng 27. Dòng sông tôi yêu 28. Người yêu dũng sĩ 29. Chất ngọc quê hương 30. Ngọn quế thơm lừng 31. Đan áo 32. Lên hướng mặt trời 33. Mắt sáng học trò 34. Tiếng hát dưới gầm cầu 35. Hoa đô thành 36. Sen trắng 37. Con cò thơ 38. Có một niềm mơ 39. Có phải không anh 40. Trăng xóm nghèo 41. Nhạc trong bình minh 42. Chai xăng nhỏ của em 43. Trên bến sông này xưa Bác đi 44. Nhớ lời di chúc 45. Như mây mùa xuân 46. Thành phố trong tim 47. Chiến hào biên giới 48. Cửu Long giang 49. Qua cầu suối Bến Tranh 50. Chiến thắng của màu xanh 51. Bài thơ Hoà Bình viết trên báng súng 52. Trận địa 53. Hoa trắng 54. Hoa trắng trời ven 55. Thành phố Hồ Chí Minh 56. Qua Tây Trường Sơn nhớ dân công 57. Gặp gỡ 58. Nhớ 59. Xuân thương 60. Bài ca chim lạc 61. Nỗi nhớ niềm tin 62. Tim đỏ 63. Trời ửng đỏ 64. Hoa nghĩa trang 65. Hạt gạo tình thương 66. Chiếc hầm bí mật 67. Trở lại Củ Chi 68. Trong tuyết trắng Mạc Tư Khoa 69. Giọt nắng 70. Bài thơ gởi về nguồn nước 71. Viếng lăng Bác 72. Mây biên giới 73. Ngôi sao gốc biển 74. Nhớ quê 75. Tiếng hát rừng biên giới 76. Chuyện cánh đồng và dòng sông 77. Nói chuyện với trẻ thơ 78. Nhớ cánh lan hồng 79. Ngôi sao Hắc Hải 80. Tiếng hát mùa thu 81. Vùng đất thanh xuân 82. Nỗi nhớ hậu phương 83. Nghìn trùng quê mẹ 84. Hoàng hôn trên biển xa 85. Vầng trăng nhỏ 86. Chiều Hắc Hải 87. Sóng Hắc Hải 88. Lội qua sông 89. Tiếng hát cuộc đời vẫn bay trên cao 90. Bóng mẹ Bàn Cờ 91. Tâm sự với Trị An 92. Hát trên cầu Thăng Long 93. Thắp lửa mặt trời 94. Chuyện sông hồ 95. Gánh lá sông Hương 96. Biển tối 97. Tình ca 98. Cánh sếu 99. Anh 100. Còn gì cho quê hương 101. Mẹ 102. Cánh hạc 103. Đến Ngoạ du sào nhớ Bác 104. Nhớ nắng 105. Viếng đền Ngô Quyền 106. Tả thiên thanh 107. Khúc hát Trường Sa 108. Nhớ một dòng sông 109. Thăm trường cũ, nhớ thầy xưa 110. Hoa tím 111. Nhớ suối 112. Hoa trinh nữ 113. Những nẻo đườg thành phố 114. Vận nước 115. Nắm cơm khi đói 116. Xa lắm… trời xanh 117. Khói lên 118. Tiễn bạn 119. Viếng bạn 120. Tiễn bạn qua cầu Sa 121. Gặp người đẹp cũ 122. Ngàn sau… mây trắng 123. Ngôi sao hừng đông 124. Chiều qua Hàm Luông 125. Khói lạnh, hương tàn 126. Nhớ núi 127. Con đường Hồ Chí Minh 128. Tổ quốc 129. Bài thơ bi thương 130. Người xưa 131. Anh ơi 132. Ang-Kor và mẹ 133. Thơ anh và đời em 134. Mẩu nến xanh 135. Mưa 136. Chiều nay gió lạnh 137. Ảo ảnh I 138. Rừng ơi 139. Lá rụng 140. Tuổi trẻ Trường Sơn 141. Thần nỏ 142. Về cõi Bác Hồ 143. Ngàn sau sông núi 144. Mẹ và con 145. Chờ em 146. Hoa mua 147. Long lanh 148. Hạt sương 149. Anh 150. Tạ Quang Tỷ chưa về 151. Tiếng em 152. Ánh hồi quang 153. Thuyền 154. Biển lớn 155. Ảo ảnh II 156. Hoa lục bình 157. Hái sen 158. Phù dung 159. Mai 160. Hỏi trăng 161. Bài thơ lang thang 162. Cô quạnh 163. Con ở trời nào? 164. Phát súng 165. Về đâu 166. Son 167. Bài thơ dâng mẹ 168. Ngòi bút và hoa sen 169. Về thăm căn cứ 170. Chiều qua lăng Bác 171. Vào thiên niên kỷ 172. Trai thành ngọc 173. Mừng nhà thơ Huy Cận 80 tuổi 174. Nhớ thương quê nội 175. Quê mẹ Phù Sa 176. Mẹ đại bàng 177. Em nghĩ gì khi mùa xuân sang? 178. Hồng nhan, bạch phát 179. Tựa trúc, hỏi tùng 180. Bến Súc mùa xuân 181. Con thuyền ca dao 182. Chều Củ Chi 183. Hỏi xuân 184. Nắng xuân 185. Dặm đời 186. Gởi bạn 187. Cánh sếu 188. Chim ơi 189. Mở cõi 190. Chiến sĩ vô danh 191. Ánh trăng xưa 192. Bài thơ tình cuối cùng 193. Em và thơ 194. Vĩnh hằng 195. Tuổi thơ chơi thuyền trăng 196. Rau mớp Củ Chi 197. Dũng sĩ với hoa Quỳnh PHỤ LỤC Chân dung nhà thơ Viễn Phương Tượng đồng nhà thơ Viễn Phương (đặt tại nhà riêng) Bút tích bài thơ “Đám cưới giữa mùa xuân” Trang bìa một số tác phẩm của Viễn Phương Bài viết của tác giả Ngô Ngũ Ngọc Long về “Bài thơ hoà bình viết trên báng súng” của Viễn Phương, đăng trên Báo Sài Gòn Giải Phóng, số ra ngày 18/10/1998. Bài viết của tác giả Khuynh Diệp: “Viễn Phương với mùa thu tháng tám”, đăng trên Báo Sài Gòn Giải Phóng, số ra ngày 23/08/1997. Hội Nhà văn Tp. Hồ Chí Minh kết hợp với Đài truyền hình Tp.Hồ Chí Minh tổ chức chương trình “Nhà thơ Viễn Phương - Thơ mài từ trái tim son”, Báo Sài Gòn Giải Phóng, Ngày: 08/09/2002. Viễn Phương được tặng “Giải thưởng Nhà nước về Văn học và nghệ thuật” - năm 2001 Ảnh gia đình Viễn Phương – chụp năm 1968 Ký hoạ chân dung nhà thơ Viễn Phương Viễn Phương những ngày ở rừng