KHẢO SÁT TẦN SUẤT THAI NHI BỊ HỘI CHỨNG DOWN THEO CÁC PHƯƠNG PHÁP CHẨN ĐOÁN TRONG THAI KỲ TẠI BỆNH VIỆN TỪ DŨ
NGUYỄN THỊ MỸ DUNG
Trang nhan đề
Lời cảm ơn
Lời giới thiệu
Mục lục
Danh mục các bảng
Danh mục các biểu đồ
Danh mục hình ảnh
Danh mục chữ viết tắt
Danh mục ký hiệu
Đặt vấn đề
Mục tiêu nghiên cứu
Chương_1: Tổng quan
Chương_2: Phương pháp thực hiện
Chương_3: Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Chương_4: Kết luận và kiến nghị
Tài liệu tham khảo
MỤC LỤC
Đề mục Trang
Danh mục các bảng i
Danh mục các biểu đồ ii
Danh mục các hình ảnh iii
Danh mục các chữ viết tắt . v
Danh mục các ký hiệu vi – vii
Tài liệu tham khảo . viii - xvii
Đặt vấn đề 1 – 2
Mục tiêu nghiên cứu 3
Chương 1 – Tổng quan y văn 4 – 35
1.1 – Tổng quan về hội chứng Down . 4
1.1.1 – Khái niệm . 4
1.1.2 – Nguyên nhân của hội chứng Down 5
1.1.3 – Các đặc điểm hình thái của bệnh nhân bị hội chứng Down . 6
1.1.4 – Phân loại hội chứng Down . 7
1.1.5 – Các dị tật phát sinh do hội chứng Down . 11
1.1.6 – Aûnh hưởng của hội chứng Down tới gia đình và xã hội . 13
1.2 – Lược sử nghiên cứu . 14
1.2.1 – Tình hình nghiên cứu trên thế giới . 14
1.2.2 – Tình hình nghiên cứu trong nước 15
1.3 – Các phương pháp tầm soát hội chứng Down trong thai kỳ 17
1.3.1 – Các phương pháp tầm soát đơn lẻ 17
a) Dựa trên yếu tố tuổi mẹ 17
b) Siêu âm sớm 18
c) Xét nghiệm sinh hóa . 20
d) Xét nghiệm nhiễm sắc thể .28
e) Siêu âm muộn . 32
1.3.2 – Các phương pháp tầm soát kết hợp 32
Chương 2 – Phương pháp thực hiện . 36 – 48
2.1 – Thiết kế nghiên cứu 36
2.2 – Quần thể nghiên cứu . 36
2.2.1 – Nguồn tài liệu . 36
2.2.2 – Tiêu chuẩn chọn mẫu nghiên cứu 37
2.2.3 – Tiêu chuẩn loại trừ . 38
2.3 – Tư liệu nghiên cứu 38
2.4 – Phương pháp thu thập số liệu 38
2.4.1 – Phương tiện thu thập số liệu . 38
2.4.2 – Cách thu thập số liệu 39
2.5 – Xử lý và trình bày số liệu . 39
2.5.1 – Công thức tính toán tần suất thai nhi rối loạn nhiễm sắc thể 21 39
a) Các phương pháp tầm soát đơn lẻ . 39
b) Các phương pháp tầm soát kết hợp . 42
2.5.2 – So sánh kết quả . 45
a) So sánh tần suất thai nhi rối loạn NST 21 của các phương pháp đơn lẻ và kết hợp 45
b) So sánh độ nhạy và độ đặc hiệu của các phương pháp đơn lẻ và kết hợp 48
2.5.3 – Trình bày kết quả . 48
Chương 3 – Kết quả nghiên cứu và thảo luận . 49 – 81
3.1 – Đặc điểm dịch tễ của thai phụ tham gia xét nghiệm sinh hóa . 49
3.1.1 – Tuổi . 49
3.1.2 – Nghề nghiệp và nơi cư trú 50
3.1.3 – Tháng làm xét nghiệm . 51
3.2 – Tình trạng, tiền căn sản khoa và bệnh tật của thai phụ . 52
3.2.1 – Tình trạng và tiền căn sản khoa . 52
3.2.2 – Số lượng thai . 53
3.2.3 – Tình trạng tiểu đường và nghiện thuốc lá 54
a) Tình trạng tiểu đường 54
b) Tình trạng nghiện thuốc lá 55
3.3 – Phân loại thai phụ theo thủ thuật xét nghiệm sinh hóa 56
3.4 – Phân loại thai phụ theo kết quả xét nghiệm sinh hóa 57
3.5 – Tổng số thai phụ tham gia chọc hút dịch ối xét nghiệm NST . 63
3.6 – Tần suất thai nhi rối loạn NST 21 . 67
3.6.1 - Tần suất thai rối loạn NST 21 của các phương pháp tầm soát đơn lẻ . 67
3.6.2 - Tần suất thai rối loạn NST 21 của các phương pháp tầm soát kết hợp hai yếu tố .68
3.6.3 - Tần suất thai rối loạn NST 21 của các phương pháp tầm soát kết hợp hai yếu tố .68
3.6.4 – So sánh các phương pháp tầm soát đơn lẻ và kết hợp 69
a) So sánh tần suất thai nhi rối loạn NST 21 . 69
b) So sánh độ nhạy và tính đặc hiệu của các phương pháp tầm soát đơn lẻ và kết hợp 78
Chương 4 - Kết luận và kiến nghị 82 –
32 trang |
Chia sẻ: maiphuongtl | Lượt xem: 1801 | Lượt tải: 0
Bạn đang xem trước 20 trang tài liệu Luận văn Khảo sát tần suất thai nhi bị hội chứng down theo các phương pháp chẩn đoán trong thai kỳ tại bệnh viện Từ Dũ, để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
CHÖÔNG 1
TOÅNG QUAN Y VAÊN
1.1 – Toång quan veà hoäi chöùng Down:
1.1.1 - Khaùi nieäm:
Khaùi nieäm hoäi chöùng Down hay coøn goïi laø tam theå boäi 21 (trisomy 21), ñöôïc
duøng ñeå mieâu taû 1 loaït beänh lyù lieân quan ñeán hieän töôïng roái loaïn thöøa 1 hoaëc moät
ñoaïn nhieãm saéc theå thöù 21 ôû ngöôøi.
Hình 1.1 – Hình aûnh nhieãm saéc
theå thöù 21 cuûa ngöôøi
Hình 1.2 – Baùc só J. L. Down, ngöôøi
ñaàu tieân ñeà caäp ñeán hoäi chöùng
Teân cuûa hoäi chöùng ñöôïc ñaët theo teân cuûa ngöôøi ñaàu tieân ñeà caäp ñeán beänh lyù
naøy laø baùc só John Langdon Down (hình 1.2), ngöôøi Anh, trong nghieân cöùu “Caùc
ñaëc ñieåm hình thaùi khaùc bieät cuûa nhöõng ngöôøi ñaàn ñoän”, baùo caùo taïi Beänh vieän
London naêm 1866 [41].
4
1.1.2 – Nguyeân nhaân cuûa hoäi chöùng Down
Hoäi chöùng Down phaùt sinh do roái loaïn phaân chia nhieãm saéc theå, daãn ñeán thöøa 1
hoaëc 1 ñoaïn nhieãm saéc theå thöù 21 trong boä nhieãm saéc theå cuûa ngöôøi.
Hình 1.3 – Hình aûnh boä nhieãm saéc
theå cuûa ngöôøi bò hoäi chöùng Down
Cho ñeán hieän nay, chöa coù keát luaän naøo giaûi thích chính xaùc nguyeân nhaân
daãn ñeán söï roái loaïn naøy. Thoáng keâ cho thaáy, hoäi chöùng Down xuaát hieän khoâng phuï
thuoäc maøu da, toân giaùo, ñieàu kieän soáng, söùc khoûe … cuûa thai phuï. Tuy nhieân, coù söï
gia taêng tuyeán tính tæ leä thai nhi bò hoäi chöùng Down ôû nhoùm thai phuï lôùn tuoåi. Tæ leä
phuï nöõ ôû ñoä tuoåi 30 sinh con bò hoäi chöùng Down laø 0,2%, ôû ñoä tuoåi 40 laø 0,8% vaø
taêng leân raát nhanh ñeán möùc 3,6% ôû nhoùm thai phuï khoaûng 45 tuoåi [67].
Ngoaøi ra, soá lieäu thoáng keâ thöïc teá taïi caùc beänh vieän treân theá giôùi cho thaáy,
taàn suaát sinh con hoäi chöùng Down taêng maïnh ôû nhoùm thai phuï nguy cô cao, khi:
+ Coù trò lieäu baèng hoùa chaát, phoùng xaï caùc beänh lieân quan ñeán ung böôùu
trong voøng 2 naêm tröôùc ngaøy mang thai.
+ Tieàn caên saûn khoa: saûy thai lieân tieáp, sinh con bò dò taät baåm sinh.
5
+ Tieàn caên bò beänh tieåu ñöôøng vaø coù söû duïng Insulin, nghieàn thuoác laù.
+ Trong gia ñình coù ngöôøi thaân bò caùc beänh lieân quan ñeán roái loaïn vaät lieäu
di truyeàn [15].
1.1.3 – Caùc ñaëc ñieåm hình thaùi cuûa beänh nhaân bò hoäi chöùng Down [55][68]:
Beänh nhaân bò hoäi chöùng Down raát deã nhaän daïng vì coù nhöõng ñaëc ñieåm hình
thaùi chung laø:
+ Hai maét caùch xa nhau, hình haïnh nhaân (hôi xeách) vôùi neáp gaáp reõ quaït ôû
goùc trong cuûa maét.
+ Soáng muõi ñoùng thaáp vì xöông muõi khoâng phaùt trieån
+ Cô löôõi daøy, löôõi to vaø theø ra ngoaøi
+ 2 ñöôøng chæ tay nhaäp thaønh 1 ñöôøng chaïy vaét qua loøng baøn tay.
+ Ngoùn chaân caùi toõe ra, naèm caùch xa 4 ngoùn coøn laïi.
+ Coå ngaén.
Hình 1.4 – Mắt hình hạnh nhân và
nếp gấp hình rẽ quạt
Hình 1.5 – Chỉ tay của người bình
thường và người bị hội chứng Down
6
Hình 1.7 – Veû maët gioáng nhau cuûa
nhöõng ngöôøi bò hoäi chöùng Down
Hình 1.6 – Ngoùn chaân caùi cuûa
ngöôøi bò hoäi chöùng Down
1.1.4 – Phaân loaïi hoäi chöùng Down [68]
Caên cöù vaøo nguoàn goác phaùt sinh, caùch thöùc nhaân doøng trong cô theå hay soá
löôïng 1 hoaëc 1 ñoaïn nhieãm saéc theå 21 dö thöøa trong teá baøo, coù theå phaân chia hoäi
chöùng Down thaønh 3 loaïi:
- Hoäi chöùng Down toaøn phaàn:
Ñaây laø tröôøng hôïp phoå bieán nhaát, chieám 95% toång soá ca. Nguyeân nhaân do
roái loaïn phaân chia giao töû ôû cô theå boá meï bình thöôøng, daãn ñeán teá baøo tröùng hoaëc
tinh truøng thöøa 1 nhieãm saéc theå 21. Giao töû baát thöôøng keát hôïp vôùi giao töû bình
thöôøng seõ taïo ra hôïp töû thöøa 1 nhieãm saéc theå (90% nguyeân nhaân laø do tröùng baát
thöôøng). Hôïp töû sau ñoù phaùt trieån phaân chia bình thöôøng, neân toaøn boä teá baøo thai
nhi ñeàu thöøa 1 nhieãm saéc theå 21.
7
Hình 1.8 – Sô ñoà phaùt sinh hoäi chöùng
Down toaøn phaàn töø hôïp töû mang 3
NST 21
- Hoäi chöùng Down khaûm [38]: Chieám tæ leä 3 - 4%, vôùi 2 nguyeân nhaân beänh
sinh.
+ Coù theå do tröùng hoaëc tinh truøng thöøa 1 nhieãm saéc theå 21 keát hôïp taïo hôïp
töû baát thöôøng. Sau ñoù hôïp töû tieáp tuïc phaân chia baát thöôøng taïo thaønh caùc doøng
teá baøo coù 2 nhieãm saéc theå 21 vaø caùc doøng teá baøo coù 3 nhieãm saéc theå 21.
+ Nguyeân nhaân thöù 2 laø tröùng vaø tinh truøng bình thöôøng, taïo hôïp töû bình
thöôøng (coù 2 nhieãm saéc theå 21) nhöng do roái loaïn khoâng taùch caëp trong quaù
trình phaân baøo sau ñoù, daãn ñeán caùc teá baøo coù 1, 2 hoaëc 3 nhieãm saéc theå 21. Tuy
nhieân, chæ coù caùc teá baøo coù 2 vaø 3 nhieãm saéc theå 21 tieáp tuïc phaân chia bình
thöôøng, taïo thaønh cô theå daïng Down khaûm.
8
Hình 1.9 – Sô ñoà phaùt sinh hoäi
chöùng Down khaûm do hôïp töû coù 3
NST 21 phaân chia baát thöôøng
Hình 1.10 – Sô ñoà phaùt sinh hoäi
chöùng Down khaûm do hôïp töû coù 2
NST 21 phaân chia baát thöôøng
- Hoäi chöùng Down chuyeån ñoaïn:
Roái loaïn naøy chieám tæ leä 1 - 2% toång soá tröôøng hôïp maéc beänh Down, do W. R.
B. Robertson – moät nhaø khoa hoïc Myõ, chuyeân nghieân cöùu gen coân truøng tìm ra
naêm 1961.
9
Nguyeân nhaân do hieän töôïng chuyeån ñoaïn trong phaân baøo giaûm nhieãm taïo giao
töû, daãn ñeán tình traïng caùnh daøi cuûa nhieãm saéc theå 21 chuyeån ñoaïn gaén vaøo caùnh
daøi cuûa nhieãm saéc theå 14 (hình 1.11).
Hình 1.11 – Roái loaïn chuyeån
ñoaïn giöõa caùnh daøi cuûa
nhieãm saéc theå 14 vaø 21 trong
quaù trình phaân baøo
Sau ñoù, giao töû thöøa 1 ñoaïn nhieãm saéc theå 21, keát hôïp vôùi giao töû bình thöôøng
seõ phaùt trieån thaønh cô theå mang beänh Down chuyeån ñoaïn (hình 1.10).
Hình 1.12 – Sô ñoà phaùt sinh caù theå bò
hoäi chöùng Down chuyeån ñoaïn
Tình traïng beänh lyù lieân quan cuûa nhöõng ngöôøi mang nhieãm saéc theå 21
chuyeån ñoaïn laø nheï nhaát trong 3 loaïi hoäi chöùng Down, moät soá thaäm chí khoâng coù
10
bieåu hieän beänh neân coù theå laáy vôï vaø sinh con, nhöng con caùi sinh ra ña soá maéc caùc
beänh lyù lieân quan ñeán roái loaïn nhieãm saéc theå (hình 1.13).
Hình 1.13 – Sô ñoà di truyeàn caùc loaïi beänh lyù lieân quan ñeán roái loaïn nhieãm saéc theå töø
boá hoaëc meï bò hoäi chöùng Down chuyeån ñoaïn
1.1.5 – Caùc dò taät phaùt sinh do hoäi chöùng Down
Do caùc teá baøo trong cô theå thöøa 1 hoaëc 1 ñoaïn nhieãm saéc theå 21, daãn ñeán
roái loaïn baåm sinh caáu truùc cuõng nhö hoaït ñoäng chöùc naêng cuûa caùc cô quan. Tuy
nhieân, trong khoaûng 300 gen treân nhieãm saéc theå 21, chæ coù 1 vaøi gen gaây ra caùc dò
taät ñi keøm khi nhaân ba, vuøng caùc gen naøy goïi laø DSCR (Down syndrome critical
regions) [56], cuï theå nhö sau:
+ SOD1 (superoxide dismutase 1 gene): Giaûm chöùc naêng cuûa heä mieãn dòch.
+ COL6A1 (alpha – 1 collagen VI gene): Gaây dò taät tim.
+ ETS2 (ETS2 oncogene): Gaây baát thöôøng caáu truùc xöông.
11
+ CAFIA (chromatin assembly factor 1, p60 subunit): Roái loaïn toång hôïp
DNA.
+ CBS (cystathione beta synthetase): Roái loaïn ñoàng hoùa vaø cô cheá söûa sai
DNA.
+ DYRK1A (dual – specificity tyrosine phosphorylation – regulated kinase
1A): Giaûm toác ñoä daãn truyeàn trong caùc ñaùp öùng thaàn kinh.
+ CRYA1 (alpha – 1 crystallin): Ñuïc thuûy tinh theå.
+ GART (glycinamide ribonucleotid synthetase): Roái loaïn toång hôïp vaø söûa
sai DNA.
+ IFNAR (interferon alpha receptor): Ngaên caûn hoaït ñoäng cuûa heä mieãn dòch
vaø caùc cô quan khaùc.
Tuy nhieân, caùc gen naøy naèm treân caùc allen khaùc nhau, neân tình traïng beänh
lyù cuûa beänh nhaân Down seõ khaùc nhau tuøy thuoäc vaøo vieäc allen naøo seõ xuaát hieän ôû
phaàn nhieãm saéc theå nhaân 3. Ngoaøi ra, moät vaøi allen khi xuaát hieän ôû ngöôøi naøy thì
coù bieåu hieän beänh, nhöng ôû ngöôøi khaùc laïi khoâng, phuï thuoäc vaøo heä soá di truyeàn caù
nhaân (beäânh nhaân hoäi chöùng Down coù khuynh höôùng suy giaûm heä soá di truyeàn)
[53].
Hai nguyeân nhaân treân giaûi thích hieän töôïng, taïi sao tình traïng khieám khuyeát
baåm sinh laïi khaùc nhau ôû caùc beänh nhaân khaùc nhau. Nhöng nhìn chung, ngöôøi bò
hoäi chöùng Down seõ gaëp caùc daïng dò taät sau:
+ Dò taät tim: 50% treû bò hoäi chöùng Down sinh ra coù khieám khuyeát tim ñi
keøm. Caùc dò taät thöôøng gaëp laø thoâng lieân thaát, hôû van tim … Ñaây cuõng laø nguyeân
nhaân chính laøm cho tæ leä treû bò beänh Down cheát tröôùc 5 tuoåi raát cao.
12
+ Dò taät oáng tieâu hoùa: Xuaát hieän vôùi tæ leä 10%. Beänh thöôøng gaëp nhaát laø heïp
taù traøng vaø giaûm nhu ñoäng ruoät do thieáu haïch thaàn kinh thaønh ñaïi traøng (beänh
Hirschsprung). Beänh nhaân thöôøng noân oùi, vieâm loeùt taù traøng vaø taùo boùn kinh nieân.
+ Beänh veà tai: 40 – 75% treû gaëp baát thöôøng trong caáu truùc tai giöõa vaø giaûm
noäi dòch tai trong. Keát quaû laø tæ leä vieâm tai giöõa raát cao vaø thính giaùc suy giaûm.
+ Thieåu naêng tuyeán giaùp: Chieám tæ leä 5%. Tuyeán giaùp keùm phaùt trieån daãn
ñeán heä xöông, raêng vaø naõo boä keùm phaùt trieån, thaân nhieät thaáp. Ngoaøi ra, treû chaäm
sinh tröôûng vaø tröôûng thaønh, thieáu maùu do thieåu saûn hoàng caàu.
+ Beänh veà maét: Tæ leä dò taät dao ñoäng töø 5% ñeán 10%. Caùc beänh thöôøng gaëp
laø taêng nhaõn aùp, thuûy tinh theå môø, roái loaïn tieâu cöï (vieãn thò, caän thò), roái loaïn thò
tröôøng (leù maét).
+ Beänh baïch caàu: Cöù 150 beänh nhaân Down thì coù 1 ngöôøi maéc beänh baïch
caàu, tæ leä naøy cao gaáp 20 laàn so vôùi bình thöôøng, vaø laø nguyeân nhaân daãn ñeán tình
traïng suy giaûm mieãn dòch cuûa cô theå [43].
+ Ngoaøi baát thöôøng caáu truùc cô quan, caùc phaûn öùng sinh lyù cuûa ngöôøi bò hoäi
chöùng Down coù toác ñoä chaäm hôn bình thöôøng, aûnh höôûng ñeán ñöôøng daãn truyeàn
giöõa thuï quan cô quan phaân tích vaø heä thaàn kinh. Ñieàu naøy laøm cho hoaït ñoäng
phaûn xaï chaäm chaïp, ñôn giaûn, ít xaûy xa trong tröôøng hôïp cöôøng ñoä kích thích
khoâng ñuû lôùn [55].
1.1.6 – AÛnh höôûng cuûa hoäi chöùng Down tôùi gia ñình vaø xaõ hoäi.
Cho ñeán nay, chöa coù thuoác phoøng vaø trò caên nguyeân hoäi chöùng Down, nhöõng
lieäu phaùp thöôøng qui chæ aùp duïng nhaèm caûi thieän phaàn naøo söùc khoûe, taâm thaàn
hoaëc chöõa trò caùc dò taät baåm sinh ñi keøm.
13
Theo tæ leä chung cuûa theá giôùi, moãi naêm seõ coù khoaûng 800 treû em bò beänh Down
chaøo ñôøi taïi Vieät Nam. Vôùi tæ leä 20% cheát tröôùc 5 tuoåi thì 10 naêm sau, coäng ñoàng
nhöõng ngöôøi bò hoäi chöùng Down laø 6400. Ñaây seõ laø moät gaùnh naëng cho gia ñình
noùi rieâng vaø xaõ hoäi noùi chung.
Ngöôøi bò beänh Down coù chæ soá IQ thaáp, dao ñoäng trong khoaûng 20 – 80 [26],
khoâng coù khaû naêng hoïc taäp, laøm vieäc, do ñoù khoâng theå töï chaêm soùc baûn thaân maø
luoân luoân phaûi phuï thuoäc ngöôøi khaùc.
Tuoåi thoï trung bình thaáp (töø 20 -39 tuoåi), trong ñieàu kieän nuoâi döôõng toát hoï coù
theå soáng laâu hôn, tuy nhieân 75% trong soá hoï coù bieåu hieän cuûa beänh Alzeheimer
(maát trí nhôù) vaøo ñoä tuoåi 40 [26].
Cô hoäi keát hoân cuûa nhöõng ngöôøi naøy raát thaáp, neáu laäp gia ñình, ñaøn oâng ña soá
seõ khoâng coù con, phuï nöõ vaãn coù theå sinh con nhöng 50% con sinh ra coù nguy cô bò
hoäi chöùng Down gioáng meï.
Ñoái vôùi gia ñình, khi sinh con bò hoäi chöùng Down, ngoaøi toán keùm tieàn baïc cho
nhöõng trò lieäu phaùt sinh (khoaûng 40 trieäu ñoàng/ ca moå tim), toán keùm tieàn baïc nuoâi
döôõng (500 ngaøn ñoàng/thaùng) vaø toån thaát do hoï khoâng coù khaû naêng lao ñoäng (1
trieäu ñoàng/thaùng). Coøn ñeå laïi daáu aán taâm lyù naëng neà, lo laéng cho nhöõng laàn sinh ñeû
tieáp theo. Hôn nöõa, anh chò em cuûa nhöõng ngöôøi bò hoäi chöùng Down, seõ gaëp khoù
khaên khi keát hoân vì nhöõng ñònh kieán khoâng toát cuûa xaõ hoäi, veà gaùnh naëng chaêm soùc
vaø khaû naêng di truyeàn cuûa caên beänh naøy.
1.2 – Löôïc söû nghieân cöùu:
1.2.1 – Tình hình nghieân cöùu treân theá giôùi:
14
Hoäi chöùng Down ñöôïc moâ taû laàn ñaàu tieân bôûi baùc só John Langdon Down,
ngöôøi Anh, vaøo naêm 1866, vôùi ñaëc ñieåm raát ñaëc tröng cuûa nhöõng ngöôøi bò Down laø
neáp gaáp reõ quaït döôùi goùc trong cuûa maét [41].
Töø naêm 1939 – 1945, phuïc vuï cho chöông trình “T4 – caùi cheát an laønh”
nhaèm taïo ra gioáng ngöôøi kieät xuaát cuûa Adolf Hitler, ñoäi nguõ caùc nhaø khoa hoïc Ñöùc
luùc baáy giôø, chuû trì laø Philip Bouhler vaø Dr. Karl Brandt taäp trung nghieân cöùu raát kó
caùc tröôøng hôïp thieåu naêng taâm thaàn vaø theå löïc ôû ngöôøi, trong ñoù coù beänh lyù Down
[52]. Do ñoù, taát caû caùc ñaëc ñieåm cuûa ngöôøi bò Down nhö löôõi to, 2 maét xa nhau …
ñeàu ñöôïc phaùt hieän.
Naêm 1959, döïa treân söï phaùt trieån cuûa kó thuaät nhieãm saéc theå vaøo ñaàu nhöõng
naêm 1950, giaùo sö Jeroâme Lejeune ngöôøi Phaùp tìm ra cô cheá phaùt sinh hoäi chöùng
Down laø do thöøa 1 nhieãm saéc theå thöù 21 [50].
Naêm 1983 – 1997, Yang Q, Rasmussen SA, Friedman JM thuoäc toå chöùc söùc
khoûe treû em vaø phaùt trieån con ngöôøi quoác gia Myõ, tieán haønh theo doõi caùc tröôøng
hôïp töû vong cuûa nhöõng ngöôøi bò hoäi chöùng Down ñeå tính tuoåi thoï trung bình cuûa
hoï. Keát quaû cho thaáy, nhöõng ngöôøi bò hoäi chöùng Down coù tuoåi thoï raát thaáp, trung
bình töø 20 – 39 tuoåi [74].
Ngaøy nay, caùc nghieân cöùu chuû yeáu taäp trung tìm caùc hôïp chaát coù khaû naêng
ngaên ngöøa hoäi chöùng Down, hoaëc caûi thieän khaû naêng vaän ñoäng taâm thaàn, ngoân ngöõ
cuûa treû bò beänh Down [61].
1.2.2 – Tình hình nghieân cöùu trong nöôùc:
Töø naêm 2002 – 2004, beänh vieän Phuï saûn Huøng Vöông T.p Hoà Chí Minh
thöïc hieän chöông trình “Nghieân cöùu nhaèm xaùc laäp giaù trò chuaån veà nhöõng nguy cô
sinh con bò hoäi chöùng Down ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam thoâng qua chæ ñieåm huyeát
15
thanh”. Chöông trình ñaõ tieán haønh xeùt nghieäm Triple Test cho 700 thai phuï mang
thai töø 14 – 17 tuaàn, sau khi coù keát quaû, duøng coâng thöùc hieäu chænh tính toaùn caùc
chæ ñieåm huyeát thanh trung vò ñoái vôùi quaàn theå thai phuï naøy. Chæ ñieåm huyeát thanh
seõ laø cô sôû ñeå öùng duïng xeùt nghieäm Triple Test hieäu quaû trong chaån ñoaùn hoäi
chöùng Down taïi beänh vieän Huøng Vöông, ngoaøi ra keát quaû Triple Test coøn giuùp
chaån ñoaùn moät soá beänh lyù roái loaïn gen khaùc nhö: coät soáng cheû ñoâi, hoäi chöùng
Edward … Thuû thuaät cho keát quaû nhanh, reû tieàn, khoâng gaây haïi cho thai nhi so vôùi
phöông phaùp choïc doø dòch oái [7]. Tuy nhieân, ñoä chính xaùc cuûa xeùt nghieäm naøy
khoâng cao (khoaûng 60%), coù theå gaây ra nhöõng lo laéng, hoang mang khoâng ñaùng coù
cho thai phuï.
Naêm 2006, tröôøng Ñaïi hoïc Y Haø Noäi coù 1 ñeà taøi nghieân cöùu nhaèm xaùc ñònh
moái lieân quan giöõa kieåu gen vaø kieåu hình cuûa treû bò hoäi chöùng Down so vôùi kieåu
gen cuûa boá meï, do Nguyeãn Vaên Röïc chuû bieân [13].
Noäi dung nghieân cöùu taäp trung vaøo caùc tröôøng hôïp beänh lyù Down di truyeàn,
cuï theå laø daïng Down chuyeån ñoaïn di truyeàn töø kieåu gen boá meï mang nhieãm saéc
theå 21 chuyeån ñoaïn. Töø ñoù, coù theå tính toaùn khaû naêng sinh con bò hoäi chöùng Down
döïa treân xeùt nghieäm kieåu gen boá meï, bôûi tæ leä di truyeàn kieåu gen naøy raát khaùc
nhau tuøy thuoäc tröôøng hôïp boá hay meï mang gen. Tuy nhieân, tính öùng duïng cuûa
nghieân cöùu naøy khoâng cao vì daïng Down di truyeàn chieám tæ troïng raát thaáp trong
thöïc teá (chæ khoaûng 1 - 2%), kó thuaät xeùt nghieäm nhieãm saéc theå chæ coù theå tieán
haønh ôû caùc trung taâm lôùn, do caùc kó thuaät vieân trình ñoä cao thöïc hieän.
Cuõng trong naêm naøy, tröôøng Ñaïi hoïc Y Haø Noäi coøn coù ñeà taøi “Hoaøn chænh kó
thuaät lai taïi choã huyønh quang trong chaån ñoaùn tröôùc sinh hoäi chöùng Down” do
Hoaøng Thu Lan thöïc hieän [10], nhaèm nghieân cöùu öùng duïng kó thuaät lai taïi choã
16
huyønh quang trong phaùt hieän hoäi chöùng Down sôùm. Ñaây laø kó thuaät xeùt nghieäm
nhieãm saéc theå töông ñoái môùi treân theá giôùi, cho keát quaû nhanh (1 -2 ngaøy) so vôùi
xeùt nghieäm thoâng thöôøng (nhuoäm baêng G) laø khoaûng 1 tuaàn. Ñoä chính xaùc raát cao
(hôn 99, 5%), hôn haún so vôùi caùc thuû thuaät khoâng xaâm laán keát hôïp khaùc (khoaûng
65% - 95%). Nhöng vì ñaây laø thuû thuaät xaâm laán nhaèm thu maãu teá baøo thai nhi töø
dòch oái, neân coù nhieàu taùc ñoäng xaáu ñeán thai nhi (saûy thai, khoeøo chi, thieåu oái do roø
dòch …). Kó thuaät naøy coù theå gaây laõng phí veà maët tieàn baïc neáu ñem aùp duïng ñaïi traø
cho taát caû caùc thai phuï thuoäc nhoùm nguy cô cao, vì chi phí cho moät laàn xeùt nghieäm
hieän nay laø khoaûng 1.500.000 ñoàng.
1.3 – Caùc phöông phaùp taàm soaùt hoäi chöùng Down trong thai kyø:
1.3.1 – Caùc phöông phaùp taàm soaùt ñôn leû:
a) Döïa treân yeáu toá tuoåi meï:
Tæ leä sinh con bò hoäi chöùng Down ôû caùc nhoùm thai phuï ñoä tuoåi khaùc nhau thì
khaùc nhau, theå hieän nhö trong baûng 1.1 sau:
Baûng 1.1 – Tæ leä sinh con bò hoäi chöùng Down cuûa thai phuï theo ñoä tuoåi
Tuoåi meï 15 - 19 20 - 24 25 - 29 30 - 31 32 33 34 35
Tỉ lệ 1 / 1400 1/1250 1/1100 1/900 1/750 1/625 1/500 1/350
Tuoåi meï 36 37 38 39 40 41 42 43
Tỉ lệ 1/275 1/225 1/175 1/140 1/100 1/85 1/65 1/50
Tuoåi meï 44 ≥ 45
Tỉ lệ 1/40 1/25
17
Nhöõng thai phuï töø 35 tuoåi trôû leân ñöôïc cho laø thuoäc nhoùm coù nguy cô cao
[6], theo nghieân cöùu cuûa Scott H. Lamson vaø Ernest B. Hook treân 1000 treû sinh ra
bò hoäi chöùng Down cuûa caùc thai phuï coù ñoä tuoåi töø 20 ñeán 49 (thöïc hieän naêm 1980
taïi New York, Myõ), taàn suaát sinh con bò hoäi chöùng Down cuûa caùc baø meï lôùn hôn 35
tuoåi naèm ôû möùc 37% [62].
Tuy nhieân, phöông phaùp taàm soaùt hoäi chöùng Down theo yeáu toá tuoåi meï coù
tính öùng duïng khoâng cao, vì tæ leä thai phuï döôùi 35 tuoåi chieám tôùi 91% toång soá
tröôøng hôïp khaùm thai [5]. Ngoaøi ra, do tuoåi meï laø daáu hieäu laâm saøng coù tính ñaëc
hieäu khaù thaáp, neân baùc só khaùm thai thöôøng khoâng yeâu caàu tieáp tuïc xeùt nghieäm
nhieãm saéc theå kieåm tra chính xaùc hoäi chöùng Down, neáu caùc daáu hieäu caän laâm saøng
khaùc laø aâm tính.
b) Phöông phaùp sieâu aâm sôùm: Tuøy thuoäc vaøo tuoåi thai, coù theå söû duïng 1 trong 2
phöông phaùp sieâu aâm.
- Sieâu aâm ñoä daøy boùng môø da gaùy (NT – Nuchal Translucency)
Boùng môø da gaùy laø moät trong nhöõng daáu hieäu laâm saøng khaù ñaëc hieäu, do
thai nhi bò hoäi chöùng Down thöôøng keøm theo hieän töôïng öù ñoïng dòch baïch huyeát
vuøng gaùy. Coù nhieàu caùch giaûi thích, theo Jon Hyett [46] laø do söï gia taêng baát
thöôøng ñöôøng kính van ñoäng maïch chuû vaø ñöôøng kính ñoäng maïch leân, trong khi
ñöôøng kính eo ñoäng maïch noái giöõa ñoäng maïch döôùi ñoøn traùi vaø ñoäng maïch treo
(lieân thoâng giöõa maët treân cung ñoäng maïch chuû vaø maët döôùi ñoäng maïch phoåi) heïp
baát thöôøng. YÙ kieán khaùc laïi cho raèng [30], do hieän töôïng baát saûn tieåu tónh maïch
baïch huyeát noái giöõa heä haïch baïch huyeát coå vôùi caùc tónh maïch baïch huyeát ñoå veà tuùi
baïch huyeát ngöïc, daãn ñeán hieän töôïng öù ñoïng dòch baïch huyeát vuøng sau coå.
18
Naêm 1992, Nicholaides [57] ñeà xuaát phöông phaùp sieâu aâm ñoä daøy boùng môø
da gaùy baèng maùy sieâu aâm 2D, tieán haønh treân thai nhi töø 10 – 14 tuaàn tuoåi. Sau ñoù,
keát quaû ñöôïc phaân tích baèng phaàn meàm FMF (Fetal Medicine Foundation), duøng
ñeå chaån ñoaùn hoäi chöùng Down trong thai kyø.
Sieâu aâm thöïc hieän qua ngaõ buïng, söû duïng soùng aâm 4MHz (taïo bôûiø doøng
ñieän xoay chieàu taàn soá cao), ñi qua ñaàu doø baèng goám aùp ñieän. Tín hieäu phaûn hoài seõ
thu ñöôïc döôùi daïng xung ñieän, sau ñoù chuyeån thaønh tín hieäu hình aûnh hieån thò treân
maøn hình [2]. Ít nhaát 8 hình aûnh veà boùng môø da gaùy seõ ñöôïc maùy tính thu thaäp, sau
ñoù phaàn meàm seõ tính toaùn cho ra keát quaû chính xaùc cuoái cuøng.
Thoâng thöôøng, vaøo tuaàn thöù 11 cuûa thai kyø, heä baïch huyeát thai nhi ñaõõ phaùt
trieån ñaày ñuû, löôïng baïch huyeát löu thoâng vuøng gaùy seõ taïo hình aûnh boùng môø coù ñoä
daøy naèm trong khoaûng 2,18 mm ñeán 2,5 mm. Neáu keát quaû sieâu aâm cho thaáy ñoä daøy
boùng môø lôùn hôn 2,5 mm, baùc só seõ keát luaän thai nhi nguy cô cao vôùi hoäi chöùng
Down [21].
Sieâu aâm boùng môø da gaùy laø chæ ñònh thöôøng qui trong taàm soaùt Down vì
phöông phaùp naøy reû tieàn, khoâng xaâm laán vaø cho keát quaû nhanh. Tuy nhieân, chæ
khoaûng 85% thai nhi bò hoäi chöùng Down coù boùng môø da gaùy daøy hôn 2,5mm, ñoàng
thôøi 13% thai nhi bình thöôøng coù boùng môø daøy hôn 2,5 mm. Ngoaøi ra, ñoä chính xaùc
cuûa keát quaû sieâu aâm coøn phuï thuoäc vaøo ngöôøi laøm sieâu aâm, ñoä phoùng ñaïi thai nhi,
kyõ thuaät ño, maùy sieâu aâm, theá naèm cuûa thai nhi vaø theå traïng thai phuï [16]ï. Vì vaäy,
ñoä nhaïy cuûa phöông phaùp naøy khoâng cao, thöïc teá chæ khoaûng 62% vôùi tæ leä döông
tính giaû leân ñeán 5% treân theá giôùi [54] vaø 30% ôû Vieät Nam [5].
- Sieâu aâm chieàu daøi xöông muõi vaø moät soá daáu hieäu khaùc :
19
Quaù trình taïo xöông muõi hoaøn taát vaøo tuaàn thöù 23 cuûa thai kyø, trong suoát
tam caù nguyeät thöù hai (giai ñoaïn 3 thaùng giöõa thai kyø), 60 – 100 % thai nhi bò hoäi
chöùng Down coù bieåu hieän thieåu saûn xöông muõi. Do ñoù naêm 2002, Bryann Bromley
[31] ñaõ söû duïng heä thoáng maùy sieâu aâm 3D ngaõ buïng, taàn soá 8 MHz thöïc hieän sieâu
aâm ñoä daøi xöông muõi giai ñoaïn 14 – 23 tuaàn thai, nhaèm chaån ñoaùn hoäi chöùng
Down.
Keát quaû sieâu aâm seõ ñöôïc phaàn meàm FMF tính toaùn döïa treân 2 thoâng soá laø
ñöôøng kính löôõng ñænh (BPD – biparietal diameter) vaø chieàu daøi xöông muõi (NBL
– nasal bone length). ÔÛ thai nhi bình thöôøng, vaøo tuaàn thöù 14 cuûa thai kyø, xöông
muõi coù chieàu daøi trung bình laø 4,6 ± 0,89 mm, sau ñoù cöù 1mm gia taêng ñöôøng kính
löôõng ñænh, NBL seõ gia taêng 0,13 mm, vì vaäy tæ leä BMP/NBL luoân oån ñònh ôû möùc
8,1 ± 1,4. Ñoái vôùi thai nhi bò hoäi chöùng Down, NBL ño ñöôïc ôû thôøi ñieåm naøy laø 3,5
± 0,47 mm, sau ñoù NBL khoâng gia taêng ñoàng thôøi vôùi BMP, vì vaäy tæ soá BMP/NBL
cao hôn haún so vôùi thai nhi bình thöôøng. Ñoä chính xaùc cuûa chaån ñoaùn naøy naèm
trong khoaûng 60% - 80%, vôùi tæ leä döông tính giaû töø 5% - 10% vì 0,2% - 2,5% treû
bình thöôøng bieåu hieän thieåu saûn xöông muõi [31]. Ôû Vieät Nam, chöa coù keát luaän veà
tính chính xaùc cuûa phöông phaùp naøy.
Keát quaû sieâu aâm NBL thöôøng ñöôïc keát hôïp vôùi caùc daáu hieäu: ña oái, ñoä daøi
xöông ñuøi ngaén, roái loaïn nang ñaùm roái maïng maïch, giaõn nheï naõo thaát … ñeå taêng
tính chính xaùc trong chaån ñoaùn [5]. Ñaây laø moät chaån ñoaùn khoù thöïc hieän, ñoøi hoûi
maùy moùc cuõng nhö kyõ thuaät vieân trình ñoä cao, ñöôïc taäp huaán kó caøng.
c) Xeùt nghieäm sinh hoùa.
° Caùc chaát caàn xeùt nghieäm.
20
Xeùt nghieäm Double Test [18]
Double test aùp duïng cho tuaàn thai töø 10 ñeán 14, nhaèm ño löôøng noàng ñoä 2
chaát PAPP - A (Pregnancy - associated plasma protein - A) vaø Free βhCG (free
beta human chorionic gonadotrophin) coù trong huyeát töông cuûa meï.
- PAPP – A
Trong huyeát töông thai phuï, PAPP – A laø chaát xuaát hieän sôùm nhaát, do maøng
nuoâi (trophoblast) tieát ra vaø luoân ôû daïng hôïp phaàn vôùi proMBP (tieàn thaân cuûa
protein neàn baïch caàu öa kieàm - eosinophil major basic protein). Cöù 2 tieåu phaàn
PAPP – A lieân keát vôùi 2 tieåu phaàn proMBP qua 2 caàu noái di – sunfit thaønh 1 caáu
truùc glycoprotein töù dò hôïp, troïng löôïng khoaûng 500 kDal.
PAPP-A ñoùng vai troø laø chaát ñieàu khieån sinh tröôûng teá baøo baèng caùch hoaït
hoùa nhaân toá sinh tröôûng gioáng Insulin (IGF). Bình thöôøng, nhaân toá naøy ôû daïng hôïp
phaàn IGFBP4 (Insulin-like growth factor binding protein - 4 protease) gaén vôùi
protein 4. Trong caáu truùc phaân töû coù moät vuøng goïi laø khôùp baûn leà (hình 1.13) daøi
khoaûng 9 ñeán 20 acid amin baét ñaàu baèng Glycin – 15 (hình 1.13) [64].
Hình 1.14 – Khôùp baûn leà (maøu vaøng) baét ñaàu töø vò
trí Gly (maøu xanh)
PAPP – A thuoäc hoï Metalloproteinase coù co – enzyme laø ion Zn, thuûy phaân
protein theo caùch caét lieân keát peptid töø phía beân trong (endopetidase). Bình
21
thöôøng, proMBP ñoùng vai troø laø chaát öùc cheá PAPP – A, khi lieân keát di – Sunfit ñöùt
gaõy, PAPP – A taùch ra vaø gaén vaøo vuøng khôùp baûn leà cuûa IGFBP4. Naêng löôïng hoùa
öùng ñoäng seõ laøm ñöùt gaõy lieân keát giöõa Methionin 135 vaø Lysin 136 laøm protein 4
taùch ra vaø IGF baét ñaàu coù hoaït tính [49].
Noàng ñoä PAPP – A taêng daàn trong suoát thai kyø, cao nhaát vaøo khoaûng 12
tuaàn (100μg /lít), sau ñoù toác ñoä gia taêng giaûm daàn. Nhöõng tröôøng hôïp roái loaïn
nhieãm saéc theå 21 seõ coù noàng ñoä PAPP – A thaáp hôn möùc bình thöôøng, vì vaäy noàng
ñoä PAPP – A huyeát töông laø moät trong nhöõng chæ ñieåm sinh hoùa duøng ñeå chaån
ñoaùn hoäi chöùng Down.
- Free βhCG (free beta human chorionic gonadotrophin)
hCG laø 1 thaønh vieân trong hoï hoùc moân glycoprotein, troïng löôïng phaân töû
khoaûng 38 000 daltons, do nhau toång hôïp döïa treân tieàn chaát töø gan (80%) vaø tuyeán
thöôïng thaän (20%) cuûa thai nhi.
Caáu truùc phaân töû hCG goàm 2 tieåu phaàn (subunits) α vaø β polypeptid lieân
keát vôùi nhau khoâng ñoàng hoùa trò [25]. Tieåu phaàn α (do 1 gen treân nhieãm saéc theå soá
6 maõ hoùa) gioáng nhau ôû taát caû caùc hoùc moân glycoprotein khaùc, neân chæ coù tieåu
phaàn β (do ít nhaát 6 gen treân nhieãm saéc theå 19 maõ hoùa) giöõ vai troø ñaùp öùng mieãn
dòch vaøø taïo khaùng nguyeân beà maët ñaëc hieäu.
hCG öùc cheá buoàng tröùng tieát hoùc moân theå vaøng, duy trì tieát hoùc moân
progesterol kích thích heä maïch maùu nuoâi thai phaùt trieån, neân hCG ñoùng vai troø laø
hoùc moân duy trì quaù trình mang thai. Ngoaøi ra, hCG coøn ñaûm baûo dung hôïp mieãn
dòch giöõa cô theå meï vaø thai nhi.
22
Sau khi taïo ra, hCG seõ nhanh choùng phaân raõ thaønh 2 tieåu phaàn αhCG vaø
βhCG töï do vôùi moät vaøi maûnh nhoû goïi laø fhCG (framents). Tieåu phaàn βhCG chöùa
145 amino acid, gaén vôùi 6 ñoaïn oligosaccharide taïo thaønh 2 vuøng (epitopes) β6 vaø
β7 coù theå gaén ñaëc hieäu vôùi caùc khaùng theå ñôn doøng thöông maïi [45].
Noàng ñoä βhCG taêng cao nhaát vaøo khoaûng tuaàn thöù 10, ôû möùc 100 mlU/ml,
sau ñoù giaûm daàn vaø sau khi sinh thì khoâng doø ñöôïc nöõa. Trong hoäi chöùng Down,
keát quaû xeùt nghieäm sinh hoùa huyeát töông thai phuï seõ cho thaáy noàng ñoä βhCG töï do
cao hôn haún (gaáp 2 laàn so vôùi möùc bình thöôøng).
Theo nghieân cöùu cuûa Wald, xeùt nghieäm double test 3 thaùng ñaàu thai kyø coù
ñoä chính xaùc laø 75% (Wald et al 1998) [71].
Xeùt nghieäm Triple Test [20][28]
Triple test laø xeùt nghieäm sinh hoùa aùp duïng cho tuaàn thai töø 15 ñeán 18, ngoaøi
free βhCG (human chorionic gonadotropin), xeùt nghieäm naøy ño theâm noàng ñoä 2
chaát laø AFP (Alpha – fetoprotein) vaø uE3 (Unconjugated estriol).
- AFP (Alpha – fetoprotein)
AFP laø 1 glycoprotein, goàm 1 chuoãi polypetide 590 acid amin, chia laøm 3
phaàn (domain), troïng löôïng phaân töû khoaûng 69 000 daltons vôùi 4% carbohydrat ôû
daïng maïch beân oligosaccharide.
Bình thöôøng, noàng ñoä AFP trong maùu ngöôøi tröôûng thaønh raát thaáp (10ng/ml),
taêng cao khi phuï nöõ mang thai. Trong khoaûng thôøi gian töø tuaàn thöù 14 – 18, noàng
ñoä AFP dao ñoäng ôû möùc 30ng/ml – 100ng/ml, sau ñoù giaûm daàn.
AFP laø protein huyeát töông ñaàu tieân xuaát hieän trong thai kyø (khoaûng 4 tuaàn
sau khi phoâi gaén vaøo töû cung), do sieâu hoï gen Albumin taïo ra. Ñoùng vai troø laø chaát
23
mang ligant, ñieàu tieát quaù trình vaän chuyeån axit beùo khoâng no noäi baøo, vaän chuyeån
estrogen vaø ñieàu hoøa mieãn dòch.
AFP thai kyø do nhau, maøng nuoâi vaø gan thai tieát ra, 1 phaàn seõ ñi vaøo maùu
meï. AFP giaûm tieát baát thöôøng (giaûm 30% - 50%) laø daáu hieäu cho thaáy thai nhi coù
nguy cô bò hoäi chöùng Down, khieám khuyeát hôû oáng thaàn kinh hoaëc thieáu moät phaàn
naõo.
- UE3
Estriol (hay coøn goïi laø 17 – β Estriol) laø 1 trong nhöõng hoùc moân steroid quan
troïng nhaát ôû phuï nöõ. Bình thöôøng do nang tröùng tieát ra, nhöng trong thai kyø, nguoàn
tieát Estriol chuû yeáu do nhau ñaûm nhieäm, coù vai troø duy trì thai, kích thích tuyeán söõa
phaùt trieån baèng caùch gia taêng sinh toång hôïp receptor cuûa ocytocine treân tuyeán vuù
(thoâng qua heä thoáng tin nhaén thöù caáp).
Ban ñaàu, nhau tieát Estriol ôû daïng tieàn chaát laø Pregnenolone, sau ñoù chuyeån
hoùa thaønh DHEA (dehydriepiandrosterone) ôû tuyeán thöôïng thaän thai nhi baèng caùch
thôm hoùa (aromatization) vaø loaïi boû löu huyønh (desulfurylation). DHEA theo maùu
ñi ñeán gan thai nhi, chuyeån hoùa thaønh 16α – OH – DHEA – Sulfate, chaát naøy di
chuyeån qua nhau vaø chuyeån thaønh Estriol taïi ñaây.
Estriol seõ ñi tieáp vaøo voøng tuaàn hoaøn cuûa meï, sau chu kyø baùn phaân khoaûng
20 phuùt, 90% Estriol lieân hôïp (conjugated) thaønh daïng Estriol glucoronide vaø
Estriol sulfates taïi gan thai phuï, sau ñoù baøi tieát qua thaän. 10% coøn laïi toàn taïi ôû
daïng khoâng lieân hôïp (unconjugated) trong huyeát töông.
Noàng ñoä Estriol khoâng lieân hôïp trong huyeát töông meï taêng lieân tuïc ñeán möùc
15,3 ng/ml khi sinh, theo doõi söï suy giaûm noàng ñoä uE3, keát hôïp vôùi söï suy giaûm
noàng ñoä AFP vaø gia taêng free βhCG laø cô sôû cuûa phöông phaùp Triple test, nhaèm
24
chaån ñoaùn nguy cô thai nhi bò hoäi chöùng Down, vôùi ñoä chính xaùc khoaûng 60 – 70%,
tæ leä döông tính giaû laø 5% (nguyeân nhaân thöôøng laø do ña thai khoâng bieát tröôùc
(hieám xaûy ra), tuoåi thai khoâng chính xaùc hoaëc do söï bieán ñoåi baát thöôøng cuûa caùc
protein) [36].
° Kyõ thuaät xeùt nghieäm :
Chuaån bò thieát bò, duïng cuï
- 4 boä ELISA kit (Gamma SA – hình 1.15) duøng ñeå xaùc ñònh noàng ñoä PAPP – A;
free βhCG; AFP; UE3, moãi boä goàm nhöõng loaïi hoùa chaát sau:
Khaùng theå mang (antibody capture) gaén saün treân vi gieáng; Huyeát töông
chuaån chứa maãu vaät chaát cần kiểm tra vôùi caùc noàng ñoä biết trước (standard serum);
Huyết töông ñieàu khiển, chöùa mẫu vaät chaát caàn kiểm tra ở nồng độ ngöôõng giữa aâm
tính vaø döông tính (control serum); Khaùng theå ñaùnh daáu ôû daïng lieân keát vôùi
enzyme (enzyme linked antibody signal); Cơ chất coù khả năng lieân kết tạo maøu với
enzym (substrate); Hoùa chất dừng phản ứng giữa enzyme vaø cơ chất (blooking
reagent); Dung dịch ñeäm pha loaõng (Dilution buffer); Dung dich röûa (washing
solution).
Hình 1.15 – Boä caùc hoùa chaát xeùt
nghieäm sinh hoùa
Hình 1.16 – Maùy xeùt nghieäm sinh hoùa
baùn töï ñoäng
25
- Dụng cụ, thieát bò:
Maùy xeùt nghieäm sinh hoùa baùn töï ñoäng (hình 1.18); Pipet (50; 200; 300; 2000
μl); Giaáy thaám; Nöôùc caát.
Chuaån bò maãu, pha hoùa chaát
- Chuaån bò maãu:
Maãu thu nhaän töø phoøng xeùt nghieäm ôû daïng maùu ñoâng, li taâm 1800
voøng/phuùt, loaïi boû cuïc maùu ñoâng, thu huyeát töông, baûo quaûn laïnh ôû aâm 200C (neáu
ñeå qua ngaøy), 20C – 80C (neáu söû duïng trong voøng 24h) hoaëc söû duïng ngay. Tröôøng
hôïp huyeát töông laãn maùu hoaëc soá löôïng quaù ít, phaûi tieán haønh laáy maùu laïi.
- Chuaån bò hoùa chaát:
Pha loaõng 20ml dung dòch röûa vaøo 700ml nöôùc caát, thu ñöôïc 720ml dung
dòch röûa. Pha loaõng serum chuaån vaø serum ñieàu khieån theo tæ leä 1/1200 (cho
1200ml nöôùc caát vaøo caùc loï ñöïng serum). Taát caû hoùa chaát ñeàu phaûi löu giöõ ôû ngaên
maùt tuû laïnh.
Phöông phaùp tieán haønh
Böôùc 1 – Ño löôøng noàng ñoä caùc chaát caàn xeùt nghieäm
- Khôûi ñoäng maùy xeùt nghieäm sinh hoùa vaø maùy vi tính ñi keøm
- Laáy maãu vaø hoùa chaát ra khoûi tuû laïnh, ñeå ôû nhieät ñoä phoøng 10 phuùt, naïp hoùa chaát
vaøo caùc ngaên treân khay thöù nhaát coù saün trong maùy. Ñoàng thôøi, naïp caùc oáng chöùa
maãu huyeát töông vaøo khay thöù 2 theo qui ñònh.
- Ñaùnh daáu caùc vi gieáng treân ñóa, theo thöù töï noàng ñoä taêng daàn cuûa serum chuaån,
serum ñieàu khieån vaø serum maãu. Moãi ñóa vi gieáng duøng cho moät loaïi chaát caàn xeùt
nghieäm, laàn löôït naïp caùc ñóa vi gieáng vaøo maùy.
26
- Khôûi ñoäng phaàn meàm V 3.2 trong maùy vi tính, caøi ñaët caùc thoâng soá: Ngaøy thaùng
xeùt nghieäm, teân caùc loaïi chaát caàn xeùt nghieäm, toång soá maãu vaø caùch saép xeáp caùc vi
gieáng.
- Maùy töï ñoäng chaïy trong khoaûng 6h, goàm caùc böôùc sau:
+ Cho laàn löôït serum chuaån, serum ñieàu khieån vaø serum maãu vaøo trong caùc
vi gieáng, ñaäy baèng phim nhöïa, uû trong toái 2h ôû 370C.
+ Röûa 4 laàn laàn 1, loaïi boû caùc chaát khoâng lieân keát
+ Theâm khaùng theå ñaëc hieäu, ôû daïng lieân hôïp enzyme
+ UÛ 1h ôû 370C
+ Röûa 4 laàn laàn 2, sau ñoù maùy seõ phaùt tín hieäu, caàn phaûi laáy caùc ñóa vi gieáng
ra, laät uùp treân giaáy thaám trong khoaûng 2 phuùt, ñeå loaïi boû dung dòch röûa coøn
soùt laïi.
+ Theâm cô chaát, uû trong toái 10 giaây ôû nhieät ñộ phoøng, maãu seõ chuyeån sang
maøu xanh döông, döøng phaûn öùng baèng caùch cho theâm chaát döøng phaûn öùng
H2SO4.
+ Ño noàng ñoä caùc chaát trong vi gieáng baèng maùy ñoïc quang phoå ôû böôùc soùng
450nm trong voøng 15 giaây.
+ Laäp ñöôøng cong chuaån, noäi suy noàng ñoä chaát caàn xeùt nghieäm trong maãu töø
caùc noàng ñoä chuaån, keát luaän maãu coù nguy cô cao hay thaáp döïa treân noàng ñoä
cuûa serum ñieàu khieån.
+ In keát quaû.
Böôùc 2 - Tính nguy cô thai nhi bò hoäi chöùng Down
- Töø baûng keát quaû noàng ñoä caùc chaát, duøng phaàn meàm T21, tính nguy cô thai nhi bò
hoäi chöùng Down nhö sau:
27
+ Nhaäp caùc thoâng soá: Chieàu daøi ñaàu moâng (ñoái vôùi xeùt nghieäm Double test)
hoaëc ñöôøng kính löôõng ñænh (ñoái vôùi xeùt nghieäm Triple test) cuûa thai nhi.
Caân naëng, tình traïng tieåu ñöôøng, soá löôïng thai, tình traïng huùt thuoác laù, tieàn
caên saûn khoa, ñoä daøy boùng môø da gaùy (neáu coù).
+ Nhaäp keát quaû sinh hoùa xeùt nghieäm ñöôïc.
+ Tính nguy cô hoäi chöùng Down theo xeùt nghieäm sinh hoùa: Do noàng ñoä
PAPP – A ; uE3 ; AFP ; free βhCG trong huyeát töông thay ñoåi tuøy thuoäc
vaøo caùc yeáu toá : caân naëng cuûa thai phuï, tuoåi thai, tình traïng tieåu ñöôøng phuï
thuoäc Insulin, soá thai, tình traïng huùt thuoác laù cuõng nhö maùy moùc, quy trình
vaø trình ñoä kyõ thuaät vieân cuûa cô sôû xeùt nghieäm.Vì vaäy, moãi cô sôû xeùt
nghieäm coù nhöõng giaù trò trung vò ña yeáu toá MoM (Multiple of the median)
chuaån khaùc nhau, ñöôïc thieát laäp döïa treân baûng thoáng keâ noàng ñoä caùc chaát
trong huyeát töông, cuûa quaàn theå thai phuï (100 ngöôøi) ôû caùc tuaàn thai khaùc
nhau, ñeán xeùt nghieäm sinh hoùa taïi cô sôû ñoù trong moät khoaûng thôøi gian
daøi[1]
Phaàân meàm T21 seõ tính toaùn keát quaû xeùt nghieäm sinh hoùa theo caùc böôùc:
- Tính tuoåi thai chính xaùc theo chieàu daøi ñaàu moâng hoaëc ñöôøng kính löôõng ñænh.
- Öôùc tính noàng ñoä caùc chaát caàn xeùt nghieäm theo tuoåi thai baèng caùch so saùnh vôùi soá
MoM.
- Keát quaû nhaân vôùi caùc heä soá caân naëng, tieåu ñöôøng, soá löôïng thai, tình traïng söû
duïng thuoác laù, cho ra giaù trò MoM hieäu chænh.
- So saùnh giaù trò MoM ñaõ hieäu chænh cuûa moãi caù nhaân vôùi noàng ñoä thöïc teá ño löôøng
ñöôïc trong maãu, cho keát quaû thai nhi coù nguy cô cao hay thaáp vôùi hoäi chöùng Down.
28
d) Xeùt nghieäm nhieãm saéc theå:
Thu maãu teá baøo thai nhi [18]
Laø lieäu phaùp xaâm laán cho keát quaû chính xaùc nhaát (99,5%) trong caùc xeùt
nghieäm hoäi chöùng Down thai kyø khaùc, tuøy thuoäc vaøo tuoåi thai, coù theå thu maãu baèng
1 trong 2 phöông phaùp :
- Choïc huùt gai nhau (Chorionic villus sampling – CVS) [24]
Vaøo tuaàn thöù 4 cuûa quaù trình phaùt trieån phoâi, caùc teá baøo maøng nuoâi phaùt
trieån keùo daøi thaønh caùc gai nhau, lan saâu vaøo maøng ruïng thuoäc noäi maïc töû cung
nhaèm gia taêng dieän tích tieáp xuùc giöõa thai nhi vaø cô theå meï.
Quaù trình naøy hoaøn taát vaøo khoaûng tuaàn thöù 8, luùc naøy trong gai nhau ngoaøi
teá baøo maøng nuoâi bao xung quanh, coøn coù maët caùc teá baøo thuoäc laù phoâi giöõa,
nguyeân baøo sôïi vaø ñaïi thöïc baøo mang boä nhieãm saéc theå cuûa thai nhi [42].
Baèng phöông phaùp CVS, maãu gai nhau ñöôïc laáy qua ngaõ buïng döôùi söï
höôùng daãn cuûa sieâu aâm. Phöông phaùp naøy ñöôïc thöïc hieän vaøo tuaàn thai thöù 10 ñeán
13, nhöõng thöû nghieäm sôùm hôn cho thaáy coù söï gia taêng töông öùng tæ leä dò taät chi
baåm sinh.
Ngoaøi ra, choïc doø gai nhau coøn coù nguy cô saåy thai khoaûng 1%, vieâm nhieãm
roø ræ oái, ñaëc bieät laø gaây phaûn öùng töï mieãn ñoái vôùi nhoùm thai phuï coù Rhesus aâm
[24].
- Choïc huùt dòch oái (Amniocentesis) [18]
Ñöôïc thöïc hieän laàn ñaàu tieân cho muïc ñích chaån ñoaùn tieàn saûn vaøo naêm
1972, taïi Phaùp [23].
29
Chæ tieán haønh ñoái vôùi thai 14 – 24 tuaàn tuoåi, vì löôïng teá baøo bong ra töø thai
nhi ñuû lôùn ñeå caáy, tæ leä nöôùc oái treân khoái löôïng thai nhi laø toái öu, haïn cheá toái ña
khaû naêng xaâm haïi thai.
Khaû naêng gaây haïi cho thai (dò taät chi, saåy thai, vieâm maøng oái, roø ræ oái …) cuûa
thuû thuaät naøy phuï thuoäc raát lôùn vaøo tay ngheà, kinh nghieäm cuûa baùc só. Tuy nhieân, tæ
leä nguy cô ñöôïc cho laø thaáp hôn so vôùi thuû thuaät CVS.
Xeùt nghieäm nhieãm saéc theå baèng quy trình lai taïi choã huyønh quang (FISH –
Fluorescent in situ hybridization) [17] [65]
- Chuaån bò hoùa chaát, phöông tieän
Pha Trypsin tæ leä 1/250; Pha KCl 0,075M (0,56g KCl trong 100ml nöôùc caát);
Pha Carnoy (acid acetic 100% : Methanol tæ leä 1 : 3) ñeå trong ngaên maùt tuû laïnh;
HCl 0,01N (99ml H2O, 1ml HCl); Pha Pepsin (80 μl pepsin trong 40ml HCl 0,01N);
Dung dòch röûa SSC 4X (800ml nöôùc caát, 200ml 20X, 2ml Tween); Formamide 37%
(30ml nöôùc caát, 10ml Formamide); Formaldehyde 50% (20ml nöôùc caát, 30ml
Formamide, 50ml SSC 20X); DAPI (990μl nöôùc caát, 10μl DAPI mother); ADN doø
(probe) của haõng VYSIS (Mỹ); Lame röûa saïch, lau khoâ, veõ voøng troøn ôû giöõa vaø teân
tuoåi thai phuï ôû ñöôøng bieân, ngaâm coàn tuyeät ñoái; Maùy ñoïc huyønh quang, maùy vi
tính.
- Qui trình FISH
1 - Ly taâm caùc tuyùp nöôùc oái toác ñoä 1500 voøng trong 10 phuùt, huùt boû nöôùc trong
chöøa khoaûng 1ml caën teá baøo.
2 - Cho 2ml Trypsin vaøo ñuû 3ml, laéc ñeàu, uû trong tuû nöôùc aám 370C trong 7 phuùt ñeå
phaân taùch caùc teá baøo.
3 - Ly taâm toác ñoä 1000 voøng trong 10 phuùt, huùt boû nöôùc trong chöøa caën.
30
4 - Cho KCl vaøo ñuû 5ml, laéc ñeàu, uû trong tuû nöôùc aám 370C trong 10 phuùt ñeå laøm
phoàng caùc teá baøo.
5 - Cho tieáp 2ml Caroy ñònh hình teá baøo, laéc ñeàu. Ly taâm toác ñoä 1500 voøng trong
10 phuùt, huùt boû nöôùc trong chöøa caën.
6 - Cho 5ml Carnoy, laéc ñeàu, quay ly taâm toác ñoä 1500 voøng trong 10 phuùt, huùt boû
nöôùc trong chöøa caën. Laëp laïi theâm 1 laàn.
7 – Laáy lame ra khoûi coàn, ñeå treân baøn nöôùng 550C, nhoû vaøo voøng troøn treân lame,
thoåi khoâ. Phaàn dö theâm 5ml Carnoy vaøo, löu tröõ ôû -200C.
8 – Kieåm tra lame treân kính hieån vi ñoái quang, xem ñaõ ñaït chöa.
9 – Ngaâm lame vaøo coàn tuyeät ñoái trong 3 phuùt, laáy ra ñeå raùo.
10 – Ngaâm vaøo pepsin phaù boû maøng teá baøo, 11 phuùt vôùi thai döôùi 16 tuaàn, 13 phuùt
vôùi thai treân 16 tuaàn.
11 – Röûa SSC 4X
12 – Ngaâm Formamide trong 2 phuùt 30 giaây
13 – Röûa SSC 4X
14 – Röûa nöôùc caát, ngaâm coàn 70% trong 3 phuùt, ngaâm tieáp vaøo coàn 100% trong 3
phuùt nöõa ñeå khöû nöôùc.
15 – Nöôùng khoâ treân baøn nöôùng ôû 550C
16 – Nhoû ADN doø, ñaäy lamelle (traùnh taïo boït khí), daùn keo.
17 – Saáy 730C trong 5 phuùt, ñeå vaøo hoäp loùt giaáy aåm, ñeå vaøo tuû aám qua ñeâm ôû nhieät
ñoä 42 – 440C.
18 – Gôõ boû keo, nhuùng lame vaøo SSC 4X cho troâi lamelle.
19 – Ngaâm Formaldehyde 4 phuùt, trong boàn caùch thuûy ôû nhieät ñoä 470C.
20 – Ngaâm SSC 2X 4 phuùt, trong boàn caùch thuûy ôû nhieät ñoä 470C.
31
21 – Röûa vôùi SSC 4X, nhoû DAPI
22 – Röûa SSC 4X, nhoû chaát baûo quaûn huyønh quang, ñaäy lamelle.
23 – Ñeám soá löôïng nhieãm saéc theå 21 baèng kính hieån vi quang phoå (Olympus AH –
3) vaø phaân tích hình aûnh baèng phaàn meàm
– Ñoïc keát quaû
+ Ñoaïn doø ADN coù maøu cam, maãu ñaït yeâu caàu khi 50% teá baøo trôû leân coù tín hieäu
lai.
e) Phöông phaùp sieâu aâm muoän [22][5]:
Thöïc hieän trong giai ñoaïn 3 thaùng cuoáiû thai kyø, vì luùc naøy xeùt nghieäm sinh
hoùa khoâng coù tính ñaëc hieäu cao, xeùt nghieäm nhieãm saéc theå khoâng thöïc hieän ñöôïc
vì khoù tieán haønh thu maãu do thai nhi lôùn.
Sieâu aâm muoän chuû yeáu nhaèm khaûo saùt hình thaùi thai, ngoâi thai, chæ soá oái.
Ñaùnh giaù vò trí, ñoä tröôûng thaønh cuõng nhö phaùt hieän nhöõng baát thöôøng cuûa baùnh
nhau. Khaûo saùt löu löôïng maùu ñoäng maïch roán, öôùc löôïng caân naëng thai nhi qua caùc
soá ño nhaèm phaùt hieän tröôøng hôïp thai nhi chaäm phaùt trieån. Ñoä chính xaùc cuûa
phöông phaùp naøy naèm trong khoaûng 55% - 60%, tæ leä döông tính giaû 15%. ÔÛ Vieät
Nam, chöa coù soá lieäu veà tính chính xaùc cuûa phöông phaùp naøy.
1.3.2 - Caùc phöông phaùp taàm soaùt keát hôïp:
Ñeå taêng tính chính xaùc trong coâng taùc chaån ñoaùn tröôùc sinh ñoái vôùi hoäi chöùng
Down cuõng nhö caùc daïng beänh lyù khaùc, phöông phaùp taàm soaùt keát hôïp raát ñöôïc
chuù troïng treân theá giôùi.
ÔÛ Vieät Nam, tuøy thuoäc vaøo thôøi ñieåm thai phuï ñeán khaùm thai, thoâng tin beänh
aùn chi tieát, caùc keát quaû taàm soaùt ñôn leû, baùc só khaùm thai seõ chæ ñònh thöïc hieän 1
trong nhöõng phöông phaùp keát hôïp nhö sau:
32
Tuaàn thai
töø 10 - 14
Tuaàn thai
töø 15 - 18
Tuaàn thai
töø 19 - 24
Tuoåi meï
Sieâu aâm boùng
môø da gaùy
Double test Triple test
Sieâu aâm hình
thaùi thai nhi
Tuoåi meï Tuoåi meï
Hình 1.17 – Caùc phöông phaùp taàm soaùt hoäi chöùng Down keát hôïp
Keát hôïp giöõa yeáu toá tuoåi meï, sieâu aâm boùng môø da gaùy vaø double test
Keát hôïp giöõa yeáu toá tuoåi meï vaø sieâu aâm boùng môø da gaùy
Keát hôïp giöõa yeáu toá tuoåi meï vaø double test
Keát hôïp giöõa sieâu aâm boùng môø da gaùy vaø double test
Keát hôïp giöõa yeáu toá tuoåi meï vaø triple test
Keát hôïp giöõa yeáu toá tuoåi meï vaø sieâu aâm hình thaùi thai nhi
Theo caùc nghieân cöùu treân theá giôùi, taàm soaùt hoäi chöùng Down tröôùc sinh
baèng phöông phaùp keát hôïp coù ñoä chính xaùc cao hôn phöông phaùp ñôn leû, cuï theå:
+ Keát quaû nghieân cöùu cuûa Nicolaides cho thaáy phöông phaùp taàm soaùt keát
hôïp triple test vaø tuoåi meï coù hieäu quaû cao hôn (82% Nicolaides et al 2000) so vôùi
phöông phaùp taàm soaùt triple test ñôn leû (60 – 70% Nicolaides et al 2000; Snijders
et al 1999) [58][66].
33
+ Keát quaû nghieân cöùu taïi Newyork (Myõ) vaøo naêm 1999 cuûa Ray O. vaø caùc
coäng söï, treân 3.574 tröôøng hôïp thai phuï tham gia taàm soaùt hoäi chöùng Down trong 3
thaùng ñaàu thai kyø, cho thaáy tính chính xaùc cuûa phöông phaùp taàm soaùt hoäi chöùng
Down ñôn leû theo yeáu toá tuoåi meï laø 59%. Neáu keát hôïp tuoåi meï vôùi xeùt nghieäm
double test, tính chính xaùc cuûa phöông phaùp keát hôïp seõ taêng leân ñeán möùc 77%
[60].
+ Cuõng töø nghieân cöùu naøy, nhoùm cuûa Ray nhaän thaáy phöông phaùp keát hôïp
tuoåi meï vôùi sieâu aâm ñoä daøy boùng môø da gaùy coù tính chính xaùc laø 79%, cao hôn so
vôùi phöông phaùp tuoåi meï ñôn leû laø 59% [60].
+ Keát quaû nghieân cöùu cuûa 1 soá taùc giaû cho thaáy, tính chính xaùc cuûa phöông
phaùp taàm soaùt hoäi chöùng Down tröôùc sinh laø 75% - 82% (Nicolaides et al 2000;
Snijders et al 1998) neáu chæ sieâu aâm ñôn leû vaø taêng leân khoaûng 93% - 94% neáu keát
hôïp keát quaû sieâu aâm vôùi caùc daáu hieäu döông tính khaùc (Kagan et al 2008a;
Nicolaides et al 2005; Stenhouse et al 2004; Spender et al 2003).
+ Theo nghieân cöùu cuûa Bindra vaø coäng söï naêm 2002, taïi Beänh vieän ñaïi hoïc
King (London - Anh) treân 15.030 thai phuï tuaàn thai töø 11 – 14 cho thaáy, tæ leä phaùt
hieän thai nhi bò hoäi chöùng Down baèng phöông phaùp keát hôïp 3 yeáu toá (double test,
sieâu aâm ñoä daøy boùng môø da gaùy vaø tuoåi meï) laø 90.2%, cao hôn so vôùi phöông phaùp
tuoåi meï ñôn leû laø 30.5%, phöông phaùp tuoåi meï keát hôïp sieâu aâm ñoä daøy boùng môø
da gaùy laø 59.8% vaø double test keát hôïp sieâu aâm ñoä daøy boùng môø da gaùy laø 79.3%
[29]. Moät keát quaû nghieân cöùu khaùc cuûa Kagan vaø coäng söï, tieán haønh ôû xöù Wales
naêm 2000 – 2002, treân 56771 thai phuï ôû tuaàn thai töø 11 ñeán 13 tuaàn 6 ngaøy cho
thaáy, ñoä chính xaùc cuûa phöông phaùp keát 3 yeáu toá laø 92%, cao hôn so vôùi phöông
34
phaùp double test ñôn leû laø 71% vaø sieâu aâm ñoä môø daøy boùng môø da gaùy laø 83%
[47].
Tuy nhieân, ôû Vieät Nam chöa coù nghieân cöùu naøo ñöa ra keát luaän veà ñoä chính
xaùc cuûa caùc phöông phaùp keát hôïp treân. Ñoái vôùi phöông phaùp keát hôïp tuoåi meï vaø
sieâu aâm hình thaùi thai nhi, chuùng toâi cuõng chöa thaáy soá lieäu naøo nghieân cöùu ñoä
chính xaùc cuûa phöông phaùp naøy treân theá giôùi.
35