Luận văn Hành động bác bỏ trong tiếng Việt

uyển chuyển và thể hiện tính nhân dân nhất. Nó không chịu bó buộc, khuôn mẫu bởi bất cứ phong cách nói năng nào. Do đó, nó dễ dàng sử dụng nhiều vốn từ đa dạng mà nó thu nhận được. Thứ hai, bản thân môi trường sử dụng ngôn ngữ quy định cách thức lựa chọn chất lượng ngôn ngữ. Đó là lý do vì sao trong những ngữ cảnh càng hành chính, nghiêm túc, trịnh trọng càng đòi hỏi sự rõ ràng, khúc chiết, đơn nghĩa và hầu như ít sử dụng thành ngữ, tục ngữ. Lý do thứ ba xuất phát từ đặc trưng của các cụm từ này. Đó là những cụm cố định có chứa nhiều yếu tố tỉnh lược, dễ dàng tri nhận với những đối tượng trong cùng cộng đồng nhưng lại không dễ tri nhận với người ở ngoài cộng đồng đó, do đó, nó làm hạn chế khả năng phổ biến ra những ngữ cảnh lớn khác. Ví dụ 98 Bố: Thằng Linh xin được việc làm ở Sở rồi đấy. Con: Con ông cháu cha mà bố. Nếu một người nước ngoài chưa được học tiếng Việt, chưa được lý giải về cụm từ cố định “con ông cháu cha”, người ta sẽ không hiểu tại sao đứa con lại nói vậy với bố mình. Dù có hiểu ở bề mặt ngôn ngữ, người ta cũng sẽ thắc mắc tại sao con lại là con ông, cháu là là cháu cha trong khi quan hệ tương hỗ phổ biến là con-cha, cháu-ông. Trong kho tàng ngôn ngữ Việt Nam, chúng tôi nhận thấy có không ít đoạn hội thoại mượn hình thức tục ngữ, thành ngữ, châm ngôn… để tạo lập hành động bác bỏ. Ví dụ 99 - Ông chủ nhà mày có vẻ tốt nhỉ. - Ôi dào, lão ấy là người vắt cổ chày ra nước đấy. Phương thức này góp phần làm phong phú hoạt động giao tiếp, diễn tả tinh tế hơn sắc thái hiện thực và thể hiện rõ nét hơn tâm tư, tình cảm của người thực hiện hành động bác bỏ. Do trạng thái tình cảm tiêu cực hay tích cực đã được phản ánh khá rõ nét trong bản thân các cụm từ cố định này, nên trong một số trường hợp, chỉ bản thân thông báo được tạo nên từ yếu tố vật chất này cũng đã mang ý nghĩa bác bỏ, mà không cần thêm một yếu tố ngôn ngữ nào khác. 3.2.3. Dùng các liên từ, từ ngữ tình thái, cảm thán Trong hệ thống từ vựng, các liên từ là lớp từ chiếm số lượng rất khiêm tốn, chúng đóng vai trò như một thứ “nhựa” gắn kết các yếu tố của phát ngôn lại với nhau, nhằm biểu đạt một sắc thái ý nghĩa nào đó. Ngoài ra còn có những trợ từ, thán từ mang ý nghĩa tình thái có khả năng tạo các sắc thái nghĩa tình thái cho câu. Hệ thống các loại từ này thường hay được sử dụng trong hội thoại đời thường, không được phổ biến trong môi trường giao tiếp hành chính, công vụ. Khi được sử dụng như một yếu tố cấu thành nên hành động bác bỏ, nó có tác dụng gia tăng hiệu quả cho hành động bác bỏ đó. Ví dụ 100 Hoàng Việt: - Sau một năm tìm hiểu và củng cố lại xí nghiệp, hôm nay mùng 1 tháng 2 năm 1980, chúng tôi sẽ trình bày với các đồng chí kế hoạch mở rộng sản xuất và phương án làm ăn mới của xí nghiệp. Người trực tiếp soạn thảo phương án là kĩ sư Lê Sơn. Đồng chí Sơn trình bày đi! Lê Sơn (ngần ngại): Tôi ư?... Nhưng tôi tưởng…đây chỉ là đề án tôi trình bày riêng với anh, bởi trên thực tế…không thực hiện được… (42-tr.56) Ví dụ 101 Thủy Tiên vẫn hồn nhiên: - Kẹo sinh nhật của em đó! Em nhờ Thường…mua giùm! Đến đây, Đạt như không nén nối. Anh kêu lên: - Trời ơi, ai lại đãi sinh nhật bằng thứ kẹo xoàng xĩnh này! Em có điên không? (11-tr.156-157) Những ví dụ trên đây có sự tham gia của những liên từ như nhưng; từ, ngữ chỉ tình thái, cảm thán như “Trời ơi, những, cả, còn gì, ư” làm gia tăng mức độ sửng sốt và bất ngờ của các nhân vật phát ngôn, qua đó kéo theo sự gia tăng mức độ phản đối những thông tin vừa được tiếp nhận. Không phải tất cả các liên từ đều có thể tham gia vào hành động bác bỏ. Chỉ những liên từ phản ánh các quan hệ đối lập nhau mới được lựa chọn. Ở đó, liên từ sẽ đảm nhận vai trò chuyển tải quan hệ đối lập giữa nhận định được nêu và một nhận định khác trái chiều và gián tiếp thực thi hành động bác bỏ. Ví dụ 102 Laica hất đầu: - Canh đúng lúc ông bà chủ ngồi vào bàn ăn, mày chồm lên chân họ. Thế nào mày cũng được một món gì đó. Nói xong, Laica chồm hai chân lên chiếc ghế trống và ngoái đầu nhìn tôi: - Như thế này này. Tôi ngờ vực: - Nhưng tao đã thấy mày làm thế bao giờ đâu. Thậm chí đến nhà tao, mày không hề nhúng mõm vào một món nào. (12-tr.63) Đây là cuộc đối thoại đã được nhân hóa của hai chú chó. Từ “nhưng” đã kết nối hai lượt lời kế nhau lại với nhau, thành một thông báo có quan hệ mâu thuẫn, nghịch chiều. Chính sự mâu thuẫn này đã biến đổi vế sau của thông báo (tức lời nhân vật tôi) thành một câu bác bỏ 3.2.4. Dùng hình thức câu nghi vấn Hiện tượng hỏi lại thường xuất phát từ nhiều nguyên nhân: người ta không nghe rõ câu hỏi; không hiểu câu hỏi; hỏi để trì hoãn thời gian tìm câu trả lời… Vấn đề đặt ra với chúng tôi là làm thế nào phân định dạng hỏi lại nào là dùng để bác bỏ, dạng hỏi lại nào dùng đơn thuần để tìm kiếm thông tin. So sánh hai ví dụ sau đây. Ví dụ 103 Nguyễn lay Lê: - Dậy, mồng một Tết rồi! Mười giờ rồi! Dậy mà ăn cái Tết tinh thần với đời! Bị động mạnh, Lê cựa. Anh nhăn nhó cái mặt ngái ngủ, ngóc cổ lên, nhìn nhà cửa, nhìn bạn bè, nhìn xung quanh. Rồi không biết nghĩ thế nào, anh lại nằm xuống, kéo chăn kín gáy, đáp: - Ăn Tết tinh thần là cái cóc khô gì, chúng mày? (20-tr.414) Ví dụ 104 Mẹ: Sáng nay con đã xay gạo rồi phải không? Con: Mẹ nói xay gạo khi nào hả mẹ? Câu hỏi vặn này đã làm một hành động bác bỏ song song vào 2 sự vật, hành động dựa theo nghĩa biểu đạt của câu đề nghị. Câu của Nguyễn có những nội dung như sau: (1) Nguyễn cho rằng có tồn tại một cái Tết tinh thần (cái Tết không cần đến những hình thức đặc trưng về vật chất như gạo nếp, bánh chưng, pháo nổ v.v…) (2) Nguyễn muốn Lê dậy để đón “Tết tinh thần” cùng Nguyễn. Hành động bác bỏ song song tương ứng thông qua một câu hỏi của Lê: Bác bỏ 1: Hỏi vặn Tết tinh thần là gì -> gián tiếp phủ nhận không có cái tết nào là Tết tinh thần cả, họ đang sống mà không có Tết (thể hiện cực cấp qua cụm từ “là cái cóc khô gì”) Bác bỏ 2: Là hệ quả của bác bỏ thứ nhất, vì Lê bác bỏ “Tết tinh thần”, nên bác bỏ luôn hành động đón Tết. Trong khi đó, câu hỏi vặn ở ví dụ hai không phải là một câu bác bỏ, mà chỉ là một yêu cầu thông tin đơn thuần. Mặc dù thực tế khi hỏi câu hỏi, người con chưa xay gạo, nhưng mục đích chính không phải là anh ta phủ nhận điều đó, mà đưa ra một dấu hiệu nghi vấn là anh ta chưa nghe mẹ dặn như vậy. Trần Trọng Kim trong tài liệu “Việt Nam văn phạm” (bản in lần thứ 8, mục 5) cũng nói rõ “những câu theo hình thức nghi vấn chính là những câu phủ định rất mạnh”. Trương Văn Chình, Nguyễn Hiến Lê cũng đồng tình và cho các từ như sao, nào, đâu là “những phó từ ý kiến, vừa diễn tả ý kiến, vừa diễn tả ý phủ định”. Ý kiến của các tác giả khác cũng có nhiều điểm tương đồng như vậy. 3.2.5. Dùng các cặp từ trái nghĩa Đây là hình thức bác bỏ khá đơn giản, và thường bắt gặp trong tình huống có nội dung đơn giản, không cần nhiều sự lý giải. Ở hình thức này, người thực hiện hành động bác bỏ sẽ sử dụng các từ ngữ có ý nghĩa trái chiều với đặc tính, nhận định được nêu để tạo thành câu bác bỏ. Đặc biệt trong các cuộc đối thoại của trẻ con, chúng ta thấy hay xuất hiện phương thức bác bỏ này. Ví dụ 105 Hai đứa bé nói chuyện với nhau X: Con búp bê của tớ đẹp. Y: Xấu X: Đẹp Y: Xấu … Những câu chuyện theo kiểu này có thể tiếp diễn đến vô chừng, và có khi cả buổi, và chỉ bị ngắt quãng do yêu tố ngoại cảnh tác động. Ví dụ, bố mẹ gọi về nhà, ví như em bé kia chịu thua vì em này nói to quá, nhanh quá… Hạn chế của hình thức này là hiệu quả bác bỏ không cao, người tham gia mất nhiều thời gian, công sức nhưng lại khó bảo vệ được chính kiến của mình. Do đó, trẻ con hay sử dụng nó vì tính đơn giản, dễ dàng mà không cần quan tâm đến mặt hạn chế của nó, đồng thời mặt hạn chế này cũng không ảnh hưởng gì đến toàn bộ quá trình diễn ngôn của chúng. Yếu tố trái nghĩa được hiểu theo nghĩa rộng bao gồm cả trái nghĩa thang độ, trái nghĩa lưỡng phân, trái nghĩa nghịch đảo… Ví dụ 106 Hai đứa trẻ giành nhau đồ chơi X: Của anh chứ. Y: Của em chứ. Đặc trưng của dạng bác bỏ này là sự phong phú của số lần bác bỏ, và sự giản tiện của những chứng cứ xác thực. Đích ngôn trung được hướng đến ở đây cũng không nhằm bác bỏ ý kiến của người mà chủ yếu là bảo vệ ý kiến của mình. 3.2.6. Dùng từ ngữ so sánh Trong hành động bác bỏ, đôi khi người ta không cần sử dụng các từ trực tiếp bác bỏ, biểu lộ thái độ bác bỏ mà có thể sử dụng hàm ý bác bỏ. Trong một số trường hợp, sức mạnh bác bỏ của hàm ý còn lớn hơn nhiều so với các hình thức bác bỏ khác, làm sáng rõ hơn nguyên do của việc bác bỏ. Sử dụng phương thức so sánh cũng là một hình thức bác bỏ bằng con đường của hàm ý. So sánh thể hiện ở hai bình diện. Đó có thể là thao tác so sánh hiển ngôn, trong đó nổi rõ lên cả đối tượng so sánh và đối tượng được so sánh. Ví dụ 107 A: Ông còn khỏe mà. B: Tôi như ngọn đèn lay lắt trước gió rồi. Trong đoạn đối thoại này, cả hình ảnh so sánh và hình ảnh được so sánh đều được biểu hiện rõ và liên kết với nhau thông qua từ chỉ so sánh “như”. Việc đưa một hình ảnh so sánh có những đặc tính trái ngược với đặc tính được mong đợi (hoặc vốn có) của hình ảnh được so sánh sẽ tạo cơ sở biểu hiện cho hành động bác bỏ. Đích ngôn trung của nhân vật B là muốn khẳng định sức khỏe đã kém rồi, do đó, gián tiếp bác bỏ nhận định của A khi A cho rằng B vẫn còn khỏe lắm. Đó cũng có thể là so sánh ngầm, tức sự tương ứng được thiết lập ngầm giữa hai đối tượng và được hai bên tham gia đối thoại tri nhận mà không có sự tham gia của các từ trực tiếp chỉ sự so sánh. Ví dụ 108 A: Nó thật quá đáng, tôi sẽ cho nó một trận. B: Châu chấu mà đòi đá voi. Ở ví dụ này, dường như câu trả lời của B có vẻ không liên quan gì tới nhận định mà A đưa ra. Chiếu trên góc nhìn từ ngữ, câu hỏi và câu đáp không có sự tương ứng đồng thanh. Sự thống nhất chỉ xảy ra khi đích ngôn trung của câu đáp được nhìn dưới góc độ hàm ý. Với vốn tri nhận ngôn ngữ tiếng Việt cùng với trạng thái song song của hai sự tình được nêu trong cặp đối thoại, người nghe sẽ buộc phải tạo nên một cặp liên tưởng song song: Nó-voi và Tôi-châu chấu. Sự liên tưởng song hành, cùng với những từ ngữ phủ định phụ trợ như từ “mà” sẽ làm rõ nghĩa hàm ý và hiện thực hóa dạng thức bác bỏ trong đối thoại. 3.2.7. Dùng ngữ điệu Chúng tôi quyết định xem đây là một hình thức phản ánh bác bỏ riêng biệt, vì nó mang những đặc trưng riêng không giống với những hình thức bác bỏ khác. Thứ nhất, nó mang hình thức của một câu “phi bác bỏ”, tức một câu đồng tình. Thứ hai, nó không dùng các từ trực tiếp, gián tiếp, liên tưởng tương ứng, nghịch chiều… để thể hiện sự bác bỏ. Thứ ba: nó mượn những yếu tố vật chất của ngôn ngữ để bộc lộ ý đồ của mình và không cần phải có thêm sự tham gia của các yếu tố cử chỉ, nét mặt, do đó, không thể xếp nó vào cùng dạng với phương thức cử chỉ. Bản thân ngữ điệu trong tiếng Việt cũng có ý nghĩa riêng. Khi kéo dài bộ phận cuối của một từ mang tính chất tích cực (có lợi, làm cho người nghe sung sướng, thích được nghe, thích đặc tính đó được gán cho bản thân như xinh, dễ thương, hiền, đẹp, vui v.v…) thì sẽ tạo nên một ý nghĩa tiêu cực, bác bỏ chính tính tích cực ấy. Nói cách khác là biến đổi nghĩa từ thành tiêu cực. Trong một số trường hợp đặc biệt, ngữ điệu kéo dài có thể mang ý nghĩa đồng ý, chỉ sự vui mừng, ngạc nhiên tột độ, tuy nhiên, trường hợp này ít phổ biến hơn nhiều. Người ta có xu hướng sử dụng các từ cảm thán đi kèm để diễn tả hơn. Khi kéo dài một từ mang tính chất tiêu cực (có hại, người nghe không thích tiếp nhận, không muốn bị gán vào người như xấu, keo, bẩn…) thì nó đẩy yếu tố tiêu cực đó lên cực cấp. Nói cách khác, sự kéo dài giọng chủ yếu mang ý nghĩa làm xấu hóa ý nghĩa từ. Ví dụ 109 Vợ hỏi chồng: Anh ơi, em mặc cái đầm này có đẹp không? Chồng liếc nhìn và đáp: Đẹp p p p p p. Hiển nhiên người vợ phải hiểu là câu hỏi nhằm lôi kéo sự ủng hộ của chồng đã không thành công, người chồng không cho chiếc đầm này là đẹp, cụ thể hơn, còn có ý chê chiếc đầm. Chỉ có một người vợ ngốc nghếch mới không nhận ra sự bác bỏ sâu xa của chồng thông qua việc ngân dài từ “đẹp”. Hành động ngân dài giọng ở phía cuối từ là một hành động bác bỏ khá đặc biệt của tiếng Việt. Điều này có thể xuất phát một phần từ chính đặc trưng ngôn ngữ của tiếng Việt: ngôn ngữ đơn lập. Trong khi ở các ngôn ngữ biến hình, có trọng âm từ như tiếng Anh, việc kéo dài giọng, nếu có xảy ra thì luôn rơi vào từ mang trọng âm. Do đó, sẽ không tự nhiên khi người Anh nói Beautiful ul ul ul, cũng như người Việt nói Xinhhhhhhhhhh đẹp trong khi cách kéo dài giọng ngược lại lại được chấp nhận (beau eau eautiful). 3.2.8. Dùng cử chỉ Chúng tôi xem đây như là một hình thức bác bỏ trong hội thoại vì tuy hành động bác bỏ sử dụng các yếu tố phi ngôn ngữ, nhưng vẫn đảm bảo những đặc trưng cơ bản cấu thành nên hội thoại: các vai giao tiếp, có ngôn ngữ, có các lượt lời (trong đó có một lượt lời im lặng). Bác bỏ bằng cử chỉ thực hiện bằng hai hình thức sau. 3.2.8.1. Bằng ngôn ngữ hình thể Tuy là một hành động giao tiếp phi ngôn ngữ, nhưng hành động cử chỉ cũng có những mã riêng cho từng cộng đồng người, buộc các cộng đồng khác muốn sử dụng hoặc hiểu được cử chỉ ấy cũng phải thông qua giai đọan học hỏi để tránh sự nhầm lẫn. Những hành động bác bỏ bằng cử chỉ thông thường là lắc đầu, khua tay, mắt lim dim…Tuy nhiên, xu hướng này có thể trái ngược tại một số quốc gia. Cụ thể, lắc đầu là cách thể hiện sự đồng ý của người Hy Lạp, Thổ Nhĩ Kỳ, khua tay là cách tranh thủ sự đồng tình của người Ý… Ví dụ 110 Nhân viên: Thưa giám đốc, có cô A kiếm giám đốc. Giám đốc: (khoát tay, lắc đầu) Trong tình huống trên, cô nhân viên tự hiểu rằng thông báo của mình đã được xử lý bằng cách bác bỏ. Do đó, cô không cần phải hỏi thêm bất cứ điều gì về mệnh lệnh vừa rồi nữa. Ngôn ngữ hình thể không chỉ đơn thuần là các động tác riêng lẻ kết hợp với nhau. Trong một số trường hợp, đó là những tín hiệu chuyên chở nghĩa mang tính hệ thống và liên kết chặt chẽ với nhau, có khả năng biểu thị những nội dung phức tạp. Chẳng hạn trường hợp những người câm giao tiếp với người bình thường, do không phát ra tín hiệu âm thanh được, nên họ buộc phải sử dụng những tín hiệu giao tiếp nhờ vào chuyển động của cơ thể như giao tiếp bằng các ngón tay. Thông qua một mã chung mà hai bên đối thoại có thể hiểu được thông điệp của nhau và có khả năng thực hiện và tiếp nhận các hành động bác bỏ. 3.2.8.2. Bằng biểu cảm của khuôn mặt Đây là một cử chỉ bác bỏ khá thường gặp trong cuộc sống, cũng là một cách thức thăm dò ý kiến của những người tham gia đối thoại. Trong tranh luận, hùng biện, người ta hay đề cập tới chiến thuật đọc suy nghĩ của người tham gia, có những dấu hiệu chỉ ra sự quan tâm, hưởng ứng. Ngược lại, có những dấu hiệu thể hiện sự bác bỏ, không đồng tình như bĩu môi, nhíu mày, nhăn trán, đổi hướng nhìn v.v… Vấn đề đặt ra ở đây là khi nào người ta lại sử dụng những hình thức phi ngôn ngữ này. Chúng tôi nhận thấy, họ sử dụng nó khi họ không muốn nói hoặc không nên nói. (1) Không muốn nói - Thế chủ động của người thực hiện hành động bác bỏ. Ví dụ 111 Mãi một lúc lâu, Thủy Tiên mới lên tiếng phá tan sự im lặng. Cô hỏi bằng giọng buồn rầu: - Bộ Thường giận Thủy Tiên lắm hả? - Không, không! Tôi có giận gì Thủy Tiên đâu! – Thường lật đật phủ nhận. - Nếu không tại sao Thường nói vậy? Nghe Thủy Tiên hỏi tới, Thường lại càng lúng túng. Anh im lặng lắc đầu một cách máy móc. (11-tr.177-178) Ở ví dụ này, nhân vật Thường đang rơi vào một trạng thái tâm lý không bình thường, đang sống giữa những giằng xé, mâu thuẫn, băn khoăn nội tâm. Do đó, anh ta không muốn biểu lộ bất cứ một nhận định nào của mình rõ ràng bằng lời mà chỉ bằng nội tâm bên trong. Đó là một phản ứng tâm lý hết sức bình thường của con người khi ở trong một tâm trạng như vậy. (2) Không nên nói - Thế bị động của người thực hiện hành động bác bỏ. Có những tình huống trong đó người thực hiện bác bỏ cảm thấy chiến thuật bác bỏ tốt nhất là bác bỏ bằng sự im lặng, vì mọi điều được nói ra, đều có thể dẫn tới những kết quả không hay. Ví dụ 112 Cô giáo: Lớp ta học thuộc bài hết rồi phải không? Học sinh: Im lặng (cúi đầu). Trong trường hợp cậu học sinh chưa học thuộc bài lắm, cậu sẽ buộc phải thể hiện thái độ trung hòa và cúi đầu để tránh đối thoại với cô giáo, cũng là cách thức ngầm thể hiện nhận định của cô giáo chưa hoàn toàn chính xác. Vì nếu cậu thừa nhận rằng có, có thể cô giáo sẽ bắt cậu trả bài. Ngược lại, nếu cậu trả lời không, thì chính cậu đã chủ động tự đưa mình vào thế bí, bị cô giáo phê bình. 3.2.9. Dùng sự im lặng Người ta nói im lặng là vàng, còn trong hành động ngôn ngữ, im lặng đôi khi có những giá trị riêng mà không một từ ngữ nào có thể lập tức thay thế ngay được. Có một hiện tượng có vẻ mâu thuẫn nhưng lại hay xảy ra trong hành động ngôn ngữ. Đó là ý nghĩa của sự im lặng. Tùy vào từng ngữ cảnh, mà người ta có thể hiểu im lặng là sự bác bỏ hay là sự đồng ý. Và kỳ lạ hơn, là thường trong từng hoàn cảnh cụ thể, mọi người trong phạm vi đối thoại đều ngầm hiểu được hành động im lặng ấy sẽ biểu thị cho hành động đồng tình hay bác bỏ. Có một quy luật tuy không tuyệt đối, nhưng cũng mang tính tương đối về mối quan hệ giữa hành động im lặng trong bác bỏ với tâm thế người bác bỏ. Thông thường, với những hành động có tính đe dọa cao về thể diện, người ta thường im lặng theo tuyến chủ động. Nghĩa là tự bản thân cảm thấy tốt hơn hết là không nên phản đối bằng lời. Mặt khác, trong một số trường hợp, khi bị thúc ép và bị ảnh hưởng sâu sắc đến tính mạng, quyền lợi, cần phải giữ một bí mật nào đó, và người ta buộc phải giữ ý kiến phản bác bằng cách im lặng. Ví dụ 113 - Đây là đứa làm việc cùng mày phải không? - (im lặng) Dù muốn thì người bị hỏi cũng không dám đưa ra một câu trả lời bằng đối thoại. Lý do bắt nguồn từ sự suy ý tâm lý của bên hỏi. Nếu bên bác bỏ vội vã trả lời, bên nêu có thể nghi ngờ sự xác thực, bởi hành động rất nhanh nhảu và kiên quyết của anh ta. Bác bỏ bằng hình thức im lặng thường xảy ra khi người thực hiện hành động bác bỏ đang bị một áp lực tâm lý nào đó khiến họ có khả năng nhưng không thể sử dụng những yếu tố ngôn ngữ như bình thường. Đó có thể là áp lực tự than, cũng có thể do ngoại cảnh tác động. 3.2.10. Dùng hình thức ngắt lời Hành động ngắt lời là một hành động thể hiện tính đe dọa thể diện rất cao so với các hành động khác. Ngắt lời để bác bỏ còn tạo mức độ đe dọa cao hơn. Do đó, ngữ cảnh nơi hành động này phát sinh cũng có những điểm đặc trưng riêng. Cách ngắt lời thường đi theo hai xu hướng. 3.2.10.1. Ngắt lời tích cực Sự ngắt lời- biểu hiện của hành động bác bỏ không làm tổn hại, trái lại, còn gây ích lợi cho người bị bác bỏ. Hay nói cách khác, đích lợi ích trong hành động này hướng về phía người tiếp nhận lời bác bỏ khi thông báo về những sự tình đặc biệt, là điều mà cả đôi bên đối thoại không mong muốn, bất đắc dĩ phải đề cập tới. Ví dụ 114 Trũi ngập ngừng: - Nghĩa là…Nghĩa là.. ta tìm thứ gì tạm ăn cho sống được. Em có đôi càng…anh… Tôi ngắt lời: - Thôi anh hiểu bụng chú rồi. Chú nghĩ rằng không nhẽ anh em ta lại chịu chết lênh đênh cả như thế này, mà phải cứu sống lấy một. Chú định để anh ăn thịt chú, chú chịu hy sinh cho anh sống. (26-tr.61) Ở hình thức này, cả hai bên đối thoại đều lưu ý đến thể diện của đối phương và giảm thiểu quyền lợi cái tôi của mình. Do đó tính chất bác bỏ ở đây cũng mang ý nghĩa khác, đó là bác bỏ điều hại cho người và khẳng định điều thiệt về mình. 3.2.10.2. Ngắt lời tiêu cực Ngược với cách ngắt lời tích cực, hành động ngắt lời được cho là tiêu cực vì không hướng tới người tiếp nhận, mà hướng về phía người thực hiện hành động bác bỏ nhằm bảo vệ điều “lợi” của họ. Ví dụ 115 - Thưa sếp, tôi làm việc rất tốt, tháng này tôi muốn đề nghị sếp…(tăng lương). - Việc gì thì để sau đi, tôi đang bận lắm, công ty còn khó khăn, còn nhiều việc phải làm. Đối ngược với tình huống trên, ở tình huống này, khi người thực hiện hành động bác bỏ “nhận biết”, “tiên đoán” trước được việc người nói sẽ nói ra điều bất lợi cho mình, họ sẽ tìm cách ngắt lời hoặc tạo ra những tình huống trong đó người nói sẽ không thể nói trọn vẹn được yêu cầu, đề nghị của mình nữa. Trường hợp ví dụ trên đây, tại giai đoạn giữa của quá trình diễn ngôn, vì đoán trước được là người nhân viên sẽ đề nghị tăng lương, lúc đó ông sẽ khó đưa ra lời từ chối. Vì vậy, ông đã ngắt ngang lời người nhân viên trước khi cậu ta kịp đề cập vào nội dung chính, và bác bỏ một cách hiệu quả: vừa cứu mình khỏi thế bí, khỏi phải giải thích lý do cho quyết định của mình, vừa làm người nhân viên e ngại không dám đưa ra đề nghị một lần nữa. Chúng tôi dựa trên cơ sở của tính lịch sự trong giao tiếp (tức mức độ lịch sự càng cao khi người ta tính toán mối thiệt hại cho người tiếp nhận càng thấp) chứ không phải nội dung giao tiếp để phân chia hai thái cực tích cực và tiêu cực ở các cách thức thực hiện bác bỏ. Do đó, kể cả những trường hợp hành động ngắt lời của người thực hiện bác bỏ được phần đông người nghe ủng hộ, chẳng hạn, luật sư ngắt lời khai vô lý của bị cáo, thì chúng tôi cũng cho hành động này nằm trong bình diện tiêu cực theo tiêu chí trên. 3.3. BIỂU THỨC BÁC BỎ TIẾNG VIỆT So với các hành động ngôn từ như nghi vấn, cầu khiến, cảm thán…, hành động bác bỏ có những đặc trưng riêng, có sự phong phú về nội dung, hình thức và có sự giao thoa với các hành động kể trên, ngoài ra, trong câu bác bỏ, các hình thức được sử dụng linh hoạt, không gò bó, cố định. Do đó, chúng tôi gặp không ít khó khăn trong quá trình xử lý ngữ liệu và tìm ra những dạng thức tiêu biểu của bác bỏ. Biểu thức 1 X: (khẳng định A) Y: chẳng/đâu/nào có/mà lại/chả dại mà/không A Biểu thức này dùng từ ngữ bác bỏ trực tiếp. Hình thức bác bỏ này rất dễ nhận dạng, và cũng có cấu trúc khá đơn giản. Người ta thường sử dụng các từ ngữ chỉ ý bác bỏ đi kèm theo một ý kiến, nhận định cần bác bỏ. Vị trí của các từ biểu thị ý bác bỏ rất linh hoạt phụ thuộc vào đặc trưng ý nghĩa và hình thức được quy định của từng đơn vị từ. Do đó, nó có thể đứng đầu, giữa hoặc cuối nhận định để trực tiếp bác bỏ nhận định ấy. Cũng có khi nhận định không được nhắc lại trong hành động bác bỏ mà chỉ thể hiện thông qua các từ biểu thị ý bác bỏ. Kết hợp cùng cấu trúc lượt lời tuần tự với sự tiếp nối ý trong suốt quá trình diễn ngôn tạo thành hành động bác bỏ. Ví dụ 116 Mẹ: Con đi chơi cả chiều nay phải không? Con: Đâu có ạ. Biểu thức 2 X: (khẳng định) A Y: (khẳng định) B Chuyển đề tài: còn gọi là lối nói vòng vo. Chuyển đề tài bao gồm cùng một bản chất đề tài, nhưng thể hiện dưới một hình thức hoàn toàn khác hoặc một góc nhìn khác hẳn so với quan điểm của người đưa ra đề nghị. Có hai cách chuyển đề tài. Chuyển đề tài trong nội bộ thông tin đề nghị. Biểu thức 2.1 X: (khẳng định) A Y: Không phải A Ví dụ 117 - Thưa chú, khi nào làm việc, chú cứ bảo cháu. - Cháu uống nước đi. Chú nói ngay để cháu yên tâm. Cháu sẽ không phải làm cái việc ngồi mẫu cho chú vẽ đâu. Quan điểm của người cháu: công việc là công việc. Đích ngôn trung nhắm tới là khi nào sẽ làm việc. Câu trả lời của người chú đi chệch đích ngôn trung đấy, nói về việc phải làm hay không làm. Hàm ý của người chú, đấy là công việc vất vả, và việc từ chối cháu làm việc không phải là điều gì không may, mà là một điều rất may mắn cho người cháu (thể hiện qua cụm từ không phải). Đây là cách bác bỏ giúp giải tỏa tâm lý cho người tiếp nhận hành động bác bỏ. Biểu thức 2.2 X: (khẳng định) A Y: B Chuyển đề tài bên ngoài nội dung thông tin. B ở đây có thể là một câu chuyện có liên quan ít nhiều đến A, cũng có thể là một nội dung chêm, xen vu vơ bên ngoài, không liên quan gì tới A mà chỉ là một câu nói lảng tránh trọng tâm, để biểu thị ý không muốn tiếp nhận đề nghị. Đặc trưng hình thức của dạng biểu thức này là không dùng các từ ngữ là dấu hiệu chỉ sự bác bỏ, câu bác bỏ có tính chất của một câu thông báo sự tình. Ví dụ 118 - Mày cho tao mượn ít tiền. - Thôi chết, tháng này công ty chưa trả lương làm sao mà sống đây. Việc đưa ra một sự tình không liên quan, hoặc theo hướng lảng tránh đích nhận định vừa tiếp nhận, chính là một cách thức nhằm ngầm thông báo cho đối tượng về hành động bác bỏ của mình. Biểu thức 3 X: (khẳng định) A Y: Thôi, B cũng được Những hành động bác bỏ đi theo khung này thường có tính chất tạm thời, khuyên nhủ, nhẹ nhàng với những nội dung bác bỏ đơn giản, ít thao tác lập luận, suy lý. Ví dụ 119 Tôi muốn thử sức mình nên nhìn mẹ tôi: - Mẹ đưa bút thước cho con cầm. Mẹ tôi cúi đầu nhìn tôi với cặp mắt thật âu yếm: - Thôi để mẹ cầm cũng được. (48-tr.6) Biểu thức 4 Biểu thức này sử dụng hình thức hỏi để tạo hành động bác bỏ. Biểu thức4.1 X: (khẳng định) A Y: Tôi (anh ta, nó…) mà A à?/ sao?/ư?/ A hồi nào? Người ta sử dụng các trợ từ, tiểu từ, đại từ nghi vấn thêm vào A nguyên bản tạo thành câu bác bỏ mang hình thức hỏi. Thực chất những câu hỏi này có khi đơn thuần là câu hỏi tu từ, cũng có khi là dạng câu hỏi hỏi nhằm mục đích làm cho người bị hỏi suy nghĩ về câu trả lời và vấn đề bất khả thi của việc trả lời. Ví dụ 120 Nhỏ Kim Hà, lớp phó trật tự, đứng trong hang, liếc tôi: - Bạn Huy đánh lộn trong sân trường nghen! Tôi trừ điểm thi đua à! Tôi cãi. - Tôi rượt chơi chớ tôi đánh lộn hồi nào? (6-tr.18) Dưới góc độ tu từ học, câu hỏi biểu thị tâm lý ngạc nhiên, sửng sốt của người thực hiện hành động bác bỏ. Ví dụ 121 Tôi vặn lại: - Vậy sao hôm trước tao…liếc sơ bài của thằng Bảy một chút mày lại làm khó làm dễ? Tại mày mà tổ mình mới tụt hạng đó, mày biết không? - Sao lại là tao? Đó là tại mày không chịu học hành đàng hoàng. Muốn cho tổ tiến bộ thì mỗi người phải cố học chứ đâu phải bày trò gian lận. Giúp đỡ nhau học tập không có nghĩa là cho bạn mình cóp-pi! (6-tr.64-65) Biểu thức 4.2 X: (khẳng định) A Y: A’? A’’? A’’’? (A’ + A’’ +A’’’…= A) Người nêu bác bỏ sử dụng hình thức hỏi theo chuỗi bằng cách ngắt nhỏ những yếu tố hạt nhân của nhận định cần bác bỏ. Nó thường bộc lộ thái độ bất ngờ, ngạc nhiên cực độ của người bác bỏ với vấn đề vừa tiếp nhận. Ví dụ 122 - Tại tôi không muốn để ông đi, mà ông cũng không đi được, vì tôi biết ông rồi. Không ai tin ông nữa đâu. Bởi vì ông là người thụt két, ông có biết không? - Tôi? Thụt két? Thưa cụ? (20-tr.382) Biểu thức 4.3 X: (khẳng định) A Y: A làm gì/để làm gì? A để B à? Người bác bỏ đặt nhận định vào trong những cảnh huống nghi vấn không thể thực hiện được, hoặc những vấn đề khó khăn mà câu trả lời hầu như không thể tìm ra. Ví dụ 123 - Lạy ông, ông thương phận nào con nhờ phận ấy. - Mặc kệ chúng bay, tao thương chúng bay, nhưng ai thương tao? Hôm ấy mày mà không đi, tao sai tuần đến gô cổ lại, đừng kêu. (51-tr.172) Những dạng hình thức này rất thích hợp dùng để biểu thị tính vô lý của nhận định hay thái độ mỉa mai của người bác lời. Ví dụ 124 - Nhưng mà lỡ nó chơi bời phá của thì em tính núi cũng phải hết. - Ồ! Nhiều ông quan giàu lắm, chú không rõ à? Các ông ấy có hàng dãy nhà ở Hà Nội, không kể tiền gửi nhà băng, đồn điền, và ruộng nương ở nhà quê nữa. Con cháu phá mấy đời cho hết. Vả lại mình gả làm gì cho mấy đứa phá gia? (21-tr.617-618) Biểu thức 4.4 X: (khẳng định) A Y: Sao?/Sao cơ?/Gì cơ? Người đáp thực hiện hành động bác bỏ bằng những thông điệp ngắn, chủ yếu bao gồm các từ, ngữ chỉ ý nghi vấn. Do tính chất liên tiếp của lượt lời, nên nội dung bác bỏ không cần phải lặp lại mà sẽ được đôi bên ngầm hiểu thông qua lượt lời trước đó. Những hành động bác bỏ nằm trong khuôn khổ biểu thức này, thường đi kèm với sắc thái sửng sốt, ngạc nhiên của người thực hiện hành động bác bỏ. Ví dụ 125 Một bữa xe dừng ở ngã tư chợ, em rời khỏi cabin lau kính xe trong lúc anh Tìm Nội và ông Buồn bốc dỡ những thùng hàng. Chợ trưa đông ruồi, ít người. Thưa thớt vài người đàn ông để trần đánh bài, gần đó có mấy chị bỏ sạp tụm lại tỉa chân mày, nhổ tóc. Một người thanh niên dáng vẻ u ám, gầy nhom ghé lại, thì thầm: - Em tưởng bỏ tôi dễ dàng như bỏ một con chó sao? Và một chị gục xuống, trong âm thanh róng riết kinh hoàng. Máu chị phun ra thành vòi từ mũi dao xuyên qua ngực. (www.evan.vnexpress.net) Biểu thức 5 X: (khẳng định) A Y: A hoặc B Chúng tôi gọi đây là những biểu thức lựa chọn. Hình thức là lựa chọn nhưng nội dung không phải đưa ra sự lựa chọn vì hướng lựa chọn đã được sắp đặt sẵn theo ý đồ của người thực hiện hành động bác bỏ. Có ba biểu thức nhỏ chỉ ý bác bỏ bằng lựa chọn như sau Biểu thức 5.1 X: (khẳng định) A Y: Hoặc A, hoặc B Ví dụ 126 Anh công an nói với tội phạm: - Hoặc anh khai ra để được giảm nhẹ tội, hoặc chúng tôi sẽ tăng án phạt vì tội cố ý che giấu. Đây là dạng khung lựa chọn ít bộc lộ tính đe dọa hay điều kiện nhất vì nó không thể hiện ý ràng buộc như dạng thức “Nếu…thì”, “Muốn…thì phải…”. Tuy nhiên, để xác định chính xác mức độ căng thẳng của các lựa chọn phải dựa vào nội dung, nội hàm bên trong của các lựa chọn ấy. Biểu thức 5.2 X: (khẳng định) A Y: Muốn A (thì) phải B Nội dung B mang tính chất là một điều kiện cần bắt nuộc phải có để thực hiện A. Điều kiện này trái với mong muốn của X, hoặc bất khả thi với X, do đó gián tiếp bác bỏ luôn yêu cầu A của X. Ví dụ 127 Quan Công hỏi: - Ngươi không cho ta qua cửa quan phải không? Khổng Tử nói sẵng: - Muốn đi phải để cả già trẻ lại đây làm con tin. (40-tr.443-444) Biểu thức 5.3 X: (khẳng định) A Y: (Nếu) A thì B Nội dung B không phải là một điều kiện cần, trái lại, là một hệ quả nặng nề hơn, có mức độ thiệt hại gấp nhiều lần hơn, nếu thực hiện A. Do đó, không chấp nhận hệ quả B nghĩa là không chấp nhận nhận định A. Ví dụ 128 Tôi bật cười bảo lão: - Sao cụ lo xa thế? Cụ còn khỏe lắm, chưa chết đâu mà sợ! Cụ cứ để tiền ấy mà ăn, lúc chết hãy hay! Tội gì bây giờ nhịn đói mà tiền để lại? - Không, ông giáo ạ! Ăn mãi hết đi thì lúc chết lấy gì mà lo liệu? (48-tr.43) Biểu thức 6 X: (khẳng định) A Y: còn B, hãy C Chúng tôi không xếp biểu thức này vào như một dạng của biểu thức lựa chọn- bác bỏ vì B, C không phải là hệ quả, không phải là điều kiện, không đưa ra lựa chọn mà chỉ là gạt bỏ thẳng thừng tính vô lý, có hại của A và thay thế luôn bằng B. Hay nói cách khác, người thực hiện hành động bác bỏ đã định sẵn hướng bác bỏ cho người tiếp nhận theo một đích ngôn trung khác trước. Ví dụ 129 Hoàn thuộc loại người rất dễ bị cuốn hút bởi vẻ đẹp bên ngoài. Tiếng Anh gọi đó là “face – eater”. Năm nó 15 tuổi, nó từng thẳng thắn đứng trước anh hàng xóm rất đẹp trai mà rằng: “Em rất thích gương mặt của anh!”. May phước cho nó (hay là cho anh ta), anh hàng xóm cũng là người chững chạc đàng hoàng. Anh ta xoa đầu nó mà rằng: “Em còn bé, hãy lo học trước đã!”. (38-tr.128) Biểu thức 7 Chúng tôi gọi đây là dạng bác bỏ nhiều lần nhằm bày tỏ ý cương quyết vì cả hai bên tham gia đối thoại đều lần lượt thực thi hành động bác bỏ. X: (khẳng định) A Y: (phủ định) A Y: phủ định [ (phủ định) A] X: phủ định { phủ định [ (phủ định) A] } . . . Ví dụ 130 Hắn cười ầm ĩ: - Đốc tờ, đốc tờ. Thôi đi, tôi lại các ông đốc tờ cả nón…Tôi bất cần đến các ông đốc tờ, tôi chỉ cần tiền thôi. Tôi cứ đi dạy học. - Thế mà cũng nói… - Chứ không à? Chỉ ba hôm nữa là tôi đi. - Không đi nữa! - Cứ đi. - Cứ đi là cứ thế nào. Tôi có để cho mình đi, tôi chết. (20-tr.124-125) Diễn giải ví dụ theo biểu thức trên đây như sau: - X: khẳng định chuyện sẽ đi dạy học. - Y: bác bỏ hiệu lực câu nói. - X: khẳng định lại, thêm thông tin “Chỉ ba hôm nữa là tôi đi”. - Y: bác bỏ lại dự định trên. - X: khẳng định lại là vẫn sẽ đi. - Y: bác bỏ mạnh mẽ bằng điều kiện “Tôi có để cho mình đi, tôi chết”. Số lần bác bỏ lặp lại dường như không hạn chế trong hội thoại nhưng do bị quy định bởi khả năng ghi nhớ, tri nhận và đặc trưng của hoạt động giao tiếp mà bác bỏ hai lần phổ biến nhất, càng nhiều lần trở lên càng hiếm gặp hơn, và càng có nguy cơ tạo thành những tranh cãi dai dẳng không đáng có. Biểu thức 8 X: (khẳng định) Đối tượng A thì A Y: Khẳng định B thì B Những cặp hội thoại đi theo cấu trúc này có một điểm chung là mượn các từ tạo nghĩa khẳng định của câu khẳng định như vâng, đúng, phải, ừ…đặt trước hành động bác bỏ. Tiến trình bác bỏ sẽ được người nói và người nghe tri nhận như sau: - Giai đoạn 1: X đưa ra nhận định sai A (nhưng chưa tri nhận được nó sai). - Giai đoạn 2: Y đồng ý nhận định sai này, bằng một sự so sánh với nhận định sai B (Y phải đảm bảo rằng A phải tri nhận được nhận định sai này). - Giai đọan 3: X nhận ra thái độ bác bỏ A của Y thông qua việc tri nhận sự vô lý của B. Các câu bác bỏ thể hiện theo khung biểu thức này có nhận định nêu mang đặc trưng chung là tính vô lý được người bác bỏ tri nhận. Biểu thức chung này được phân tách làm hai biểu thức nhỏ phân chia theo tính sai của hàm ý hay của nghĩa biểu hiện như sau: Biểu thức 8.1 X: (khẳng định) Đối tượng A thì A (Điều kiện: A phải vô lý) Y: Vâng/đúng/phải, B thì B Ví dụ 131 Có hai bà đang nói về các bà Liên Xô. (1)A: Cái bà Liên Xô béo, xấu ơi là xấu. B: Vâng, các bà thì đẹp. Cách thể hiện bác bỏ này cố ý đánh vào tính “chột dạ” của người nêu nhận định. Những từ chỉ ý khẳng định được mượn vào nhằm mục đích diễn tả sự mỉa mai, nhắc khéo ý nhị. Câu bác bỏ tuy ngắn gọn, ít thông tin, nhưng lại có sức nặng bác bỏ rất lớn. Biểu thức 8.2 X: (khẳng định) A (Điều kiện: A phải vô lý) Y: Vâng/đúng/phải/ừ như B (Điều kiện: B cũng phải vô lý). Ví dụ 132 Vợ: Chồng chị Sen giỏi giang quá. Chồng: Vâng, chị Sen cũng tháo vát chả kém. Cô vợ có ý khen chồng hàng xóm, đồng thời trong mắt người chồng, cô ấy có thể có hàm ý so sánh ngầm hai đối tượng (chồng mình và chồng người), do đó người chồng thể hiện sự đồng tình bằng cách thêm thông tin để tạo thành cặp song trùng vô lý. Sự vô lý chúng tôi nói tới ở đây là sự vô lý về mặt hàm ý, chứ không phải là sự vô lý về nội dung biểu thị. Mối quan hệ giữa hai tầng nghĩa và sự bác bỏ như sau: Vợ: Chồng chị Sen giỏi -> Hàm ý: Chồng mình không giỏi bằng. Chồng: Chị Sen giỏi -> Vợ mình không giỏi bằng. Hành động bác bỏ: Bác bỏ sự so sánh vô lý của vợ. Biểu thức 9 X: (khẳng định) A Y: Aaaaaaaaaaaaaa (ngân dài A) Kéo dài ngữ điệu tạo nên nhiều mục đích thể hiện khác nhau từ ngạc nhiên, thích thú tới giễu cợt, mỉa mai, bác bỏ. Công thức chung của khung bác bỏ là người thực hiện bác bỏ không sử dụng các yếu tố trực tiếp bác bỏ, không thể hiện sự bác bỏ bằng đơn vị câu hoàn chỉnh mà dùng phương thức vật chất, cách thức tạo lời đặc trưng để tập trung vào một hoặc vài từ hạt nhân cần bác bỏ. Ví dụ 133 X: Đây là nhà tôi. Y: Nhà a a a a a! Ở ví dụ này, sự ngân dài giọng của Y bộc lộ thái độ ngạc nhiên cùng với hành động bác bỏ các thuộc tính đặc trưng về ý niệm nhà trong sự so sánh đối chiếu với sự vật được gọi là nhà trước mặt. Tiểu kết Có thể nói, hành động bác bỏ trong tiếng Việt vừa phong phú về nội dung, đa dạng về hình thức, gắn kết chặt chẽ với các dạng thức ngôn từ khác. Phong phú về nội dung vì hành động bác bỏ không chỉ nhắm đến đích nghĩa biểu hiện của câu, mà cả hàm ý, tiền giả định, thái độ phát ngôn, thậm chỉ cả hành động cụ thể trong giao tiếp. Có thể nói nó có khả năng bác bỏ mọi yếu tố tham gia vào hội thoại. Sự đa dạng về hình thức thể hiện ở chỗ hành động bác bỏ không có một hình thức nào nhất định, nó có thể dễ dàng mượn hình thức của các dạng câu từ nghi vấn, cảm than, cầu khiến, trần thuật…để làm lớp vỏ cho đích ngôn trung của mình. Cũng chính từ mối quan hệ qua lại này, mà người ta thấy hành động bác bỏ có khả năng gắn kết với các hoạt động ngôn từ khác như cầu khiến, tuyên bố, van xin, ngờ vực v.v… Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi cũng nhận thấy bác bỏ không mang tính lưỡng phân chặt chẽ, tức hoặc đúng hoặc sai mà nó còn có ranh giới trung gian đôi khi rất khó phân định. Đó là dạng bác bỏ nửa vời, mà chúng ta hay quen gọi dưới cái tên hành động bắt bẻ. KẾT LUẬN Nói khái quát, hễ ở đâu có bất đồng, tranh cãi thì ở đó có bác bỏ, và sự bác bỏ xuất hiện trong mọi vấn đề của cuộc sống, từ những vấn đề thường nhật, đơn giản tới những vấn đề phức tạp, hệ thống. Có thể nói, không có một lĩnh vực nào của giao tiếp mà không có sự tồn tại của hành động bác bỏ ngoại trừ những vấn đề có tính chất cấm kỵ, thiêng liêng thuộc về đức tin như tôn giáo, tín ngưỡng… Vì nó liên quan tới yếu tố đức tin cùng sự nhạy cảm tâm linh nên hầu như chỉ tồn tại vấn đề của việc chấp nhận hay không chấp nhận về mặt nhận thức chứ không được thể hiện ra thành lời nói trong giao tiếp thông thường. Nguyên nhân sâu xa ở chỗ những thể hiện thành lời trong địa hạt này thường rất nguy hiểm, mang tính nhạy cảm cao và dễ dẫn đến các cuộc xung đột lớn. Bác bỏ là một hành động có tính phổ quát tồn tại trong giao tiếp ngôn ngữ. Bên cạnh tính phổ quát về phương châm, mục đích giao tiếp, nó còn có những đặc trưng văn hóa, cộng đồng, đa dạng về hình thức, phương thức biểu hiện. Do đó, hiểu ngôn ngữ trên bình diện ngữ nghĩa từ, câu, chưa chắc sẽ hiểu được nội dung xác thực của hành động và đích ngôn trung mà người nói nhắm tới. Nói cách khác, từ, ngữ chỉ là điều kiện cần thiết chứ không phải là điều kiện đủ để có thể tri nhận được đầy đủ nội dung hành động. Do đó, nếu không tính đến các yếu tố khác liên quan, hiệu quả giao tiếp có thể sụt giảm hoặc thất bại. Mức độ bác bỏ không chỉ phụ thuộc vào từng yếu tố tạo nên hành động, mà còn phụ thuộc vào mức độ liên kết và sử dụng các yếu tố. Do đó, khi một hành động bác bỏ có càng nhiều phương thức và hình thức khác nhau cùng tồn tại, cấp độ bác bỏ sẽ càng cao và ngược lại. Ví dụ 134 Điểm thêm một “giây” nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa: - Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài. Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và òa lên khóc: - U bán con thật đấy ư? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con. (48-tr.28) Ở trích đọan này, lời “Tý” là một hành động bác bỏ rất thiết tha và quyết liệt. Nhân vật “Tý” đã dùng cả hình thức câu hỏi “U bán con thật đấy ư?”, hình thức van xin “Con van u, con lạy u”, cả ngôn ngữ cử chỉ “giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và òa lên khóc”…, tất cả kết hợp với nhau thành một hành động phản kháng mạnh mẽ, quyết liệt và làm đau lòng người mẹ trẻ. Tuy không có các tiêu chí rõ ràng để phân cấp về mức độ nhưng nhìn chung, hành động bác bỏ không phải luôn luôn đồng nhất mà có xu hướng nằm trong khoảng giữa của hành động bác bỏ tuyệt đối (biểu hiện cụ thể là bác bỏ hoàn toàn nhận định) và bác bỏ tương đối (biểu hiện cụ thể là lối bác bỏ nửa vời đã được phân tích ở phần 3.1.2.8). Người Việt có thể sử dụng các hình thức và phương thức bác bỏ phù hợp để đạt đến hiệu quả giao tiếp cao nhất. Tuy nhiên, hành động này có thuyết phục được đối tượng tiếp nhận hay không lại không hoàn toàn phụ thuộc vào bản thân hành động. Có những yếu tố bên ngoài cần phải tính đến như quan hệ giao tiếp, nội dung sự tình… Do đó, có thể nói phương thức và hình thức phù hợp chỉ có hiệu quả khi đôi bên đối thoại có xu hướng tích cực tham gia giao tiếp, và cùng hướng tới giao tiếp trong sự tôn trọng, lắng nghe ý kiến của nhau. Còn những giao tiếp không có tính cân bằng giữa một bên thống trị và bên bị trị, hiệu quả bác bỏ sẽ thuộc về bên mạnh hơn, những yếu tố phương thức và hình thức, nếu đi ngược với mong muốn của bên thống trị, cũng sẽ vô tác dụng và bị lờ đi. Hội thoại chỉ là môi trường phổ biến nhất của bác bỏ, nhưng không phải là môi trường duy nhất mà bác bỏ được hiện thực hóa. Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy bác bỏ còn được thể hiện dưới những dạng thức đặc biệt, có thể coi như những môi trường biến thể như hành động tự nói trong nội tâm và bác bỏ trong nội tâm, hành động bác bỏ cử chỉ hoặc bác bỏ lời nói bằng cử chỉ. Do đó, khi nghiên cứu và xác định hành động bác bỏ, cần xem xét quá trình diễn ngôn theo một hướng mở và linh hoạt, nhằm tránh bỏ sót những hành động bác bỏ không đi theo quy luật bác bỏ thông thường của cấu trúc lượt lời. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Austin J.L (1962), How to do things with words, Cambridge University press, UK. 2. Nguyễn Phương Chi (2001) Một số ghi nhận về hành vi từ chối, Ngữ học trẻ, Hội ngôn ngữ học Việt Nam, Hà Nội. 3. Nguyễn Phương Chi (2003), Một số cơ sở của các chiến lược từ chối, Ngôn ngữ số 8. 4. Nguyễn Phương Chi (2004), Một số chiến lược từ chối thường dùng trong tiếng Việt, Ngôn ngữ số 3 5. Đỗ Hữu Châu (1998), Cơ sở ngữ nghĩa học từ vựng, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 6. Đỗ Hữu Châu (2001), Đại cương ngôn ngữ học, Tập 2, Ngữ dụng học, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội. 7. Đỗ Hữu Châu (2001), Cơ sở Ngữ dụng học, Tập 1, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội. 8. Nguyễn Đức Dân (1987), Logic ngữ nghĩa cú pháp, Nxb Đại học và Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội. 9. Nguyễn Đức Dân (1998), Ngữ dụng học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 10. Nguyễn Đức Dân (1999), Lôgích và tiếng Việt, Nxb Giáo dục, Tp. Hồ Chí Minh. 11. Nguyễn Đức Dân (2002), Nỗi oan thì, là, mà, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 12. Nguyễn Đức Dân (1977), Biểu thức và ngữ vi, Ngôn ngữ số 2. 13. Nguyễn Đức Dân (1977), Lôgích và sự phủ định trong tiếng Việt, Ngôn ngữ số 3. 14. Nguyễn Đức Dân (1983), Phủ định và bác bỏ, Ngôn ngữ số 1. 15. Nguyễn Đức Dân, Lê Tô Thúy Quỳnh (2002), Phương pháp lập luận trong tranh cãi pháp lý, Ngôn ngữ số 5. 16. Đào Mục Đích (1999), Ngôn ngữ và phương pháp lập luận (trên cứ liệu phê bình văn học bằng tiếng Việt, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Tp. Hồ Chí Minh, Luận văn Thạc sỹ Ngữ Văn. 17. Lê Thị Kim Đính, (2006) Lịch sự trong hành động cầu khiến tiếng Việt, Luận văn Thạc sĩ Ngữ Văn. 18. Triệu Truyền Đống (1999) - biên sọan: Nguyễn Quốc Siêu, Phương pháp biện luận, thuật hùng biện, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 19. Grice H. Paul (1975), Logic and conservation, Nxb Cole and Morgan, New York, USA. 20. Nguyễn Thị Hai (2001), Hành động từ chối trong tiếng Việt hiện đại, Ngôn ngữ số 1. 21. Cao Xuân Hạo (2001), Tiếng Việt – Văn Việt - Người Việt, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 22. Phan Văn Hòa (1989), Phương tiện liên kết phát ngôn đối chiếu ngữ liệu Anh-Việt, Luận án Phó tiến sỹ. 23. Nguyễn Văn Hương (1997), Vai trò của hư từ trong việc hình thành hàm ý trong ngôn ngữ Nguyễn Công Hoan, Trường Đại học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh, Luận văn Thạc sỹ Ngữ Văn. 24. Lương Đình Khánh (2005), Quan hệ nghĩa giữa các phát ngôn, giá trị của từ và trong liên kết văn bản tiếng Việt, Ngôn ngữ số 4. 25. Lado. R. (2002), Ngôn ngữ học qua các nền văn hóa (Hoàng Văn Vân dịch), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội. 26. Đinh Trọng Lạc (2001), Phong cách học tiếng Việt, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 27. Đinh Trọng Lạc (2003), 99 phương tiện và biện pháp tu từ tiếng Việt, Nxb Giáo dục, Thanh Hóa. 28. Hồ Lê (1996), Quy luật ngôn ngữ, tính quy luật của cơ chế ngôn giao, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 29. Phạm Thị Ly (2002), Tiểu từ tình thái cuối câu - một trong những phương tiện chủ yếu diễn đạt ý nghĩa tình thái trong tiếng Việt (đối chiếu với những phương tiện diễn đạt nghĩa tương ứng trong tiếng Anh), Ngôn ngữ số 2. 30. Trần Chi Mai (2005), Cách biểu hiện hành vi từ chối lời cầu khiến bằng các phát ngôn lảng tránh (Trên cứ liệu tiếng Anh và tiếng Việt), Ngôn ngữ số 1. 31. Nguyễn Quang Ngoạn (2007), Một số chiến lược phản bác thường dùng trong tiếng Việt, Ngôn ngữ số 8. 32. Huỳnh Thị Ái Nguyên (2001), Hành vi phủ định trong tiếng Anh và tiếng Việt - những trở ngại của người học ngoại ngữ, Ngữ học trẻ, Hội ngôn ngữ học Việt Nam, Hà Nội. 33. Dương Bạch Nhật (2008), Chiến lược lịch sự trung tính trong mời và từ chối lời mời trong tiếng Anh Mỹ và tiếng Việt, Ngôn ngữ số 8. 34. Hoàng Phê (2003), Logic – Ngôn ngữ học, Nxb Đà Nẵng. 35. Hoàng Phê (2003), Từ điển tiếng Việt, Nxb Đà Nẵng. 36. Hoàng Phê, Hoàng Văn Hành, Đào Thản (2002), Sổ tay dùng từ tiếng Việt, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 37. Hoàng Trọng Phiến (2003), Cách dùng hư từ tiếng Việt, Nxb Nghệ An. 38. Nguyễn Phú Phong (1994), Vô định, nghi vấn và phủ định, Ngôn ngữ số 2. 39. Lê Tô Thúy Quỳnh (2000), Ngôn ngữ và phương pháp lập luận trong tranh cãi pháp lý, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Tp. Hồ Chí Minh, Luận văn Thạc sỹ Ngữ Văn. 40. Đặng Thị Hảo Tâm (2003), Thử tìm hiểu hiệu lực bác bỏ trong mối quan hệ với hành vi hỏi, Ngôn ngữ và & Đời sống số 4. 41. Tạ Thị Thanh Tâm (2005), Vai giao tiếp và phép lịch sự trong tiếng Việt, Ngôn ngữ số 1. 42. Nguyễn Thị Việt Thanh (2001), Hệ thống liên kết lời nói tiếng Việt, Nxb Giáo dục, Tp. Hồ Chí Minh. 43. Lý Toàn Thắng (2005), Ngôn ngữ học tri nhận, từ lý thuyết đại cương đến thực tiễn tiếng Việt, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 44. Nguyễn Ngọc Tiến (1996), Cách thức biểu đạt nghĩa phủ định trong tiếng Việt, Trường Đại học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh, Luận văn đại học. 45. Phạm Anh Toàn (2007), Từ câu nói Lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau đến tính phù hợp trong giao tiếp, Ngôn ngữ và & Đời sống số 6. 46. Matsumoto Y (1989), Poliness and conversational universals – observation from Japanese, University of London, UK. 47. Nguyễn Đức Tồn (2002), Tìm hiểu đặc trưng văn hóa, dân tộc của ngôn ngữ và tư duy ở người Việt (trong sự so sánh với các dân tộc khác), Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. 48. Cù Đình Tú (2001), Phong cách học và đặc điểm tu từ tiếng Việt, Nxb Giáo dục, Tp. Hồ Chí Minh. 49. Hoàng Tuệ (1996), Ngôn ngữ và đời sống xã hội-văn hóa, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 50. Phạm Hùng Việt (2003), Trợ từ trong tiếng Việt hiện đại, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 51. Lê Anh Xuân (2006), Một cách trả lời gián tiếp cho câu hỏi chính danh- trả lời bằng sự im lặng, Ngôn ngữ số 5. 52. Nguyễn Như Ý (1990), Vai xã hội và ứng xử ngôn ngữ trong giao tiếp, Ngôn ngữ số 2. 53. Nguyễn Thị Hải Yến (2005), Hành vi từ chối lời mời của người Việt và người Nhật, Khoa học ngoại ngữ số 4, Đại học Ngoại ngữ Hà Nội. 54. Nguyễn Thị Hoàng Yến (2001), Thành phần mở rộng và các yếu tố lịch sự trong phát ngôn chê, Ngôn ngữ số 4. TÀI LIỆU TRÍCH DẪN 1. Nguyễn Nhật Ánh (1991), Hạ đỏ, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 2. Nguyễn Nhật Ánh (1996), Buổi chiều windows, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 3. Nguyễn Nhật Ánh (1996), Phòng trọ ba người, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 4. Nguyễn Nhật Ánh (1996), Chuyện cổ tích dành cho người lớn, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 5. Nguyễn Nhật Ánh (1997), Nữ sinh, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 6. Nguyễn Nhật Ánh (2005), Bàn có năm chỗ ngồi, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 7. Nguyễn Nhật Ánh (2005), Bồ câu không đưa thư, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 8. Nguyễn Nhật Ánh (2005), Út Quyên và tôi, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 9. Nguyễn Nhật Ánh (2006), Ông thầy nóng tính, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 10. Nguyễn Nhật Ánh (2008), Những cô em gái, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 11. Nguyễn Nhật Ánh (2008), Bong bóng lên trời, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 12. Nguyễn Nhật Ánh (2008), Tôi là Bêtô, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 13. Nguyễn Nhật Ánh (2008), Trước vòng chung kết, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 14. Nguyễn Nhật Ánh (2008), Cô gái đến từ hôm qua, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 15. Nguyễn Nhật Ánh, Kính vạn hoa 17, Nxb Kim Đồng, Tp. Hồ Chí Minh. 16. Nam Cao (2006), Nam Cao tuyển tập, Nxb Văn học, Hà Nội. 17. Nam Cao (2007), Tuyển tập truyện ngắn, Nxb Văn hóa Thông tin, Tp. Hồ Chí Minh. 18. Tào Đình (2006), Anh trai và em gái), Nxb Hội nhà văn. 19. J.K. Rowling (2009), Harry Potter và bảo bối tử thần, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 20. Nguyễn Công Hoan, Truyện ngắn chọn lọc - tập 2, Nxb Hội nhà văn, Tp. Hồ Chí Minh. 21. Nguyễn Công Hoan (2006), Lá ngọc cành vàng, Nxb Thanh niên, Tp. Hồ Chí Minh. 22. Nguyễn Công Hoan (2006), Bước đường cùng, Nxb Thanh niên, Tp. Hồ Chí Minh. 23. Nguyên Hồng, Những ngày thơ ấu, Nxb Văn hóa Thông tin, Tp. Hồ Chí Minh. 24. Nguyễn Hiện (2008), Làng người xanh, Nxb Văn nghệ, Hà Nội. 25. Nhiều tác giả, 1001 đêm, Nxb Văn hóa Sài Gòn, trang 12. 26. Tô Hoài (1996), Dế mèn phiêu lưu kí, Nxb Kim Đồng, Hà Nội. 27. Tô Hoài (2000), Võ sĩ bọ ngựa, Nxb Kim Đồng, Hà Nội. 28. Khái Hưng (2006), Nửa chừng xuân, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội. 29. Nguyên Hương (2009), Hoa rù rì, Nxb Kim Đồng, Hà Nội. 30. Lê Xuân Khoa, Đá Đỏ, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội.. 31. Phạm Công Luận (1998), Chú bé Thất Sơn, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 32. Macxim Gorki (2007), Thời thơ ấu, Nxb Thanh niên, Tp. Hồ Chí Minh. 33. Stephen Meyer (2009), Esclipe (Nhật thực), Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 34. Vũ Trọng Phụng (2004), Số đỏ, Nxb Văn nghệ, Tp. Hồ Chí Minh. 35. Ngô Tất Tố (2006), Tắt đèn, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội. 36. Nguyễn Quang Thiều (1998), Bí mật hồ cá thần, Nxb Kim Đồng, Hà Nội. 37. Dương Thụy (2009), Hè của cô bé mất gốc, Nxb Kim Đồng, Hà Nội. 38. Dương Thụy (2009), Mọi cô gái đều thích hoa hồng, Nxb Kim Đồng, Hà Nội. 39. Dương Thụy (2009), Oxford thương yêu, Nxb Kim Đồng, Hà Nội. 40. La Quán Trung (2006), Tam Quốc Chí, Nxb Văn hóa, Hà Nội. 41. Nguyễn Ngọc Tư (2008), Cánh đồng bất tận, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 42. Lưu Quang Vũ (1994), Tuyển tập kịch, Nxb Sân khấu, Hà Nội. 43. Nhiều tác giả (2009), Trà sữa cho tâm hồn, Hà Nội. 44. Nhiều tác giả (2008), Kẻ rao bán mùa thu, Nxb Kim Đồng, Hà Nội. 45. Nhiều tác giả (1999), Tổng tập văn học Việt Nam-tập 3, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 46. Edmond De Amicis (2003), Tâm Hồn Cao Thượng, Nxb Thanh niên, Tp. Hồ Chí Minh. 47. Ngữ văn lớp 5, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 48. Ngữ văn lớp 8, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 49. Ngữ văn lớp 9, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 50. Ngữ văn lớp 10, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 51. Ngữ văn lớp 11, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 52. Hoa học trò số 834, 793. 53. VTM, số 268. 54. Website: www.evan.vnexpress.net.