Luận văn Khuynh hướng phê bình Mác-Xít ở Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX (1900 - 1945)

i Mai ñaõ coù caùi nhìn thoaû ñaùng hôn, toaøn dieän hôn so vôùi quan nieäm cuûa Haûi Trieàu veà giaù trò hình thöùc vaø taøi naêng ngöôøi ngheä só. Veà qui luaät vaän ñoäng phaùt trieån cuûa vaên hoïc ngheä thuaät, oâng nhaán maïnh “ngheä thuaät phaûi tieán trieån vôùi thôøi ñaïi” nhöng cuõng löu yù moät laàn nöõa veà qui luaät keá thöøa, “tính caùch tieáp tuïc” beân caïnh luaät bieán thieân cuûa söï soáng vaø böôùc nhaûy “cuoäc ñoät tieán cuûa lòch söû” trong tieán trình vaän ñoäng phaùt trieån aáy. Veà phöông phaùp saùng taùc, vôùi nhieàu daãn chöùng phong phuù, Ñaëng Thai Mai ñaõ chæ ra moái quan heä bieän chöùng giöõa tính ñieån hình vaø caù tính cuûa moät hình töôïng nhaân vaät trong taùc phaåm vaên hoïc hieän thöïc chuû nghóa. Ñaây laø vaán ñeà maø Haûi Trieàu cuøng caùc ñoàng chí cuûa oâng chöa coù dòp giaûi quyeát thoaû ñaùng. Tranh luaän vôùi nhieàu hoïc thuyeát, tö töôûng khaùc nhau, cuøng vôùi nhöõng daãn chöùng xaùc ñaùng, Ñaëng Thai Mai ñaõ cho thaáy hai ñaëc ñieåm naøy khoâng heà phuû nhaän laãn nhau maø boå sung, hoaø quyeän vaøo nhau trong hình töôïng ngheä thuaät ñoù laø bieåu hieän cuûa qui luaät toång hoaø giöõa tính quaàn theå vaø tính caù nhaân trong moãi con ngöôøi. Vì vaäy, nhaân vaät vöøa mang tính ñieån hình vöøa coù caù tính thì nhaân vaät môùi thöïc söï laø con ngöôøi “soáng”, laø hình töôïng ngheä thuaät thöïc thuï hoaø quyeän giöõa hieän thöïc vaø töôûng töôïng; ngöôïc laïi noù chæ laø moät nhaân vaät coâng thöùc maø thoâi. Töø ñoù, oâng cuõng löu yù caùch nhìn cô giôùi ñoái vôùi hai ñaëc ñieåm naøy. Ngoaøi ra, oâng coøn ñi saâu phaân tích vaán ñeà töï do cuûa nhaø vaên vôùi moät caùi nhìn roäng môû; lí giaûi maâu thuaãn giöõa nhaø vaên vôùi xaõ hoäi, so saùnh vôùi chuû nghóa töï do thoaùt li cuûa moät soá tröôøng phaùi vaên ngheä chaâu Aâu theá kæ tröôùc vaø keát luaän: “quyeàn töï do caù nhaân khoâng theå rôøi khoûi neàn soáng coâng coäng, vaø yù nghóa ngheä thuaät chæ laø 129 coù theå thöïc hieän ôû trong ñoaøn theå, trong xaõ hoäi gioáng ngöôøi” oâng cuõng phaûn baùc caùch nhìn bi quan cuûa Löu Troïng Lö veà tinh thaàn, baûn saéc daân toäc trong neàn vaên chöông Vieät Nam ñeå chæ ra tính chaát hoaø troän giöõa tính daân toäc vaø tính nhaân loaïi trong moãi taùc phaåm vaên hoïc. Ñaây cuõng laø moät vaán ñeà maø nhoùm Haûi Trieàu chöa coù caâu traû lôøi thuyeát phuïc. Beân caïnh nhöõng ñoùng goùp coù giaù trò khoa hoïc vaø yù nghóa chieán löôïc ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu cuûa lòch söû daân toäc, Ñaëng Thai Mai coøn ñeå laïi cho neàn pheâ bình Maùc- xít Vieät Nam moät phong caùch pheâ bình khoù nhaàm laãn. Ñaëc ñieåm noåi baät trong phong caùch pheâ bình Ñaëng Thai Mai laø chieàu saâu trí tueä vôùi khaû naêng vaän duïng khoái löôïng tri thöùc ñoà soä moät caùch nhuaàn nhuyeãn, töï do trong moät heä thoáng laäp luaän maïch laïc, logic vaø suùc tích. “OÂng chieám lónh ñoái töôïng nghieân cöùu moät caùch toaøn dieän, baèng taát caû öu theá saün coù cuûa trí tueä, cuûa caûm xuùc, cuûa khoái löôïng kieán thöùc saâu roäng, cuûa voán soáng thöïc teá, vaø cuûa moät söï suy xeùt tinh vi” [40, tr.19]. “Nhöõng luaän ñieåm saéc saûo vaø coù yù nghóa phaùt hieän, loái tö duy chaët cheõ coù chieàu saâu, nhöõng tri thöùc trong vaø ngoaøi nöôùc ñöôïc vaän duïng saùng taïo, vaø moät ngoân töø khaúng ñònh, thuyeát phuïc” [78, tr.10]. Gioïng vaên cuûa oâng luùc naøo cuõng töï nhieân vaø ñieàm tónh ngay caû trong khi tranh luaän; noù theå hieän moät phong thaùi cuûa moät baäc hoïc giaû uyeân thaâm hieåu nhieàu, nghó saâu neân töø toán vaø ñoân haäu. Coù ñöôïc nhöõng ñieàu ñoù laø caû moät quaù trình daøy coâng khoå luyeän hoïc hoûi khoâng ngöøng coäng höôûng vôùi moät taøi naêng hieám coù cuûa oâng. Taát caû cuøng laøm neân theá ñöùng cuûa Ñaëng Thai Mai vôùi nhöõng öu theá vaø phaåm chaát maø khoù ai coù theå vöôn ñeán. 3.3. Nhöõng haïn cheá trong pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX: 3.3.1. Ñôn giaûn hoaù phaûn aùnh luaän vaø nhaän thöùc luaän Maùc-xít: Nhöõng ñaëc ñieåm cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX ñaõ phaân tích treân ñaây cho thaáy, caùc nhaø Maùc-xít cuûa Vieät Nam ñaàu theá kæ tröôùc vaän duïng phöông phaùp luaän duy vaät bieän chöùng nhö laø moät giaûi phaùp chính trò, moät coâng cuï höõu hieäu ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu cuûa thôøi ñaïi lòch söû khi muïc tieâu caùch maïng ñöôïc ñaët leân haøng 130 ñaàu. Vieäc vaän duïng CNDVBC vaøo vaên hoïc cuõng khoâng naèm ngoaøi muïc tieâu chính trò ñoù. Nhöõng nguyeân do naøy ñaõ daãn ñeán nhöõng baát caäp taát yeáu cuûa pheâ bình Maùc- xít nöûa ñaàu theá kæ tröôùc maø haäu quaû cuûa noù cuõng khoâng nhoû ñoái vôùi neàn vaên hoïc daân toäc nhaát laø ôû giai ñoaïn sau khi nhöõng baát caäp aáy vaãn ñöôïc aùp duïng vaøo thöïc tieãn ñôøi soáng vaên hoïc cuûa ñaát nöôùc trong moät thôøi gian khaù daøi. Nguyeân taéc phaûn aùnh luaän vaø nhaän thöùc luaän – voán laø nguyeân lí phoå bieán cuûa quaù trình nhaän thöùc – ñöôïc vaän duïng vaøo pheâ bình vaên hoïc ngheä thuaät baèng con ñöôøng ñôn giaûn hoaù vaø coâng thöùc hoaù: ñoàng nhaát hieän thöïc trong taùc phaåm vôùi hieän thöïc tröôùc taùc phaåm vaø sau taùc phaåm; coi caùi phaûn aùnh chính laø ñöôïc phaûn aùnh; töø ñoù coâng vieäc cuûa nhaø pheâ bình chæ coøn laø aùp duïng coâng thöùc ñoái saùnh taùc phaåm vôùi thöïc taïi ñeå xaùc ñònh tính chaân thaät – tieâu chí giaù trò ñaàu tieân – cuûa taùc phaåm vaên hoïc. Ñaây laïi laø nguy cô gieát cheát giaù trò thaåm mó cuûa taùc phaåm ñoái vôùi ngöôøi ñoïc maø nhaø myõ hoïc Maùc-xít Lukacs ñaõ caûnh baùo khi vaän duïng chuû nghóa Maùc vaøo vaên hoïc: “aûnh höôûng cuûa taùc phaåm bò trieät tieâu ôû giaây phuùt ngöôøi tieáp nhaän yù thöùc ñöôïc söï maâu thuaãn naøo ñoù, khi anh ta caûm thaáy taùc phaåm phaûn aùnh sai veà hieän thöïc” [70, tr.124]. Ñoàng thôøi, aùp duïng nguyeân taéc phaûn aùnh luaän, caùc nhaø Maùc-xít giai ñoaïn naøy coøn cho raèng chuû yù cuûa nhaø vaên cuõng chính laø giaù trò tö töôûng cuûa taùc phaåm maø khoâng thaáy ñöôïc giaù trò “ngoaøi chuû yù” cuûa taùc phaåm ngheä thuaät; töø ñoù, nhaø pheâ bình nhaän ñònh taùc phaåm baèng phöông phaùp qui chieáu vaøo vaán ñeà phaåm chaát caù nhaân, theá giôùi quan, ñaëc ñieåm giai caáp cuûa nhaø vaên v.v.. Nguy cô maø chính Engels ñaõ caûnh baùo khi oâng pheâ bình Goethe. Ñeán ñaây, pheâ bình Maùc-xít cuûa Vieät Nam cuõng rôi vaøo con ñöôøng sieâu hình, maùy moùc vaø coâng thöùc, tieâu huûy baûn chaát vaø tinh thaàn cuûa CNDVBC. Maët khaùc, khi vaän duïng nguyeân taéc nhaän thöùc luaän, pheâ bình Maùc-xít ñaàu theá kæ tröôùc cuõng co heïp phaïm vi giaù trò cuûa taùc phaåm ngheä thuaät khi qui chieáu vaên hoïc vaøo moâ hình hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi. Heä quaû cuûa phöông phaùp naøy laø quan ñieåm coi troïng noäi dung hôn hình thöùc, nhaán maïnh chöùc naêng nhaän thöùc vaø giaùo duïc tö töôûng hôn laø chöùc naêng ñaëc tröng cuûa ngheä thuaät. Cuõng coù nghóa laø, pheâ bình Maùc-xít ñaõ 131 phaàn naøo ñoàng nhaát chöùc naêng ngheä thuaät vôùi chöùc naêng chung cuûa khoa hoïc vaø ñaïo ñöùc. Nhöõng baát caäp treân ñaây ñaõ cho thaáy nghòch lí trong pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam laø ñaõ laøm ñaûo loän tính ñuùng ñaén vaø khoa hoïc cuûa CNDVBC khi aùp duïng noù vaøo thöïc tieãn lòch söû vaø vaên hoïc ñaát nöôùc. Tuy nhieân, cuõng coù theå thaáy raèng nhöõng baát caäp ñoù laø moät heä quaû coù tính chaát khaùch quan vaø taát yeáu. Maàm moáng cuûa noù laø tham voïng tìm chieác chìa khoaù vaïn naêng – moät nguyeân lí khoa hoïc phoå quaùt vaø toaøn dieän nhaát trong phöông phaùp luaän DVBC. Khi aùp duïng vaøo thöïc tieãn, caùc nhaø Maùc- xít Vieät Nam ñaõ vaän duïng noù nhö moät phöông phaùp cuï theå cho ñoái töôïng, laáy nguyeân lí chung ñeå qui chieáu vaøo caùi rieâng baèng caùch ñôn giaûn hoaù nguyeân lí, bieán nguyeân lí thaønh coâng thöùc maø xem nheï ñaëc tröng cuûa caùi rieâng ñoù. Ngoaøi ra, yeâu caàu cuûa thöïc tieãn lòch söû ñaõ ñaåy chính trò vaø vaên hoïc vaøo con ñöôøng ñoàng qui, vaên hoïc bò hoaø tan moät phaàn nhaát ñònh vaøo chính trò vaø ñaùnh maát ñi phaàn naøo caùi baûn chaát cuûa chính noù. Trong Vaên hoïc khaùi luaän, baèng phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc vaø tinh thaàn khaùch quan trí tueä, coâng trình ñaõ coù xu höôùng tìm ra loái thoaùt cho nhöõng baát caäp naøy nhöng vaãn khoâng theå traùnh ñöôïc nhöõng vaán ñeà cô baûn. ÔÛ giai ñoaïn nöûa sau theá kæ XX, do ñieàu kieän xaõ hoäi, do yeâu caàu chính trò ñöôïc ñaët leân haøng ñaàu, vaø nhaát laø khi ñaõ ñöôïc tieáp theâm söùc maïnh cuûa chính trò vaø trôû thaønh ñoäc toân, pheâ bình Maùc-xít cuûa Vieät Nam ñaõ khoâng coù dòp töï nhìn nhaän laïi chính mình, nhöõng giôùi haïn treân ñaây ñaõ trôû thaønh heä thoáng aên saâu vaøo ñôøi soáng vaên hoïc vaø pheâ bình. 3.3.2. Hình thöùc ngheä thuaät, giaù trò thaåm myõ vaø vaên baûn ngoân töø taùc phaåm chöa ñöôïc quan taâm ñuùng möùc. Do aùp duïng nhöõng tieâu chí chung cuûa hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi vaøo pheâ bình vaên hoïc ñoàng thôøi laáy nguyeân taéc tính ñaûng laøm cô sôû ñaùnh giaù, pheâ bình Maùc-xít cuõng xem nheï nhöõng yeáu toá thuoäc veà caùi rieâng, caùi ñaëc tröng cuûa vaên hoïc vôùi tö caùch laø moät loaïi hình ngheä thuaät. Ñoù laø caùc yeáu toá veà hình thöùc, giaù trò thaåm myõ vaø vaên baûn ngoân töø cuûa taùc phaåm. Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn ñaàu phaûn baùc vieäc nhaø 132 vaên coi troïng vai troø hình thöùc trong taùc phaåm, Vaên hoïc khaùi luaän ñaõ nghieân cöùu veà vai troø cuûa hình thöùc trong moái quan heä vôùi noäi dung nhöng chæ coi noù laø caùi thöù hai, caùi phuï thuoäc vaøo yeáu toá quyeát ñònh laø noäi dung taùc phaåm. Do ñoù, caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX cuõng chöa thaáy ñöôïc giaù trò ñoäc laäp töông ñoái cuûa yeáu toá hình thöùc vaø chæ ñeà caäp ñeán vaán ñeà giaù trò thaåm myõ ôû moät khía caïnh raát khieâm toán, thaäm chí coù xu höôùng baùc boû tính thaåm myõ vaø chöùc naêng cuûa noù: taïo myõ caûm cho ngöôøi ñoïc vaø coù chöùc naêng giaûi trí. Do nhaán maïnh baûn chaát yù thöùc cuûa vaên hoïc, caùc nhaø Maùc-xít giai ñoaïn naøy ñaõ voâ tình boû qua phaàn voâ thöùc cuûa ngheä thuaät – phaàn chìm trong nguyeân lí taûng baêng troâi – maø ñoâi khi chính ñaây môùi laø phaàn haáp daãn vaø loâi cuoán nhaát ñoái vôùi ngöôøi ñoïc. Noùi caùch khaùc, do chuù troïng phaàn chuû yù cuûa nhaø vaên vaø giaù trò nhaän thöùc cuûa vaên hoïc, nhöõng yeáu toá coù thuoäc tính tinh teá, nhaïy caûm vaø tröïc giaùc cuûa ngheä thuaät ñaõ phaàn naøo bò caét xeùn ñi trong tieâu chí giaù trò cuûa pheâ bình Maùc-xít. Ngoaøi ra, duøng phöông phaùp tieáp caän ngoaïi quan, caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít coøn chöa löu yù ñuùng möùc phaàn vaên baûn ngoân töø cuûa taùc phaåm. Coù khi chæ coi vaên baûn laø phaàn “hình thöùc beà ngoaøi” coù giaù trò nhö moät lôùp voû aâm thanh thuaàn tuyù ñeå dieãn ñaït noäi dung taùc phaåm. Vaên hoïc khaùi luaän tuy ñaõ ñi saâu vaøo caáu truùc trong cuûa caùc yeáu toá hình thöùc nhöng cuõng chöa ñeà caäp ñuùng möùc caáp ñoä giaù trò hình töôïng cuûa vaên baûn ngoân töø taùc phaåm. Khi söï baát caäp naøy bò ñaåy ñeán möùc ñoä cao hôn seõ daãn ñeán moät hieän töôïng nghòch lí cuûa pheâ bình Maùc-xít laø: pheâ bình taùch rôøi baûn thaân taùc phaåm vaø pheâ bình taùc phaåm vaên hoïc trôû thaønh pheâ bình nhöõng yeáu toá beân ngoaøi noù. Ñieàu töôûng chöøng nhö khoù chaáp nhaän nhöng laïi toàn taïi khaù laâu trong neàn pheâ bình Vieät Nam giai ñoaïn nöûa sau theá kæ XX. Tuy nhieân, xeùt cho cuøng, ñieàu baát caäp naøy cuõng khôûi ñaàu töø loái tieáp caän ngoaïi quan moät caùch cöïc ñoan vaø aùp duïng tröïc tieáp nguyeân lí trieát hoïc vaøo vaên hoïc. 3.3.3. Vaán ñeà vai troø cuûa chuû theå saùng taïo coøn boû ngoû: 133 Moät vaán ñeà coøn baát caäp khaùc cuûa pheâ bình Maùc-xít cuûa Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ tröôùc laø khi ñeà cao vai troø cuûa nhaø vaên, caùc nhaø Maùc-xít chæ löu yù ñeán söù meänh chính trò - xaõ hoäi cuûa hoï ñoái vôùi thôøi ñaïi lòch söû, maø boû qua nhöõng ñoùng goùp theå hieän ñuùng baûn chaát coâng vieäc laøm ngheä thuaät cuûa ngöôøi ngheä só. Noùi khaùc hôn laø nhaø vaên ñöôïc ñaùnh giaù qua tö caùch moät coâng daân hôn laø tö caùch cuûa moät ngheä só. Coâng vieäc pheâ bình taùc gia vaên hoïc cuõng töø ñoù maø trôû neân ngheøo naøn vaø haïn heïp. Nhaø vaên bò ñaùnh giaù baèng con ngöôøi xaõ hoäi – giai caáp theå hieän qua tieåu söû, theá giôùi quan, laäp tröôøng giai caáp v.v.. Vaø thay vì lí giaûi nhöõng vaán ñeà vaên hoïc baèng caùc yeáu toá xaõ hoäi thì ngöôïc laïi, pheâ bình Maùc-xít laáy chính yeáu beân ngoaøi: con ngöôøi xaõ hoäi cuûa nhaø vaên ñeå qui chieáu vaøo giaù trò cuûa nhöõng yeáu toá chuû quan trong taùc phaåm. Coâng vieäc cuûa nhaø pheâ bình khi muoán ñaùnh giaù vai troø chuû theå saùng taïo cuûa nhaø vaên chæ coøn laø vieäc tìm kieám thoâng tin töø cuoäc ñôøi, nguoàn goác xuaát thaân, laäp tröôøng tö töôûng v.v.. cuûa nhaø vaên. Heä quaû laø, nhöõng vaán ñeà veà giaù trò ñoäc ñaùo cuûa taùc phaåm, caù tính saùng taïo vaø phong caùch taùc giaû chöa ñöôïc thöøa nhaän moät caùch roõ raøng. Boû qua nhöõng yeáu toá naøy, caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít cuûa Vieät Nam cuõng phuû nhaän tính töï trò cuûa taùc phaåm, phuû nhaän vaán ñeà söùc soáng laâu beàn cuûa taùc phaåm ngheä thuaät – phaàn giaù trò ñaùng traân troïng nhaát cuûa ngheä thuaät maø Lukacs ñaõ lí giaûi qua khaùi nieäm “theá giôùi rieâng” trong taùc phaåm. Vaên hoïc khaùi luaän ñaõ baét ñaàu heù môû ra con ñöôøng nghieân cöùu vaán ñeà naøy khi taùc giaû ñeà caäp ñeán vaán ñeà baûn saéc caù nhaân trong saùng taïo ngheä thuaät nhöng veà sau vaán ñeà khoâng ñöôïc tieáp tuïc nghieân cöùu vaø daàn phoâi pha theo lôùp buïi thôøi gian töø ngaøy bò khoaùc leân chieác aùo “myõ hoïc tö saûn”. Ngoaøi ra coøn phaûi keå ñeán moät vaán ñeà khaùc coù lieân quan maät thieát ñeán vieäc ñaùnh giaù vai troø cuûa chuû theå saùng taïo trong pheâ bình Maùc-xít, ñoù laø phöông phaùp saùng taùc CNHT XHCN - phöông phaùp maø Haûi Trieàu goïi laø chuû nghóa taû thöïc xaõ hoäi. Khi ñeà cao ñeán möùc ñoäc toân phöông phaùp saùng taùc naøy, caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít cuõng bieán phöông phaùp thaønh nguyeân taéc pheâ bình vaø töø ñoù taïo moät giôùi haïn phaïm vi hình thöùc ngheä thuaät cuûa taùc phaåm. Tinh thaàn pheâ bình ñoù cuõng voâ tình taïo ra moät 134 töø tröôøng khoáng cheá vieäc phaùt huy khaû naêng saùng taïo cuûa nhaø vaên. Bôûi vì, khi taâm lí saùng taùc chæ chuù troïng vaøo phaàn giaù trò khaùch quan vaø muïc tieâu xaõ hoäi, nhaø vaên cuõng ñoàng thôøi hoaø tan baûn saéc caù nhaân vaø caùi ñoaøn theå, vaên hoïc taäp trung phaùt trieån yeáu toá ñaïi ñoàng cuõng voâ tình boû qua söï phong phuù ña daïng cuûa söï soáng. Ñieàu ñoù laïi ñi ngöôc vôùi tinh thaàn chuû nghóa Maùc: “Anh ngaây ngaát tröôùc veû ña daïng tuyeät vôøi, tröôùc söï phong phuù voâ taän cuûa töï nhieân. Anh seõ khoâng yeâu caàu boâng hoàng thôm vôùi muøi thôm cuûa boâng vi-oâ-leùt. Vaäy taïi sao anh laïi yeâu caàu caùi kho taøng phong phuù nhaát laø tinh thaàn chæ ñöôïc toàn taïi vôùi moät hình thöùc maø thoâi?” [59, tr.89]. 3.3.4. Tính thaåm myõ trong ngoân ngöõ pheâ bình coøn haïn cheá: Laáy pheâ bình laøm vuõ khí trong cuoäc ñaáu tranh tö töôûng, caùc nhaø pheâ bình nöûa ñaàu theá kæ XX thöôøng chæ chuù troïng lôùp ngoân ngöõ luaän chieán vôùi tính chaát maïnh meõ, ñanh theùp, linh hoaït vaø maïch laïc hôn laø vieäc ñaàu tö vaøo vieäc xaây döïng ngoân ngöõ hình töôïng trong pheâ bình. Tính thuyeát phuïc cuûa ngoân ngöõ pheâ bình Maùc-xít taäp trung vaøo giaù trò khoa hoïc vaø söï thuyeát phuïc cuûa lí trí maø chöa quan taâm ñeán giaù trò ngheä thuaät trong ngoân ngöõ pheâ bình. Ngheä thuaät pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy vaø ngheä thuaät pheâ bình Maùc-xít noùi chung noåi baät ôû caùch trình baøy luaän ñieåm höôùng vaøo muïc tieâu taùc ñoäng vaøo tình caûm coâng daân cuûa ngöôøi ñoïc. Thieáu söï ñoàng nhaát, haøi hoaø giöõa giaù trò caùi Chaân, caùi Thieän vôùi caùi Myõ, giaù trò khoa hoïc cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ cuõng döøng laïi ôû yù nghóa thôøi ñaïi nhaát laø khi trình ñoä cuûa nhaân loaïi ñaõ vöôït qua. 135 KEÁT LUAÄN Pheâ bình Maùc-xít laø moät trong nhöõng khuynh höôùng pheâ bình tieâu bieåu cuûa theá kæ XX. Pheâ bình Maùc-xít ñöôïc xaây döïng treân cô sôû tö töôûng trieát hoïc cuûa chuû nghóa Maùc maø linh hoàn cuûa noù laø pheùp bieän chöùng duy vaät. Vôùi muïc tieâu kieán taïo moät cô sôû khoa hoïc cuûa moïi khoa hoïc - khoa hoïc veà qui luaät toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa toaøn theá giôùi töï nhieân vaø xaõ hoäi, chuû nghóa Maùc treân theá giôùi ñaõ coù moät beà daøy lòch söû trong nhieàu lónh vöïc: trieát hoïc - xaõ hoäi - chính trò - pheâ bình v.v.. Baét nguoàn töø moät nguyeân lí trieát hoïc coù tính chaát nguyeân taéc vaø phoå quaùt, vieäc vaän duïng lí luaän Maùc- xít vaøo thöïc tieãn ôû moãi lónh vöïc, moãi quoác gia… coù moät khoaûng caùch nhaát ñònh taïo neân nhieàu heä thoáng nhoû vôùi nhöõng saéc thaùi ña daïng. Pheâ bình Maùc-xít treân theá giôùi cuõng khoâng naèm ngoaøi qui luaät ñoù. ÔÛ Vieät Nam, tö töôûng Maùc-xít baét ñaàu gaây aûnh höôûng töø nhöõng naêm hai möôi cuûa theá kæ thoâng qua caùc saùch baùo nöôùc ngoaøi coù nguoàn goác chuû yeáu töø Phaùp vaø Trung Hoa. Nhöng maõi ñeán ñaàu thaäp nieân thöù ba trôû ñi pheâ bình Maùc-xít môùi thöïc söï hình thaønh vaø phaùt trieån maïnh meõ. Khaùc vôùi caùch tieáp caän chuû nghóa Maùc nhö moät khoa hoïc lí luaän cuûa pheâ bình Maùc-xít phöông Taây, vieäc tieáp nhaän tö töôûng Maùc-xít ôû Vieät Nam gaén lieàn vôùi söï choïn löïa con ñöôøng XHCN nhö moät giaûi phaùp chính trò ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu thöïc tieãn cuûa lòch söû vaø caùch maïng daân toäc. Do ñoù, quaù trình xaây döïng pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam cuõng song haønh vôùi söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa Ñaûng Coäng saûn, chòu aûnh höôûng tröïc tieáp cuûa nhöõng chuû tröông, ñöôøng loái laõnh ñaïo cuûa Ñaûng treân maët traän vaên hoùa thoâng qua vai troø cuûa caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít. Coù theå noùi raèng, ngay töø thuôû môùi khai sinh, pheâ bình Maùc-xít cuûa Vieät Nam ñaõ hôïp nhaát vôùi chính trò, gaùnh leân vai noù traùch nhieäm lòch söû, muïc tieâu caùch maïng cuûa toaøn daân toäc. Vì vaäy, pheâ bình Maùc-xít Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX khoâng phaûi laø neàn pheâ bình mang baûn chaát khoa hoïc - ngheä thuaät thuaàn tuyù maø 136 noù laø moät neàn pheâ bình löôõng tính: ñoàng thôøi thöïc hieän hai muïc tieâu, hai chuû ñích: ñaáu tranh tö töôûng vaø xaây döïng khoa hoïc pheâ bình. Ñaây laø neùt ñaëc tröng cô baûn veà xuaát phaùt ñieåm cuûa pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX. Tính chaát tieâu bieåu veà coäi nguoàn ñoù cuøng vôùi nhöõng ñieàu kieän veà xaõ hoäi, thôøi ñaïi, neàn taûng vaên hoùa daân toäc v.v.. ñaõ taùc ñoäng saâu saéc vaøo caùc ñaëc ñieåm veà noäi dung cuûa pheâ bình Maùc-xít Vieät Nam giai ñoaïn naøy. Treân cô sôû vaän duïng phaûn aùnh luaän vaø nhaän thöùc luaän Maùc-xít, ôû giai ñoaïn nöûa ñaàu theá kæ XX, pheâ bình Vieät Nam gaàn nhö ñaõ xaây döïng töông ñoái hoaøn chænh moät heä thoáng caùc quan ñieåm lí luaän cuûa chuû nghóa Maùc veà vaên hoïc ngheä thuaät. Caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít luùc baáy giôø quan nieäm vaên hoïc laø moät hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi phaûn aùnh toàn taïi xaõ hoäi, chòu taùc ñoäng tröïc tieáp vaø quyeát ñònh bôûi toàn taïi xaõ hoäi. Töø ñoù, caùc nhaø pheâ bình ñeà cao giaù trò noäi dung vaø chöùc naêng nhaän thöùc hôn laø giaù trò veà hình thöùc. Keát hôïp vôùi nguyeân taéc tính ñaûng trong vaên hoïc, caùc nhaø pheâ bình Maùc- xít luùc naøy ñöa ra nguyeân taéc xaùc ñònh moät taùc phaåm vaên hoïc tieán boä phaûi laø taùc phaåm phaûn aùnh hieän thöïc xaõ hoäi trong xu theá vaän ñoäng phaùt trieån cuûa noù vôùi muïc tieâu caûi taïo hieän thöïc. Cuï theå hôn, tieâu chí ñaùnh giaù taùc phaåm vaên hoïc cuûa quan ñieåm Maùc-xít baáy giôø noåi baät ôû tính chaân thaät, tính chieán ñaáu vaø tính giai caáp cuûa noäi dung phaûn aùnh. Yeáu toá thaåm mó, vaán ñeà hình thöùc ngheä thuaät vaø chöùc naêng giaûi trí cuûa taùc phaåm vaên hoïc ñöôïc cho laø yeáu toá ñi sau, yeáu toá phuï thuoäc. Xuaát phaùt töø nhöõng tieâu chí treân, caùc nhaø pheâ bình Maùc-xít cuõng ñaët vaán ñeà veà traùch nhieäm cuûa nhaø vaên ñoái vôùi xaõ hoäi vaø lòch söû vôùi söù meänh “kó sö taâm hoàn” vaø “ngöôøi thaày daãn ñöôøng” cuûa thôøi ñaïi. Heä thoáng quan ñieåm cuûa lí luaän Maùc-xít treân ñaây ñaõ cho thaáy raèng, khi aùp duïng nguyeân lí trieát hoïc Maùc-xít vaøo thöïc tieãn ñôøi soáng vaên hoïc, caùc nhaø Maùc-xít ñaàu tieân cuûa Vieät Nam haàu nhö ñaõ qui chieáu tröïc tieáp nguyeân lí chung cuûa taát caû caùc hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi theo quan ñieåm cuûa chuû nghóa Maùc vaøo vaên hoïc maø chöa löu yù ñeán ñaëc tröng cuûa ñoái töôïng ñeå xaây döïng heä thoáng lí luaän rieâng 137 cho vaên hoïc – coâng vieäc maø Lukacs vaø Caudwell ñaõ laøm. Vaên hoïc khaùi luaän tuy ñaõ böôùc ñaàu coù yù thöùc veà vieäc xaây döïng con ñöôøng naøy nhöng coøn ôû möùc ñoä sô löôïc. Töø ñieåm nhìn cuûa hoâm nay, chuùng ta khoâng theå laøm lô tröôùc nhöõng baát caäp vaø nhöõng aûnh höôûng naëng neà cuûa pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX noùi rieâng vaø pheâ bình Maùc-xít cuûa Vieät Nam noùi chung ñoái vôùi neàn vaên hoùa ngheä thuaät cuûa daân toäc; nhöng ñoàng thôøi chuùng ta cuõng khoâng coù quyeàn phuû nhaän vai troø lòch söû vaø nhöõng ñoùng goùp to lôùn cuûa noù. Chuùng ta ñöôïc pheùp pheâ phaùn tính sô löôïc, maùy moùc, phieán dieän cuûa quan ñieåm vaên hoïc Maùc-xít khi ñaõ gaàn nhö ñoàng nhaát hieän thöïc tröôùc taùc phaåm – trong taùc phaåm – vaø sau taùc phaåm; chuùng ta coù theå baùc boû quan nieäm coi troïng noäi dung hôn hình thöùc vaø khoâng taùn ñoàng tieâu chí veà tính chaân thaät, tính giai caáp nhö laø chuaån möïc ñaàu tieân cuûa vaên hoïc; chuùng ta cuõng thöøa nhaän tính töï trò töông ñoái vaø söùc soáng laâu beàn cuûa nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät thöïc thuï. Ngoaøi ra, chuùng ta cuõng löu yù ñeán phong caùch nhaø vaên, vaên baûn ngoân töø cuûa taùc phaåm vaên hoïc vôùi tö caùch moät loaïi hình ngheä thuaät – nhöõng vaán ñeà maø pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ tröôùc chöa quan taâm ñeán moät caùch thoûa ñaùng. Nhöng ñoàng thôøi, chuùng ta cuõng phaûi thaáy raèng, pheâ bình Maùc-xít nöûa ñaàu theá kæ XX ñaõ coù coâng lao xaây döïng neàn moùng lí luaän ñaàu tieân cho pheâ bình vaên hoïc Vieät Nam vôùi Vaên hoïc khaùi luaän – coâng trình lí luaän vaên hoïc tieán boä nhaát luùc baáy giôø – maø yù nghóa lòch söû lôùn nhaát cuûa noù laø yù nghóa ñaët vaán ñeà cho lí luaän vaên hoïc hieän ñaïi cuûa daân toäc treân nhieàu phöông dieän. Chuùng ta cuõng khoâng theå khoâng thöøa nhaän raèng, söï coù maët cuûa pheâ bình Maùc-xít ôû Vieät Nam ñaõ mang laïi moät luoàng sinh khí môùi thaät töôi treû taïo ñoäng löïc thuùc ñaåy neàn vaên hoùa ngheä thuaät caùch maïng ra ñôøi vaø phaùt trieån maïnh meõ nhaát laø ôû giai ñoaïn nöûa sau theá kæ XX. Vôùi yù nghóa ñoù, pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn naøy ñaõ laøm troøn söù meänh “ngöôøi daãn ñöôøng” cuûa thôøi ñaïi, ñöa vaên hoïc trôû veà vôùi nhaân daân, cuõng coù nghóa laø trôû veà vôùi nguoàn soáng cuûa noù. Ngaøy nay, khi trình ñoä pheâ bình, lí luaän vaên hoïc cuûa xaõ hoäi ñaõ vöôït xa taàm tri thöùc khoa hoïc cuûa pheâ bình nöûa ñaàu theá kæ tröôùc, chuùng ta caøng thaáy ngaïc nhieân, khaâm phuïc vaø caøng traân troïng hôn baøi hoïc quí maø 138 pheâ bình Maùc-xít, giai ñoaïn naøy ñeå laïi; ñoù laø tinh thaàn ñoái thoaïi daân chuû, thaùi ñoä vaên hoùa trong pheâ bình maø heä quaû cuûa noù laø cô cheá töï vaän ñoäng phaùt trieån töø beân trong vaø khaû naêng xaõ hoäi hoaù pheâ bình (hai nhaân toá ñaõ taïo neân nhöõng böôùc tieán nhaûy voït cuûa pheâ bình Maùc-xít giai ñoaïn nöûa theá kæ XX maø thöïc chaát chæ trong khoaûng thôøi gian hôn moät thaäp kæ). Thieát nghó, ñieàu naøy cuõng theå hieän ñuùng baûn chaát tinh thaàn cuûa pheâ bình moïi thôøi ñaïi. Ñöùng ôû goùc ñoä cuûa moät ngöôøi ñöùng treân buïc giaûng, tröïc tieáp vaän duïng cô sôû lí luaän vaøo vieäc giaûng daïy vaên hoïc trong nhaø tröôøng, chuùng toâi cho raèng vieäc ñaët laïi vaán ñeà tieáp nhaän di saûn pheâ bình Maùc-xít Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX noùi rieâng vaø di saûn vaên hoùa noùi chung laø moät vieäc laøm thöïc söï caáp thieát hieän nay khi pheâ bình Vieät Nam ñang nhìn ra theá giôùi. Tinh thaàn keá thöøa truyeàn thoáng vaø traùch nhieäm ñoái vôùi töông lai ñang buoäc pheâ bình Vieät Nam hoâm nay phaûi töï nhìn nhaän laïi chính mình vaø tìm ñöôøng trôû veà vôùi baûn chaát cuûa chính noù vôùi tö caùch moät boä moân toång hôïp khoa hoïc vaø ngheä thuaät. Khoâng ai coù theå phuû nhaän hoaøn toaøn nhöõng haït nhaân khoa hoïc trong quan ñieåm Maùc-xít nhöng vaán ñeà laø ôû choã phöông phaùp tieáp caän cho ñoái töôïng vaø vaán ñeà xaây döïng moät cô sôû lí luaän vaên hoïc theo ñuùng tinh thaàn bieän chöùng cuûa trieát hoïc vaø myõ hoïc Maùc-xít. Chuùng toâi voâ cuøng traân troïng nhöõng noã löïc khai phaù con ñöôøng ñoåi môùi lí luaän vaên hoïc ôû Vieät Nam trong thôøi gian gaàn ñaây, trong ñoù coù theå ñeán coâng trình Lí luaän vaø pheâ bình vaên hoïc cuûa GS. Traàn Ñình Söû (Nxb Giaùo duïc, naêm 2000) ñaõ phaùt trieån pheâ bình Maùc-xít treân phöông dieän chuû quan cuûa phaûn aùnh theo ñaëc tröng cuûa vaên ngheä. Vôùi taám loøng kì voïng thieát tha vaøo theá heä töông lai vaø traùch nhieäm ngöôøi laøm chieác caàu noái, chuùng toâi thöïc söï mong ñôïi vaø tin töôûng söï ra ñôøi cuûa nhöõng coâng trình ñoåi môùi vaø phaùt trieån toaøn dieän hôn nöõa heä thoáng lí luaän pheâ bình Maùc-xít cuûa Vieät Nam trong moät thôøi gian khoâng xa. 139 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO SAÙCH TIEÁNG VIEÄT 1. Laïi Nguyeân AÂn (1984), Vaên hoïc vaø Pheâ bình, Nxb Taùc phaåm môùi, Haø Noäi. 2. Laïi Nguyeân AÂn (2002), Leâ Thanh – Nghieân cöùu vaø Pheâ bình Vaên hoïc, Nxb Hoäi nhaø vaên, Haø Noäi. 3. Leâ Huy Baéc (2002), Pheâ bình – Lí luaän vaên hoïc Anh – Myõ, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 4. Tröôøng Chinh (1986), Veà vaên hoùa ngheä thuaät, Taäp II, Nxb Söï thaät, Haø Noäi. 5. Hoàng Chöông (1965), Maáy vaán ñeà lí luaän vaø Pheâ bình Vaên ngheä, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 6. Hoàng Chöông (bieân soaïn), Traàn Huy lieäu (giôùi thieäu) (1985), Haûi Trieàu – Veà vaên hoïc ngheä thuaät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 7. Phan Cöï Ñeä (1984), Taùc phaåm vaø chaân dung, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 8. Haø Minh Ñöùc (1971), Nhaø vaên vaø taùc phaåm, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 9. Haø Minh Ñöùc (1987), Pheâ bình vaø trang saùch, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 10. Haø Minh Ñöùc, Traàn Khaùnh Thaønh,… (1995), Giaûng vaên Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp III, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 12. Vu Gia (1998), Haûi Trieàu - Ngheä thuaät vò nhaân sinh, Nxb Vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi. 13. Vaên Giaù (bieân soaïn) (1997), Hoaøi Thanh, Vuõ Ngoïc Phan, Haûi Trieàu, Ñaëng Thai Mai, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 14. Chu Giang (bieân taäp), Ñaëng Thai Mai toaøn taäp, boán taäp (1997), Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 15. Phan Hoàng Giang (1996), Ghi cheùp veà taùc giaû vaø taùc phaåm, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 16. Leâ Baù Haùn, Traàn Ñình Söû, Nguyeãn Khaéc Phi, (1998), Töï ñieån Thuaät ngöõ vaên hoïc, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 17. Nguyeãn Vaên Haïnh (1979), Suy nghó veà vaên hoïc, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 18. Ñoã Ñöùc Hieåu, Nguyeãn Hueä Chi, Phuøng Vaên Töûu… (1984), Töø ñieån vaên hoïc, Taäp II, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 19. Ñoã Ñöùc Hieåu (1998), Ñoåi môùi pheâ bình vaên hoïc, Nxb Muõi Caø Mau, Caø Mau. 20. Traàn Ñình Höôïu (1990), Vaên hoïc vaø hieän thöïc, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 21. Leâ Ñình Kî (1998), Pheâ bình nghieân cöùu vaên hoïc, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 22. Thanh Laõng (1995), 13 naêm tranh luaän vaên hoïc, Hoäi nghieân cöùu giaûng daïy TPHCM, Taäp I, II, III, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 23. Phong Leâ (1997), Vaên hoïc treân haønh trình cuûa theá kæ XX, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia, Haø Noäi. 140 24. Mai Quoác Lieân (1998), Pheâ bình vaø tranh luaän, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 25. Phöông Löïu, Traàn Ñình Söû, Leâ Ngoïc Traø (1986), Lí luaän vaên hoïc, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 26. Phöông Löïu (1998), Möôøi tröôøng phaùi lí luaän vaên hoïc phöông Taây ñöông ñaïi, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 27. Phöông Löïu (2004), Lí luaän pheâ bình vaên hoïc, Nxb Ñaø Naüng. 28. Nguyeãn Ñaêng Maïnh (1979), Nhaø vaên, tö töôûng vaø phong caùch, Nxb Taùc phaåm môùi, Haø Noäi. 29. Nam Moäc (1968), Noi theo ñöôøng loái vaên ngheä Maùc – Leâ-nin cuûa Ñaûng, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 30. Hoà Chí Minh, Leâ Duaån, Phaïm Vaên Ñoàng… (1976), Taäp nghò luaän vaø Pheâ Bình vaên hoïc choïn loïc, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 31. Vuõ Ñöùc Phuùc (1971), Baøn veà nhöõng cuoäc ñaáu tranh tö töôûng trong lòch söû vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi, Nxb KHXH, Haø Noäi. 32. Huyønh Nhö Phöông (1985), Daãn vaøo taùc phaåm vaên chöông, Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp TPHCM – khoa Ngöõ Vaên, Taøi lieäu löu haønh noäi boä, TPHCM. 33. Traàn Ñình Söû (2000), Lí luaän vaø pheâ bình vaên hoïc, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 34. Thieáu Sôn (1933), Pheâ bình vaø Caûo luaän, Nxb Nam Kyù, Haø Noäi. 35. Hoaøi Thanh (1999), Hoaøi Thanh toaøn taäp, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 36. Nguyeãn Ngoïc Thieän chuû bieân (1996), Nhìn laïi cuoäc tranh luaän ngheä thuaät 1935 -1939, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 37. Nguyeãn Ngoïc Thieän (2000), Taøi naêng vaø baûn lónh ngheä só, Nxb Hoäi nhaø vaên, Haø Noäi. 38. Nhieàu taùc giaû (1996), Haûi Trieàu – nhaø lí luaän tieân phong, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. 39. Nhieàu taùc giaû (1999), Töø ñieån taùc gia vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi. 40. Nhieàu taùc giaû, (1986), Taùc gia lí luaän pheâ bình nghieân cöùu vaên hoïc Vieät Nam (1945-1975) Taäp I, Vieän vaên hoïc, Uyû ban KHXH Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 41. Nhieàu taùc giaû (2003), Tranh luaän vaên ngheä theá kæ XX, Nxb Lao ñoäng, Haø Noäi. 42. Nhö Thieát (1973), Quaùn trieät tính ñaûng trong myõ hoïc vaø ngheä thuaät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 43. Loäc Phöông Thuyû (1995), Pheâ bình vaên hoïc Phaùp theá kæ XX, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 44. Phaïm Hoàng Toaøn söu taàm, Chu Giang tuyeån choïn vaø giôùi thieäu (1996), Haûi Trieàu toaøn taäp, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 45. Buøi Ngoïc Traùc (chuû bieân) (2000), Toång taäp vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Trung taâm khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên quoác gia – Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 46. Leâ Ngoïc Traø (1996), Lí luaän vaø vaên hoïc, Nxb Treû, TPHCM. 141 47. Haûi Trieàu (1998), Ngheä thuaät vò nhaân sinh, Nxb Vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi. 48. Haø Xuaân Tröôøng (2001), Con ñöôøng chaân lí, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi. 49. Nguyeãn Vaên Trung (1968), Nghieân cöùu vaø pheâ bình vaên hoïc, Nxb Nam Sôn, Saøi Goøn. 50. Hoaøng Tuøng, Haø Xuaân Tröôøng, Phan Cöï Ñeä (1984), Veà lí luaän vaø pheâ bình vaên hoïc, Nxb Söï thaät, Haø Noäi. 51. Dieäp Minh Tuyeàn (1998), Vì moät neàn vaên hoïc ñoåi môùi ñích thöïc, Nxb Vaên ngheä, TPHCM. 52. Nguyeãn Thò Thanh Xuaân (2004), Pheâ bình vaên hoïc Vieät Nam nöûa ñaàu theá kæ XX (1900 -1945), Ñaïi hoïc Quoác gia TPHCM – Tröôøng Ñaïi hoïc KHXH vaø Nhaân vaên, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia TPHCM. 53. Traàn Ñaêng Xuyeàn (2002), Nhaø vaên hieän thöïc ñôøi soáng vaø caù tính saùng taïo, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 54. B. Suskov (1980 – 1982), Soá phaän lòch söû cuûa chuû nghóa hieän thöïc, Nxb Taùc phaåm môùi, Haø Noäi. 55. G. Pospelov (1985), Daãn luaän nghieân cöùu vaên hoïc, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 56. I.P. ILin vaø E.A. TZURGANOVA chuû bieân, Ñaøo Tuaán AÛnh, Traàn Hoàng Vaân, Laïi Nguyeân AÂn dòch (2003), Caùc khaùi nieäm vaø thuaät ngöõ cuûa caùc tröôøng phaùi nghieân cöùu vaên hoïc ôû Taây AÂu vaø Hoa kyø theá kæ XX, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Haø Noäi. 57. L. Vögotski (1981), Taâm lyù hoïc ngheä thuaät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 58. M. Arnordov (1978), Taâm lyù hoïc saùng taïo vaên hoïc, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 59. Marx K., Engels F., V. Leùnine (1977), Veà vaên hoïc ngheä thuaät, Nxb Söï thaät, Haø Noäi. 60. U. Khraptrencoâ (1984), Saùng taïo ngheä thuaät, hieän thöïc con ngöôøi, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. SAÙCH TIEÁNG ANH 61. Reneù Wellek (1967), Concepts of Critism, Edited and with an Introduction by Stephen, G. Nichols, New Haven and London: Yale University Press. 62. Wilbur S. Scott (1962), Five approaches of literary criticism, Colliier Books, New York. 63. Douwe Fokkema – Elrud Ibsch (1995), Theories of Literature in the Twentieth Century, C. Hurst & Compamy, London St. Martin’s Press, New York. BAÙO – TAÏP CHÍ 142 64. Cao Vaên Chaùnh (1936), “Maët traän vaên chöông: noäi dung vaø hình thöùc – chöùc vuï cuûa nhaø vaên”, baùo Tieán boä, (2 vaø 5), ngaøy 16-2-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 65. Tröôøng Chinh (1945), “Maáy nguyeân taéc lôùn cuûa cuoäc vaän ñoäng vaên hoùa Vieät Nam môùi luùc naøy”, baùo Tieân phong, (2), ngaøy 1-12-1945. 66. Hoàng Chöông (1973), “Lí luaän, pheâ bình vaên hoïc vaø nhieäm vuï chính trò”, TCVH, (6), tr.24. 67. Leâ Ñình Cuùc (1991), “Laïi baøn veà pheâ bình vaên hoïc”, TCVH, (1), tr.11. 68. Ngoâ Quí Du (1938), “Nhaø vaên só xaõ hoäi Henri Barbusse”, baùo Tin töùc, (30), ngaøy 31-9-1938. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 69. Ñoã Ñöùc Duïc (1971), “Tính khoa hoïc trong nghieân cöùu vaên hoïc”, TCVH, (3), tr.22. 70. Tröông Ñaêng Dung (dòch vaø giôùi thieäu)(1999), “Lukacs Gyorgy – Ngheä thuaät vaø chaân lí khaùch quan”, TCVH nöôùc ngoaøi, (6), tr.113 -141. 71. Tröông Ñaêng Dung (2005), “Treân ñöôøng ñeán vôùi tö duy lí luaän vaên hoïc hieän ñaïi”, TCVH nöôùc ngoaøi, (1), tr.157-173. 72. Tröông Ñaêng Dung (2000), “Christopher Caudwell – AÛo aûnh vaø hieän thöïc”, TCVH nöôùc ngoaøi, (5), tr.175 -195. 73. Thaønh Duy (2003), “Giaù trò lòch söû vaø yù nghóa thôøi söï cuûa ñeà cöông veà vaên hoaù Vieät Nam naêm 1943”, TCVH, (7), tr.8-13. 74. Ñaëng Anh Ñaøo (1990), “Veà thaùi ñoä chaáp nhaän (hoaëc phuû nhaän) chuû nghóa hieän thöïc XHCN ôû phöông Taây”, TCVH, (2), tr.56. 75. Ñaëng Anh Ñaøo (1990), “Hai bí quyeát cuûa pheâ bình vaên hoïc”, TCVH, (3), tr.6. 76. Trònh Baù Ñónh (2004), “Caùc hình thaùi tö duy pheâ bình ñaàu theá kæ XX”, Hoàn Vieät (2), tr.160-209. 77. Haø Minh Ñöùc (2001), “Ñöôøng loái vaên ngheä cuûa Ñaûng vaø nhöõng thaønh töïu cuûa neàn vaên hoïc Caùch maïng”, TCVH, (4), tr.3-8. 78. Haø Minh Ñöùc (2003), “Phong caùch vaø buùt phaùp vaên chöông Ñaëng Thai Mai”, TCVH, (1), tr.10-14. 79. Ecmiloáp. V. (1964), “Nhöõng ñaëc ñieåm quan troïng cuûa vaên hoïc hieän thöïc XHCN”, TCVH, (6), tr.63. 80. C.H. – L.X.C (1935), “Vaên hoïc laõng maïn vaø vaên bình daân”, baùo Trung kì, (9), ngaøy 11-12-1935. 81. Nguyeãn Vaên Haïnh (1967), “Leâ-nin vôùi phöông phaùp pheâ bình vaên hoïc”, TCVH, (11), tr.43. 82. Nguyeãn Vaên Haïnh (1971), “YÙ kieán cuûa Leâ-nin veà moái quan heä giöõa vaên hoïc vaø ñôøi soáng”, TCVH, (4), tr.91. 83. Hoaøng Ngoïc Hieán (1979), “Tieáp caän chuû nghóa hieän thöïc XHCN töø quan ñieåm lí thuyeát phaûn aùnh vaø quan ñieåm lí thuyeát thoâng baùo”, TCVH, (2), tr.88. 143 84. Nguyeãn Hoøa (2002), “Lí luaän - pheâ bình vaên hoïc, nhìn sau moät theá kæ”, TCVH, (1), tr.37-42. 85. Nguyeãn Vaên Hoaøn (1998), “Khoa nghieân cöùu vaên hoïc Vieät Nam töø sau khi tieáp xuùc vôùi vaên hoïc phöông Taây”, TCVH, (11), tr.19. 86. Ñoã Huy (1983), “Tìm hieåu quan ñieåm vaø tính nhaân daân trong vaên hoïc ngheä thuaät cuûa Leâ-nin vaø Hoà Chuû Tòch”, TCVH, (3), tr.30. 87. Phuù Höông (1939), “Taét ñeøn, tieåu thuyeát cuûa Ngoâ Taát Toá”, baùo Ñoâng phöông, (10), ngaøy 11-9-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 88. Ñoã Vaên Khang (1972), “Phaûn aùnh luaän cuûa Leâ-nin vôùi moái quan heä giöõa ñôøi soáng, nhaø vaên, taùc phaåm vaø baïn ñoïc”, TCVH, (2), tr.120. 89. Leâ Traøng Kieàu (1936), “Phuï luïc: Nhaø vaên bình daân”, Haø Noäi baùo, (1), ngaøy 1-1- 1936. 90. Duy Laäp (1985), “Veà tính linh hoaït cuûa tö duy lí luaän trong nghieân cöùu vaên hoïc qua moät soá yù kieán cuûa Maùc – Aênghen baøn veà vaên hoùa vaên ngheä”, TCVH, (5)+(6), tr.74. 91. Phong Leâ (2003), “Phöông phaùp luaän nghieân cöùu vaø pheâ bình vaên hoïc tröôùc yeâu caàu vaø trong qui ñònh cuûa lòch söû sau 1945”, TCVH, (5), tr.15-26. 92. Ñoã Thò Bích Lieân (1936), “Veà baøi Vaên hoïc muoán tieán hoaù phaûi thoaùt li tinh thaàn luaân lí cuûa oâng Hoà Xanh”, baùo Tin vaên, (22), ngaøy 15 ñeán 30-7-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 93. Traàn Huy Lieäu (1938), “Baøi töïa tieåu thuyeát Laàm than”, baùo Tieåu thuyeát thöù baûy, (223), ngaøy 3-9-1938. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 94. Traàn Huy Lieäu (1936), “OÂng Tam Lang keùo xe”, baùo Hoàn treû (taäp môùi), (2), ngaøy 23-6-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 95. Traàn Ñình Long (1938), “Ngheä thuaät vôùi coâng cuoäc kieán thieát xaõ hoäi”, baùo Tin töùc, (29), töø ngaøy 27 ñeán 31-8-1938. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 96. Traàn Ñình Long (1938), “Vaên chöông”, baùo Tin töùc, (31), töø ngaøy 3 ñeán 7-9- 1938. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 97. Traàn Ñình Long (1938), “Ñòa vò caùc nhaø vaên só”, baùo Tin töùc, (32), töø ngaøy 7 ñeán 10-9-1938. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 98. Phaïm Quang Long (2003), “Ñeà cöông vaên hoùa 1943 – Nhöõng ñònh höôùng lôùn veà moät neàn vaên hoùa môùi theo quan ñieåm cuûa Ñaûng”, TCVH, (7), tr.14-24. 99. Phöông Löïu (1973), “Moät vaøi suy nghó veà lí luaän vaên hoïc Maùc – Leâ-nin vaø thöïc tieãn vaên hoïc Vieät Nam”, TCVH, (6), tr.89. 144 100. Phöông Löïu (1985), “Moät vaøi theå nghieäm veà phöông phaùp töø tröøu töôïng ñeán cuï theå cuûa Maùc trong vieäc xaùc ñònh khaùi nieäm lí luaän vaên hoïc”, TCVH, (5)+(6), tr.85. 101. Phöông Löïu (1987), “Lí luaän hieän thöïc XHCN ôû Vieät Nam”, TCVH, (3), tr.3. 102. Phöông Löïu (2002), “Toång quan veà lí luaän pheâ bình vaên hoïc phöông Taây theá kæ XX”, TCVH, (1), tr.22-28. 103. Nguyeãn Ñaêng Maïnh (1987), “Nhìn laïi 40 naêm phaùt trieån cuûa pheâ bình vaên hoïc”, TCVH, (1), tr.41. 104. Nguyeãn Ñaêng Maïnh (1990), “Nhöõng vaán ñeà cô baûn cuûa lòch söû vaên hoïc Vieät Nam töø ñaàu theá kæ XX ñeán nay caàn ñöôïc nhìn nhaän laïi treân tinh thaàn ñoåi môùi”, Taïp chí Cöûa Vieät, (10), tr.59. 105. Troïng Minh (1939), “Phaûi tuyeân boá moät laàn cuoái cuøng… ngheä thuaät vaø töï do”, baùo Ñoâng phöông, (7), ngaøy 1-6-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 106. Vaên Minh (1939), “Tröôùc khi baøn veà vaên hoùa”, baùo Ñoâng phöông, (3). (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 107. Vaên Minh (1939), “Ngheä thuaät vaø töï do”, baùo Ñoâng phöông, (5), ngaøy 15-4- 1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 108. Nam Moäc (1960), “Vaøi neùt veà coâng taùc lí luaän pheâ bình vaên hoïc cuûa chuùng ta möôøi laêm naêm qua”, Nghieân cöùu vaên hoïc, (10), tr.1. 109. Nguyeãn Tri Nguyeân (2005), “Nhöõng bieán thaùi cuûa lí luaän vaên hoïc Maùc-xít qua moät soá traøo löu lí luaän vaên hoïc phöông Taây”, TCVH, (1), tr.18-26. 110. Nguyeãn Vaên Nguyeãn (1939), “Nhaân ñoïc Noåi loøng Ñoà Chieåu - Ñoà Chieåu vaø quoác gia chuû nghóa”, baùo Ñoâng phöông, (2), ngaøy 15-6-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 111. Traàn Mai Ninh (1943), “Soáng ñaõ… roài vieát vaên”, baùo Thanh nghò, (42), ngaøy 1- 8-1943. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 112. Nhö Phong (1939), “Cao voïng cuûa tieåu thuyeát”, baùo Môùi, (5), ngaøy 1-7-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 113. Nhö Phong (1939), “Nhöõng vaên só taû chaân tö saûn”, baùo Môùi, (9), ngaøy 25-8 ñeán 1-9-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 114. Nhö Phong (1945), “Nhieäm vuï choáng phaùt-xít cuûa nhaø vaên luùc naøy”, baùo Tieân phong, (1), ngaøy 10-11-1945. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 115. Nhö Phong (1975), “Ñoïc laïi baûn baùo caùo chuû nghóa Maùc vaø vaên hoùa Vieät Nam”, TCVH, (2), tr.1. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 116. Laâm Moäng Quang (1936), “Phan Vaên Daät mang caùi maët naï baøng quan caõi cho boïn Hoaøi Thanh”, baùo Tieán boä, (5), ngaøy 8-3-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 145 117. Buøi Minh Quoác (1993), “Goùp maáy suy nghó veà ngöôøi ngheä só, chieán só”, TCVH, (3), tr.58. 118. Riuricoáp B. (1960), “Nhöõng quan ñieåm myõ hoïc cuûa C.Maùc vaø Ph. Aêngghen”, Nghieân cöùu vaên hoïc, (8), tr.21. 119. Riuricoáp B. (1960), “Leâ-nin vaø caùc vaán ñeà vaên hoïc”, TCVH, (12), tr.1. 120. Hoaû Sôn (1936), “OÂng Leâ Traøng Kieàu khoâng phaûi laø nhaø vaên bình daân”, baùo Tieán boä, (2), ngaøy 16-2-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 121. Löông Sôn (1938), “Vaên hoaù, chieán tuyeán thöù ba treân maët traän ngaøy nay”, Haø thaønh thôøi baùo. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 122. Traàn Ñình Söû (2003), “Vaên hoïc khaùi luaän cuûa Ñaëng Thai Mai – Coâng trình lí luaän vaên hoïc hieän ñaïi ñaàu tieân”, TCVH, (2), tr.11-14. 123. K vaø T (1939), “Toá Höõu, nhaø thô cuûa töông lai”, baùo Môùi, (1), ngaøy 1-5-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 124. Khöông Höõu Taøi (1936), “Noäi dung vaø hình thöùc”, baùo Tieán boä, (1), ngaøy 3-2- 1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 125. Haûi Thanh (1935), “Ñoâi lôøi ngoû cuøng anh Hoaøi Thanh”, baùo Tin vaên, (14), naêm thöù nhaát ngaøy 5-11-1935. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 126. Haûi Thanh (1937), “Lôøi töïa vieát cho cuoán saùch Vaên só vaø Xaõ hoäi, cuûa Haûi Trieàu”, Vaên só vaø xaõ hoäi, Höông Giang thö quaùn xuaát baûn. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 127. Haûi Thanh (1937), “Ngheä thuaät coù töï do chaêng”, baùo Tieán boä, soá ra maét quoác daân, thaùng 2-1937. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 128. Haûi Thanh - Haûi Trieàu (1936), “Gôõ moät caùi laàm cho boïn trí thöùc tieåu tö saûn - vaên hoïc cuûa Lieân bang Nga Xoâ vieát”, Baùo Hoàn treû (Taäp môùi), (8), ngaøy 25-7- 1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 129. Quyeát Thaønh (1939), “Cuoäc tröng baøy cuûa Tröôøng Myõ thuaät”, baùo Ñôøi nay, (8), ngaøy 19-1-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 130. Nguyeãn Ñình Thi (1944), “Söùc soáng cuûa daân Vieät Nam trong ca dao vaø coå tích”, in laïi trong Maáy vaán ñeà vaên hoïc, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi, naêm 1958. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 131. Nguyeãn Ñình Thi (1945), “Xeùt qua vaên hoùa Vieät Nam trong saùu naêm chieán tranh 1939-1945”, Baùo Tieân phong, (1), ngaøy 10-11-1945. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 132. Nguyeãn Ngoïc Thieän (1994), “YÙ nghóa cuoäc tranh luaän ngheä thuaät 1935-1939 – Nhöõng vaán ñeà cuûa lí luaän vaên hoïc hoâm qua vaø hoâm nay”, TCVH, (5), tr.7. 146 133. Nguyeãn Ngoïc Thieän (1994), “Nhôù kieän töôùng trong buùt chieán vì moät neàn vaên hoïc vò nhaân sinh, khuynh höôùng veà taû thöïc xaõ hoäi”, Vaên ngheä quaân ñoäi, (8), tr.102-106. 134. Nguyeãn Ngoïc Thieän (1996), “Ñoäng löïc trong thôøi kì môùi cuûa lí luaän, pheâ bình nghieân cöùu vaên hoïc”, TCVH, (9), tr.19. 135. Nguyeãn Ngoïc Thieän (2003), “Ñaëng Thai Mai vaø cuoäc tranh luaän ngheä thuaät vò ngheä thuaät hay ngheä thuaät vò nhaân sinh”, TCVH, (7), tr.37-41. 136. Nguyeãn Ngoïc Thieän (2003), “Haønh trình 50 naêm nghieân cöùu-lí luaän, pheâ bình cuûa vieän vaên hoïc”, TCVH, (11), tr.25-34. 137. Nguyeãn Ngoïc Thieän (2004), “Haûi Trieàu (1908-1954)”, Nhaø vaên, (2), tr.66-76. 138. Loäc Phöông Thuyû (1996), “Baûn lónh ngoøi buùt cuûa Haûi Trieàu”, TCVH, (8), tr.20. 139. Loäc Phöông Thuyû (2005), “Taùc ñoäng cuûa lí luaän vaên hoïc nöôùc ngoaøi ñoái vôùi lí luaän vaên hoïc Vieät Nam”, TCVH, (1), tr.7-17. 140. Ñoã Lai Thuyù (2003), “Pheâ bình vaên hoïc laø gì?”, TCVH nöôùc ngoaøi, (8), Tr154- 175. 141. Leâ Ngoïc Traø (1998), “K.Mark vaø “Söï saùng taïo theo qui luaät cuûa caùi ñeïp”, TCVH, (4), tr.14. 142. Sôn Traø (1935), “Tieáp lôøi oâng Haûi Trieàu vaø Phan Vaên Huøm baøn veà chuû nghóa ngheä thuaät vò ngheä thuaät”, Baéc Ninh tuaàn baùo. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 143. Sôn Traø (1936), “Moät cuoán saùch caàn cho phong trieàu duy vaät bieän chöùng phaùp ôû xöù ta: Bieän chöùng phaùp cuûa oâng Traàn Höõu Ñoä”, baùo Hoàn treû taäp môùi (4), ngaøy 27-6-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 144. Sôn Traø – Thaïch Ñoäng (1936), “Trung caùo nhöõng vaên só tröôûng giaû ñaõ ru nguû bình daân, hay laø: Tình caûm trong vaên hoïc bình daân”, baùo Hoàn treû taäp môùi, ngaøy 6-8-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 145. Hoaøng Trinh (1969), “Thöû ruùt ra moät vaøi kinh nghieäm qua möôøi naêm coâng taùc lí luaän vaø pheâ bình”, TCVH, (5), tr.1. 146. Hoaøng Trinh (1979), “Löôïng thoâng tin vaø caùi môùi trong saùng taùc vaên hoïc”, TCVH, (5), tr.13. 147. Hoaøng Trinh (1993), “Ñeà cöông vaên hoùa Vieät Nam 1943 cuûa Ñaûng vaø tinh thaàn nhaân vaên XHCN cuûa vaên hoùa ngaøy nay”, TCVH, (6), tr.1. 148. Buøi Coâng Tröøng (1939), “Taùn thaønh söï gaây döïng vaên hoùa Vieät Nam”, baùo Tao Ñaøn, (2), ngaøy 16-3-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 149. Buøi Coâng Tröøng (1939), “Vaên ngheä ngaøy nay neân nhö theá naøo? Trôû laïi vaán ñeà vaên chöông ngheä thuaät (traû lôøi oâng Löu Troïng Lö), baùo Ñoâng phöông, (6), ngaøy 16-5-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 150. Leâ Duïc Tuù (1995), “Vaán ñeà ñaùnh giaù vaên hoïc laõng maïn Vieät Nam vaø söï ñoåi môùi tö duy nghieân cöùu vaên hoïc”, TCVH, (9), tr.26. 147 151. Traàn Minh Töôùc (1939), “Maáy cuïm hoa thô cuûa tuoåi treû”, baùo Môùi, (3), ngaøy 1- 6-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 152. Traàn Minh Töôùc (1939), “Moät nhaø vaên cuûa daân queâ: Ngoâ Taát Toá trong Taét ñeøn”, Baùo Môùi, (4), ngaøy 15-6-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 153. Traàn Minh Töôùc (1939), “Moät ngoâi sao ñaõ laën”, baùo Môùi, (4), ngaøy 15-6-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 154. Traàn Minh Töôùc (1939), “Ñoïc saùch Laøm ñó”, baùo Môùi, (2), ngaøy 15-5-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 155. Traàn Minh Töôùc (1939), “Nhaân kæ nieäm 14 Julliet qua caëp kính nhaø Nho”, baùo Môùi, (6), ngaøy 15-7-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 156. Haûi Vaân (1936), “Nguyeân nhaân phaùt sinh cuûa hai traøo löu vaên ngheä ôû xöù naøy”, baùo Tieán boä, (1), ngaøy 9-2-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 157. Haûi Vaân (1936), “Söï xung ñoät cuûa hai tö töôûng hay laø söï xung ñoät cuûa hai theá giôùi”, baùo Tieán boä, (6), ngaøy 15-3-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 158. Haûi Vaân (1936 ), “Vaên chöông trong xaõ hoäi giai caáp”, baùo Hoàn treû, (soá ra ngaøy 11-7-1936 vaø 18-7-1936). (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 159. Thanh Veä (1939), “Ñaõ ba naêm tuoåi treû maát moät baïn giaø thaân yeâu”, baùo Môùi, (7), ngaøy 1-8-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 160. Toâ Veä (1939), “Vaên chöông daân chuùng”, baùo Tao Ñaøn, (7), ngaøy 1-6-1939. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 161. Khaùi Vinh (1983), “Söï ñoùng goùp cuûa caùc toå chöùc vaø hoäi nghò vaên hoïc quoác teá, trong vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån chuû nghóa hieän thöïc XHCN töø naêm 1917 ñeán 1945”, TCVH, (6), tr.13. 162. Hoà Só Vònh (2004), “YÙ nghóa trieát hoïc cuûa pheâ bình vaên hoïc”, Taïp chí Cöûa Vieät (120), tr.68-71. 163. Leâ Xuaân Vuõ (1973), “Ñaûng ta vaø coâng taùc lí luaän pheâ bình”, TCVH, (6), tr.13. 164. Hoà Xanh (1936), “Cuoán Duy taâm hay duy vaät vôùi nhaø duy vaät Haûi Trieàu”, baùo Tieán boä, (2 vaø 3), naêm1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 165. Hoà Xanh (1936), “Maáy ñöôøng tô vôùi soâng Höông”, Baùo Tin vaên, (soá ñaëc bieät veà pheâ bình, soá 28), ngaøy 1 ñeán 15-11-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 148 166. Hoà Xanh (1936), “Vaên hoïc, muoán tieán hoaù, phaûi thoaùt li tinh thaàn luaân lí”, baùo Tin vaên, (19, 20, 21), ngaøy 11-6 ñeán 15-7-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000) 167. Hoà Xanh (1936), “Tranh luaän vôùi coâ Ñoã Thò Bích Lieân veà baøi Vaên hoïc muoán tieán hoaù phaûi thoaùt li tinh thaàn luaân lí”, baùo Tin vaên, (24), thaùng 8-1936. (Daãn theo Toång taäp Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 37, Nxb KHXH, 2000).